Глюкагон,химиялы табиаты жне алмасу процестерін реттеуде сер ету механизмі.

Глюкагон - молекулярлы салмагы шамамен 3500 болатын 29-мшелік олигопеп-тид, ол йы безіні аралша аппаратыны альфа-клеткаларында тзіледі. Асазан-ішек жолыны клеткаларымен де синтезделеді. Ішекте глюкагонмен атар глюкагон тэрізді заттар энтроглюкагондар синтезделеді, олар зіні рылымы мен кейбір асиеттері жаынан глюкагона сас. ¥йы безіні глюкагоныны крылымы омырталыларды барлы кластарыны кілдерінде бірдей немесе сас болады. Тек балытар глюкагоны ана баса кластар гормонынан ерекшеленеді жэне сторектілерде эсер етпейді. анда глю­коза дегейіні тмендеуі глюкагонны блінуін кшейтеді, яни анда глюкагон дегейі таматану ритміне байланысты болады. Сонымен атар глюкагон инсулин тзетін Лан-герганс аралшаларыны бета-клеткаларына тура ынталандырушы эсер етеді.

Глюкагон тканьдер - нысаналарды мембраналы рецепторларымен байланысады, оларга бауыр, май ткані жэне аз молшерде блшы ет жатады. Бл мшелерді клет­каларында глюкагон аденилатциклазды механизм арылы 3',5' АМФ кмегімен глико­ген (гликогенолиз) мен шацилглицеридтер (липолиз) мобилизациясын тудырады. Соны нэтижесінде анда глюкозаны, май ышылдарыны жэне глицеринні дегейі артады, бл гипогликемияны айтару шін глюкагонды пайдалануа ммкіндік береді. Бл орайда глюкагонны эсері адреналин мен норадреналинге сас болады. Бауырда глюкагон бело­ктар синтезін тежейді жэне белоктар катаболизмін жеілдетеді, май ышылдарыны тотыуын жэне кетон денелеріні тзілуін кшейтеді, бл орташа кетонемия мен кето-нурияны тудырады. Жалпы, заттар алмасуындаы глюкагон тудыратын згерістер антты диабет кезінде байалатын згерістерге сас болады.

10.антты диабет кезіндегі негізгі биохимиялы бзылыстар. Инсулинны жетіспеушілігі кезінде кмірсулы, липидті, белокты жэне минерал­ды алмасуларды реттеу бзыладыда, соны салдарынан - антты диабет дамиды.

антты диабетті негізгі симптомдары - гипергликемия (гиперглюкоземия) жэне глюкозурия, кетонемия мен кетонурия, полиурия мен полидипсия, ацидоз болып табылады. алыпты жагдайда анда глюкозаны млшері 3,5-5,7 ммоль/л болады. анда глюкозаны млшері 10 ммоль/л болан кезде глюкоза зэрде п.б. да, глюкозурия дамиды. Траты гиперглюкоземияны зардаптары - белоктар глюколизденуіні кшеюі болып табылады, бл оларды биологиялы ызметтеріні бзылуына экеледі. Мыса­лы, гемоглобинні гликолизденуі оны оттегіге жаындыын тмендетеді. Тканьдерді оттегімен амтамасыз етілуі бзылады. Гликолизделген белоктарды дегейі анны ттырлыын арттырады да, капиллярлар дегейінде ан айналымын иындатады. Бйректе гликопротеиндерді, протеогликандарды жинаталуы жэне коллагенні гликолизденуі базальды мембрананы жуандауын жэне буйрек тйіндері капиллярларыны окклюзиясын тудырады. Осы сияты згерістер кзді торлы абатында да кездеседі. Кзді торлы абатына ан уйылуы мен ісінуі антты диабетпен ауыратын науастарда кзді крмей алуыны себебі болып табылады.

анда глюкозаны конц.сы глюкозаны сорбитол мен фруктозага айналуыны згешелік жолыны іске осылуына экеледі. Бул жол эсіресе артериальды абыралар клеткаларында, эритроциттерде, кзді шыны затында, бйрек тйіндеріні капиллярларыны клеткаларында, Шванн клеткаларында жылдам іске осылады. Клеткалы мембраналар арылы нашар тетін сорбитолды жинаталуы клеткаларды осмостык ісінуіне экеледі, ол клеткалар ызметтеріні бзылуына жэне жойылуына экелуі ммкін.

Кзді торлы абатыны белоктарыны гликолизденуі жэне кзді шыны затыны ісінуі сорбитолды жинаталуынан болады, ол кзді шыны затыны згешелік белокта­ры - кристаллиндерді орналасуыны бзылуына экеледі. Сол себепті, кзді млдірлігі згереді - кзді шыны заты млдір болмайды да, коз катарактасы дамиды. Шванн клет­каларында тетін осыан сас згерістер жйке ткізгіштігіні тмендеуіне экеледі, сезімталды бзылады да, денені эртрлі боліктеріні жансыздануы байалады.

