Азотты заттарды соы німдері: аммони тздары мен мочевина.

Аминышылдарына тэн катаболизм жолдары азотты алмасуды соы німдеріні тзілуіне экеледі, олар клетка шін жэне бкіл аза шін зиянды аммиактан жэне аминышылдарды азотсыз алдытарынан тзіледі.

Азотты алмасуды соы німдеріне су, кмірышыл газы, мочевина, аммоний тздары, креатинин, индикан, уробилин жатады. Аммиак мынадай катаболитикалы реак-циялар кезінде тзіледі:

- аминкышылдарды дезаминденуі;

- биогенді аминдерді дезаминденуі;

- пуринды негіздерді дезаминденуі;

- пиримидиндік негіздерді ыдырауы.

Тканьдерде аммиак аммоний иондары трінде (NH+) болады, ол аммоний гидрооксидіні (NH40H) диссоциациясы кезінде тзіледі жэне ішкі ортаны рН-ын сілтілік жаа ауы-стырады. Аммоний иондарыны дегейі иондалмаан аммиакты біраз концентрациясы-мен тепе-тецікке болады. Сйытытар мен тканьдердегі аммиакты концентрациясы те аз. алыпты жадайда андаы аммиакты млшері 24 -40 мкмоль/л. Аммиакты дегейі артан кезде ішкі ортаны рН-ы згереді жэне оны зиянды эсері, эсіресе жйке клеткасы-на, жиі айталанатын ксу, естен тану, алтырау трінде крінеді. Сондытан, тканьдерде аммиакты залалсыздандыру механизмдері болады, ол мынадай жолдармен жреді:

- аммоний тздарыны тзілуімен;

- кетоышылдарды тотысызданып аминденуімен;

- аминышылдарды амидтеріні- аспарагин мен глутамин тзілуімен;

- мочевинаны тзілуімен.

Осы механизмдерді кмегімен анда жэне тканьдерде аммиакты концентрациясы те тмен дегейде болады. Аммоний тздарыны тзілуі эртрлі ышылдарды аммоний гидроксидімен бейтараптау арылы жреді. Бл реакция кбінесе бйректе орын алады:

NH3 + НОН -»NH4 ОН

NH40H+ HCl-^ NH4 С1 + НОН

Альфа - кетоышылдарды тотысызданып аминденуі - аммиакты байланыстыруды те тиімсіз процесі, йткені бл реакция аминышылдарды тотыып дезаминденуіне кері процесс болып табылады:

 

Глутамин жэне аспарагин - аммиактьщ тасымалдаушы трлері болып табылады. Сонымен катар глутамин эртрлі осылыстарды синтездеуге ажетті амид топтарыны доноры ызметінде атарады.

анаынымен глутамин бйрекке жеткізіледі де, бйректі глутаминазасыны эсерінен гидролитикалы ыдырауа шырайды. Осыансас аспарагин де аспарагиназаны эсерінен ыдырайды. Бйректе тзілген аммиак ышылдарды бейтараптау шін пайдаланылады да, ан мен тканьдерді буферлі жйесіні сілтілік орыны саталуы амтамасыз етіледі.

Аммиакты залалсыздандыруды негізгі жэне маызды жолы - мочевинаны тзілуі болып табылады. Кребс пен Гензенлейт (1932) мочевинаны синтезі циклді процесс жэне онда орнитин каталитикалы ызмет атаратынын анытаан. Сол себепті бл процесс Кребс-Гензенлейтті орнитинді циклы деп аталады. Орнитинді цикл бауырды митохон-дрияларында теді жэне карбомоилфосфатсинтетаза I- ферментіні кмегімен іске осылады. Бл процессті бірінші кезеінде аммиак пен кмірышыл газынан карбомоилфосфат синтезделеді: