Кнні крінерлік жылды озалысы жне уаытты лшеу. Практикалы астрономия негіздері
Астраномия курсыны арастырып отыран бліміндегі Кнні крінерлік жылды озалысы мен уаытты есептеу системалары былыстары туралы малматтарды ыну иына соады.
Кнні крінерлік жылды озалысын, бл озалысты себебі мен салдарларын айын тсіну шін е алдымен озалысты салыстырмалылыын еске тсіру ажет: озалыстаы жне зіні озалысын сезбейтін баылаушы шін оны зімен байланысы жо, баса денелер озалатын сияты крінеді. ателеспеу жне Жерді озалмайды деп есептемеу шін оулытардан Жерді Кнді айнала озалатындыыны длелдемелері келтірілген таырыптарды оып алу ажет. Содан кейін аспан сферасы, аспанны сфералы координаттары материалдарын айталап, баылаушы Жермен бірге Кнді айнала жыл бойы озалатындыын ескере отырып, Аспан сферасындаы Кнні кнделікті орнын баылаудаы баылаушы зіні ролін елестету керек. Сонда Кн аспанда бір орнында трмай, баылаушы андай брышты жылдамдыпен, яни Жер озалатын болса, сондай жылдамдыпен орын ауыстыруы керек екендігі шыады. Жер жуытап Кнді 365 тулікте бір айналым жасайтындытан, толы айналым 360° райды, олай болса Жер тулігіне з орбитасы бойымен тулігіне жуытап 1° доаа жылжиды. Сондытан Кн де тулік сайын аспанда жуытап 1°-а жылжып отырады. Бл былыс шындыында да байалады: Кн жлдыздар алабында жймен кн сайын жуытап 1°-а Батыстан Шыыса арай жылжып отырады. Сонымен егер жылды андай да бір кнінде Кн кнні жанында орналасан андай да бір жлдызбен бір мезгілде горизонттан жоары ктерілетін болса, онда Кн бататын мезетте сол жлдыздан шыыса арай жуытап 0°, 5-а ашытайды (алшатайды), жне де жлдыз Кннен 2 минут ерте батады (10 = 4М). Келесі кні Кншыарда Кн сол жлдыздан шыыса арай таыда 0°,5-а алшатайды, яни кннен 4м брын шыатын жлдыздан 1°-а шыыста болады. Бл былыс жыл бойы здіксіз болады да Кн бір жылда аспан сферасында толы бір айналым жасайды.
Кнні жылды крінерлік озалысы Жерді наты жылды айналысынан болатындытан Кн жерді орбита жазытыы деп аталатын Жер озалатын жазытыта озалады. Бл жазыты аспан сферасын эклиптика деп аталатын лкен шебер бойымен ияды. Ал кнні жылды крінерлік озалысы осы эклиптика бойымен болады. Бдан мынадай ш те маызды орытынды шыады:
1) Эклиптика жазытыы - бл жер орбитасы жазытыы;
2) Баылаулардан эклиптика аспан экваторына 23° 27` брышпен
клбегендігі аныталан, олай болса жер экваторы жазытыы жер
орбитасы жазытыына осындай брышпен клбеген; басаша айтанда,
бл Жерде жыл маусымдарыны ауысуы мен жылулы белдеулерді
таралу былыстарында шешуші роль атаратын жер осіні жер
орбитасы жазытыына клбеулігін длелдейді.
3) Жерді Кнні айналысында айналмалы емес исы сызыты
ілгерлемелі озалысы туралы сз болып отырандытан, Жерді з
орбитасы бойымен озалысы баыты кнні эклиптика бойымен
озалысы баытында, яни батыстан шыыса арай, егер Жерді солтстік полюсінен араса саат тілі баытына арама - арсы баытта болады.
Блімні материалдарын оыанда Кнні экваториальды координаттарыны здіксіз згерісіне жне осы згерістер салдарына назар аудару ажет: жылды ртрлі кндеріндегі кнні талтстік жне тнжарымды биіктіктеріні айырмашылыы, жыл бойы горизонт бойымен Кнні шыу жне бату нктелеріні симметриялы орын ауыстыруы, кн мен тнні затыыны згерісі жне осыларды нтижесінде жыл маусымдарыны ауысуы.
Жыл мезгілдеріні ауысуыны себептерін тсіндіргенде ысты соы мен кктемні басы деп неге 21 наурызда белгілейді деген сра тууы ммкін. Шындыында егер 21 наурыз ыс пен жаз шекарасы болатын болса осы кезде атты аяз да немесе жылы ауа раиы болуы тсініксіздеу сияты.
21 наурыз астрономиялы кктемні басы, ол згермелі жне сенімсіз ауа райы белгілерімен байланысты емес. Жыл мезгілдеріні ауысу мерзімдерін абылдаанда астрономдар метеорогиялы емес, Кнні тал тстегі биіктігімен соан байланысты кн затыы астрономиялы былыстарды басшылыа алады.