антты диабет кезінде кетон денелеріні жинакталуы май ышылдарыны катаболизмыны кшеюінен болады. Кетон денелері (ацетосірке ышылы, бета-окси-май ышылы), анны рН-ын жэне буферлі сыйымдылыын азайтады - ацидоз дамиды. Ацетосірке ышылыны декарбоксильденуі кезінде тзілетін ацетон зэрмен, термен жэне тіптен дем алатын ауамен шыгарылады. Компенсацияланбаан ацидоз жадайында адам есінен танып алады, тіптен ліп кетуі де ммкін. Глюкоза мен кетон денелеріні жогары дегейі анны жэне клеткааралык сйытыты осмомолярлыын арттырады. Тканьдер дегидратациясы жреді. Шл ысу симптомдары дамиды. Суды ажеттілігі артады (по­лидипсия). Азадан шыгарылатын сйыты пен зэрді клемі артады (полиурия).

2.Минералокортикоидтар химиялы табигаты, кілдері, заттар алмасуа сер ету механизмі. Бйрек стібезіні ыртысты абатында гормондар ызметін атаратын липидті табигаты бар полициклды осылыстар - кортикостероидтар синтезделеді. Кортикостероидтарды урылымын алаш рет Кендалл мен Рейхштейн анытаан (1935-1938). Барлык кортико­стероидтар 21 кміртегі атомы бар жэне озара аныкдн конденсацияланан алтымшелік саинасы (А,В,С) жэне аныан бір бесмшелік саинасы (Д) бар прегнан стероидыны туындылары болып табылады. Физиологиялы эсері бойынша кортикостероидтар 2 топа блінеді: глюкокортикоидтар жэне минералокортикоидтар (Селье, 1950).Бйрек стібезінде біраз молшерде синтезделетін гормондарга жыныс гормондары -андрогендер мен эстро-гендерде жатады.

Минералокортикоидтар (альдостерон, 11-дезоксикортикостерон) - су-тзды алмасу-ды реттеуші гормондар (суды, Na+,K+, С1- иондарыны балансын). Альдостеронны биологиялы белсенділігі е жоары, ол прогестероннан 11-дезоксикортикостерон мен кортикостерон тзілу кезеі арылы синтезделеді:

Альдостеронны биосинтезі ангиотензин ІДІ, серотонин жэне анда Na+,K+, С1-иондарыны концентрациясыны атынасымен реттеледі. Бл факторлар альдостерон синтезіні кезеі дезоксикортикостерон мен кортикостеронны гидроксильденуіне эсер етеді.

Альдостеронны синтез! мен блінуін реттейтін басты механизм - ренин-ангиотензин жйесі болып табылады. Бл гормональды жйе ионды баланс бзылан жадайда белсендіріледі, ол бйректе Na иондарыны рецепторлары арылы аныталады. Арте-риалды ысым тмендегенде, циркуляциядаы ан клемі жэне анда Na+ иондарыны концентрациясы азайанда юкстагломерулярлы аппаратты ренинді блуі кшейеді, ол анны ангиотензиногенін ангиотензин I жэне ІІ-ге айналдыратын фермент.

Ангиотензионоген гликопротеин болып табылады жэне бауырда синтезделеді. Ренинні эсерінен ангиотензиногеннен N - сонды декапептид-ангиотензин I блінеді. Ары арай ан тамырлары эндотелийіні плазматикалы мембраналарыны ферменті-карбоксидипепти дилпептидазаны эсерінен С-соы жаынан ангиотензин І-ден дипептид Gis-Leu блінеді де, октапептид ангиотензин II тзіледі, онда мынадай аминышылдары бар: Asp-Arg-Val - Туг - Не - His - Pro – Phe

Ангиотензин II- тамырды тарылтушы белгілі заттарды ішіндегі е кштісі болып та­былады жэне оны тзілуі артериалды ысымны жоарылауымен атар жреді. Ол бйректе ан аымын азайтады жэне азадан су мен тздарды блінуін тмендетеді. Сонымен катар ангиотензин II альдостеронны синтезі мен блінуін, вазопресинні блінуін ынта­ландырады жэне шлдеуді тудырады.

Негізінен бйректі нефроныны тарматы ттікшелеріні клеткаларында альдостеронны рецепторлары бар. Сонымен атар, жректі, аа блшы еттеріні, бауырды жэне т.б. клеткалары да альдостерона сезімтал. Гормон-рецепторлы озара эсер ету клеткалык мембраналар арылы Na⁺ иондарыны тасымалдануына атысатын белокты крылымы туралы апаратты жеткізуші хромосома гендеріні транскрипция процестерін белсендіреді. Бйректе альдостерон Na⁺ иондарыны, сонымен бірге хлорид-иондарды алашы зэрден айтадан ана реабсорбция жылдамдыгын кбейтеді. Сонымен атар альдостерон терді рамында Na⁺ шыгарылуын азайтады, сілекейде, стте жэне баса да бездерді слінде Na иондарыны млшерін азайтады.

Белсенді тасымалдау процесін кшейтуші згешелік белокты рибосомальды синтезін ынталандыру аркылы альдостерон миокард, блшыет, бауыр жэне баска мшелердіклет-каларынан К⁺ иондарыны орнына натрий иондарыны шыуын белсендіреді. Экстрацел-люлярлы сйытыта NaCl дегейіні кбеюі салдарынан осмосты ысым жоарылайды да, агзада суды ажеттілігі пайда болады (шлдеу). Бл вазопрессинны блінуін ын­таландырады, ол бйректе суды реабсорбциясын кшейтеді. Соны нэтижесінде клетка сыртындагы сйытыты осмосты ысымыны алыпты дегейі з орнына келеді. Сонымен атар, альдостерон алашы зэрден ана К⁺ иондарыны реабсорбциясын азайтады да, зэрмен Mg ⁺⁺, NH₃⁺ жэне Н⁺ иондарыны шыарылуына ыпал етеді. Кп молшерде су, диарея, терлеу, ан кетуінен туындайтын анны суйы блігіні (суды) клемін айта алпына келтіруде ренин - ангиотензин - альдостерон жйесіні лкен мэні бар. Ренин-ангиотензин жйесіні белсендірілуі бйрек артериясыны тары-луымен (стенозымен) байланысты. Бл суды жэне NaCl- созылмалы тежелуіне жэне ан ысымыны жоарылауына экеледі. Гипертонияны бул трін бйректік деп атайды. Альдостеронны млшерден тыс блінуі гиперальдостеронизмге экеледі, ол NaCl -ды тежелуі жэне клетка сыртындагы сйытыты осмосты ысымыны жоарылауымен сипатталады. Бл су реабсорбциясын жеделдететін жэне клетка сыртындагы сйытыты клеміні артуын тудыратын вазопрессинні блінуіне берілген белгі болып табыла­ды. Гиперкортицизмні Конн ауруы сияты трінде альдостеронны млшерден тыс блінуі орын алады жэне ан ысымыны жоарылауымен атар, зэрмен коп молшерде К⁺ иондарыны шыарылуына байланысты оны жетіспеушілігінен ісіктер пайда бо­лады, миокардты озуы бзылады, ЭКГ-да Q-T интервалыны заруы орын алады. Конн синдромы кбінесе эйелдерде байкалады. Науастар немі басыны ауыратыны-на, латы шыылдауына, жалпы элсіздік пен шаршайтынына шагымданады. Со­нымен атар шел жэне жиі коп молшерде зэрді шыгарылуы байалады. Электролитті балансты бзылуы салдарынан булшы еттік элсіздікті приступтары, парестезиялар, параличтер пайда болады.

Иценко-Кушинг ауруы кезінде байалатын жэне гипоталамо-гипофизарлы зара арым-атынастарды бзылуынан туындайтын гиперкортицизм гипофиз-ден АКТГ-ны коп молшерде блінуімен жэне бйрек сті безіні кыртысты заты-нан глюкокортикоидтарды блінуіні кбеюімен сипатталады. Глюкокортикоидтар іске осатын белоктар катаболизмыны жылдамдауы остеопороза, тері асты дэнекер тканіні жэне блшы ет клеткаларыны атрофиясына, булшы ет салмаыны азаюына экеледі. Глюконеогенезді глюкокортикоидтарды ынталандыруы гипергликемияны тудырады. Ги­пергликемия инсулинні блінуін кшейтеді де, йы безі инсулярлы аппараттарыны элсіреуін тудырады, стероидты диабет дамиды.

Мндай наукастарды анында гипергликемияа жауап ретінде инсулин дегейіні артуы липидтер синтезі шін глюкозаны пайдалануды кшеюін тудырады. анда ли-попротеиндер дегейі артады жэне денені кбінесе жоары блігінде, іште жэне бетте майды жинаталуы артады. Иценко-Кушинг ауруы эйелдерде-гирсутизм, ал еркектерде -жалан евнухоидизм симптомдарымен атар кездеседі.

Гиперкортикоцизмды емдеу шін кортизол синтезіні ингибиторлары пайдаланыла­ды. Олардьщ бірі-брын жэндіктерді ртуа пайдаланылан дихлордифенилтрихлорэтан (ДДТ немесе "дуст") туындысы - хлодитан болып табылады.