21 наурыз Кнні жылды баса кндерінен айырмашылыы, бл кезде жары пен кленке шекарасы бізді планетамызды екі географиялы полюстері арылы теді. Бан мынадай крнекі мысал келтіруге болады - ола глобусты алып шама арай стаймыз, сонда жарыталыну шек арасы Жер меридианы сызыы бойымен экватор жне параллельдерге тік брышпен иылысатындыына кз жеткізге болады. Глобусты сол орында з осінен айналдырса глобус бетінір бір нктесі шебер бойымен озала отырып шеберді тура жартысында кленке жата екінші жартысында жары жаында болады. Бл жылды берілген уаыт кезенінде кнні затыы тнні затыына те екендігін крсетеді. Бл кезенде Кнні Тнні тедігі жер шарына отстік жне солтстік полюстері аралыындаы барлы нктелері шін бірдей.
Міне неге 21 наурыз кнін ерекшелеп аландаы бізді планетамызды барлы жерінде кн мен тнні затыыны тендігіннен. Бл астрономиялы былыс - кктемгі кн тенелу деп аталады, бл жылда жалыз емес 23 ыркйек кнінде де осындай былыс болады, оны кзгі кн тенелу деп атайы.
16 - сурет
Жыл бойы кн мен тнні затыын баылай отырып 23 ыркйектен бастап солтстік жарты шарда тулікті жары блігі араны блігінен ысара береді жне ол жарты жыл бойы жаласады. 22 желтосанда кн затыы е ысы болады сосын кн зара береді, 21 наурызда кн мен тн тенеледі. Жылды алан жартысында солтстік жарты шарда кн тннен заыра болады, ол 22 маусыма дейін созылып 22 маусымда кн затыы е лкен болады, осылай айталана береді.
Крсетілген трт кн жылды астрономиялы мауcымдарыны басы мен соын крсетеді. Солтстік жарты шардаы орындар шін:
21 наурыз - кн тнге те, кктемні басы.
22 маусым - е за кн, жазды басы.
23 ыркйек - кн тнге те, кзді басы.
22 желтосан - е ысы кн, ысты басы.
Экваторды екінші жаында, яни жерді отстік жарты шарында бізді кктемге - кз, бізді жаза - ыс сйкес келеді.
Жыл маусымдарыны ауысуына оушылар ойлану шін мынадай сратар беруге болады:
1. Жер шарыны ай жерінде жыл бойы кн тнге те?
Жауабы: экваторда кн тнге те. Себебі жарыталыну шекарасы жерді кезкелген алпында экваторды те екі жартыа бледі.
2. Экватордаы пунктерде 2 тамызда кн ай уаытта шыады? 27 апанда ма ?
Жауабы: Экваторда Кн жыл бойы кнделікті жергілікті уаыт бойынша саат 6 -да шыады.
Жыл маусымдарыны ауысуы мынадай ш себептен болады деп 1-ші блімде айтылан:
1) Жерді Кнді айнала озалысы.
2) Жерді з осінен айналуы.
3) Жерді айналу осіні Жер орбитасы жазытыына клбеулігі.
Осы ш себепті ішінде шешуші роль атаратын Жерді айналу осіні клбеулігі болып табылатындыы мектеп курсында жеткілікті тсіндірілмейді. Сондытан оушыларды кпшілігі ыс, жаз болуы Жерді орбитасы эллипс трізді боландытан деп тсінеді, яни Кнге Жер жаындайды немесе алыстайды деген сияты.
Осындай тсінбеушілік болмау шін оушылара тмендегідей сратара жауап беру арылы олар да дрыс тсінік алыптастыруа болады.
1) Егер Жер осі орбита жазытыына перпендикуляр болса, алай
болар еді? Жыл мезгілдері згерісі болады ма?
згермейді.
Себебі кн сулесіне атысты Жер шары бірдей жадайда болады, жне Жер бетіні р бір нктесінде жыл бойы бір маусым иелік етеді.
2) Егер Жер осі орбита жазытыында жатса алай болар еді?
Бл ойша жасалынатын тжірибеде Жерді айналу осін оны орбита жазытыына жатызамыз. Жер Кнді "жатып" айналады деп айтуа болады.
Полюс маайындаы орында жарты жылды кн болар еді. Осы жарты жылды кн бойы Кн горизонттан зенитке дейін спиральды трде ктеріліп, сосын айтадан сондай спиральмен горизонта арай тмендеп жарты жылды тнмен ауысады (16 - сурет). Жарты жылды кнмен тн здіксіз кп туліктік ымыртпен блінген. Кн горизонт астына жасырынбас брын бірнеше тулік бойы горизонтпен сыранай аспанда айналады. Осындай жаз бойы, ыс бойы жиналан мзды брі еріп кетуі керек.
Орта ендіктерде кктемні басынан бастап кн зара береді де, бір шама уаыттан со кп туліктік кн созылады. Бл за кн берілген орын полюстен анша градус ашытыта болса, соншалыты тулікте орнайды да, екі еселенген орын ендігі градусы анша болса сонша тулікке созылады.
Осындай сратар жауаптардан со оушылара Жер осіні клбеулігі мен климатты жадайлар арасындаы тыыз байланыс бар екендігі тсінікті болады "Климат" грекше "клбеулік" деген сзді білдіреді.
Осындай таырыптан со мынадай мндерді есте сатау ажет :
1) Эклиптиканы аспан экваторына клбеулігі - 230 27';
2) Кнні эклиптика бойымен туліктік озалысы шамасы 10;
3) Кн теелу жне кн тоырау кндеріндегі кнні экваторлы координаттарына кесте растыру пайдалы.
Кесте
| Жылды кндері | Кнні экваторлы координаттары 00 0h 230 27` 6h 00 12h 230 27` 6h | |
| 21 наурыз - кктемгі кн теелу кні кн | 0° = 0са | 0° |
| 22 маусым - жазы кн тоырау кні кні кн | 90° = 6 са | +23°27' |
| 23 ыркйек - кзгі кн теелу кні | 180° = 12са | 0° |
| 22 желтосан - ысы кн тоырау кні кн | 270° = 18са | -23°27' |
Уаытты есептеу жйелері блімін оыту кбіне иындытар тудырады. Уаытты есептеу жйелері материалдарын оып шыып, білімгерлер барлы жйелерді бір-бірімен шатыстырады.
Уаытты есептеу жйелерін оу алдында экваторлы координата жйесі туралы материалдарды айталау, Жерді айналасын, шыратар кульминикациясы, жнеКнні эклиптика бойымен крінерлік озалысын еске тсіру керек. Сонымен бірге уаыт біреу, зынды ртрлі бірлікпен лшенетіні сияты, біра оны ртрлі уаыт бірлігімен лшеуге болатындыын ескерту ажет.
Барлы уаытты есептеу жйелері географиялы бойлы байланытсы жне оны анытауда парктикада кеінен олданылады.
Орташа уаыты негізінде мірде олданылатын белдеулік уаыт рылан: бір саатты белдеу негізінде меридиан орташа кн уаыты бойынша жреді.
Бл таырыпта тмендегі мліметтерді есте сатау ажет:
Жылды ртрлі кндеріндегі
Тн жарымдаы жлдызды уаыт жуытап мынаан те:
23 наурыз...................12 
22 маусым..................18
22 ыркйек................0
22 желтосан.............. 6
рбір тулік сайын жлдызды уаыт орташа уаыттан 3 
56 
-а, рбір ай сайын 2 саата ала кетеді;
Орташа тулікте 24 3 56 жлдызды уаыт бар.
Жлдызды тулікте 23 56 04 орташа уаыт бар.
Айлы айда 29,53 тлік бар;
Жлдызды жылда 365 
6 09 09 бар;
Тропикалы жылда 365 5 48 46 
бар;
Григориан кнтізбесі (жаа стиль) 1582 жылы енгізілді. Кнтізбе бойынша жаа жне ескі стиль кн есебі айырмасы ХІ жне ХІІ асырларда 10 тулікті, ХІІІ-11 тулікті, ХІХ -12 тулікті, азір ХХ жне келешек ХХі -13 тулікті райды.
Адамзат оамы мірінде парктикалы астрономия олданылу аймаы жмыстар парктикалы астрометрияа атысты. Біра жалпы астрономия курсы клемінде кптеген астрономиялы ралдармен баылауларды жргізуде, барлы практикалы астрономияны олданыстарын таныстыру ммкіндігі шектеулі. Соныдтан парктикалы астрономияны маызы туралы негізгі тсініктеімен шекетелуге тура келеді.
ра, су, ауа трассаларын салу, пайдалы азбаларды іздеу, кптеген ндірістік жне ылыми экспедициялар жмыстары географиялы картасыз жне жер бетіні ртрлі орындарыны географиялы координаттарын білусіз жзеге асырылуы ммкін емес. зірше географиялы координаталар тек астрономиялы діспен ана аныталады.
Уаытты есептеу жйелерін жасау жне астрономиялы баылаулардан дл уаытты жйелі трде анытау, радио арылы дл уаыт мезеті белгісін беру де практикалы астрономия міндетіне жатады.
Практикалы астрономияны дл осы мселелері, яни уаытты жне географиялы координаттарды анытауды білімгерлер жасы мегеруі ажет. Бл блімні материалдары сипаттамалы трде, дегенмен оны жасы мегеру шін брын тілген материалдарды брін дерлік міндетті тре\де айталау ажет. Длірек айтанда аспан сферасы, аспан сфералы координаталары, шыра кульминикациялары жне уаытты есептеу жйелері туралы мліметтерді айталау керек.
Лекция - 6