Бйрек сті безі ызметтеріні бзылуыны таы бір трі-гипокортицизм болып табы­лады. Мысалы, Аддисон ауруы (ола ауруы) кезінде барлы кортикостероидтарды синтезі тмендейді. Бул ауру кезінде заттар алмасуы мен агза ызметтеріні аралас бзылулары байалады. Глюкокортикоидтарды жетіспеушілігі психоэмоционалды стресс жэне эртрлі заымдаушы факторларды эсеріне (инфекциялар жэне т.б.) азаны арсылы крсету абілетін тмендетеді. Альдостеронны жетіспеушілігі су-тзды алмасуды заымдалуына экеледі. Агза натрий мен суды жоалтып, калий иондарын жинатайды. Соны салдарынан гипотония, блшы еттік элсіздік, тез шаршау байалады. Андрогендер мен эстрогендерді жетіспеушілігі ауруды жалпы симптоматикасына сэйкес симптомдарды тудырады. Адци-сон ауруы кезіндегі кортикостероидтарды томен дегейі гипофизды АКТГ жэне МСГ-ды блуін ынталандырады да, соны салдарынан теріні пигментациясыны кшеюі байалады (ола тсті).

Бйрек сті безіні дисфункциясына адрено-генитальды синдром да жатады. Бл ауру бйрек сті безі абатыны гиперплазиясымен жэне еркектену симптомдарыны дамуымен байланысты (вирилизация). ыз балаларда жалан гермафродитизм трінде (біратар екіншілік еркектік жыныс белгілеріні пайда болуы), ер балаларда уаытынан ерте жынысты даму трінде крініс береді. Адрено-генитальды синдромыны негізінде кортикостероидтарды биосинтез жйесіні кейбір ферменттеріні жартылай немесе толы тежелуі жатыр. Мндай тежелулерді жиі кездесетін трі-гидроксилазды жйені жетіспеушілігі (21-бета-гидроксилазаны тежелуі) болып табылады. Кортикостероидтар биосинтезі тежелуіні салдарынан бйрек сті безі оларды ндіруін тотатады, біра андро­гендер синтезі жаласа береді.

Кері байланыс механизмы бойынша анда глюкокортикоидтардыц дегейіні тмендеуі гипофизді АКТГ-ны кп молшерде ндіруін тудырады. АКТГ-ны коп молшерде блінуі бйрек сті безі абатыны гиперплазиясын тудырады жэне кортикостероидтерді емес, андрогендерді биосинтезін кшейтеді. Андрогендерді коп молшерде блінуі азаны ви-рилизациясына экеледі. Сйтіп, патологиялы процесті здіксіз шебері пайда болады.

Адрено-генитальды синдром терапиясыны бір эдісі-аурулара глюкокортикоидтарды (гидрокортизонды, преднизолонды жэне т.б.) беру, олар эндогенді глюкокортикоидтардыц жетіспеушілігін жартылай толтыра отырып, гипофизды АКТГ-ны блуіне тежеуші эсер етеді де, ауру дамуды негізінде жатан патологиялы процестерді здіксіз шеберін зеді.

 

3.Глюкокортикоидтар химиялы табигаты, кілдері, заттар алмасуа сер ету механизмі.Бйрек стібезіні ыртысты абатында гормондар ызметін атаратын липидтітабигаты бар полициклды осылыстар - кортикостероидтар синтезделеді. Кортикостероидтарды урылымын алаш рет Кендалл мен Рейхштейн анытаан (1935-1938). Барлык кортико­стероидтар 21 кміртегі атомы бар жэне озара аныкдн конденсацияланан алтымшелік саинасы (А,В,С) жэне аныан бір бесмшелік саинасы (Д) бар прегнан стероидыны туындылары болып табылады. Физиологиялы эсері бойынша кортикостероидтар 2 топа блінеді: глюкокортикоидтар жэне минералокортикоидтар (Селье, 1950).Бйрек стібезінде біраз молшерде синтезделетін гормондарга жыныс гормондары -андрогендер мен эстро-гендерде жатады. Глюкокортикоидтара кортикостерон, кортикозол (17-оксикортикостерон) жэне кортизон жатады.

Глюкокортикоидтар (кортикостерон, кортизол, кортизон).

Глюкокортикоидтарды физиологиялы ызметтеріні механизміні е бастысы бело-кты, аминышылды жэне кмірсулы алмасуды реттеу болып табылады. ана блінетін глюкокортикоидтар транскортин белогымен байланысып, осы трде эффекторлы клеткалара тасымалданады. Глюкокортикоидтар шін лимфоидты тканьні, бауырды, бйректін. дэнекер тканіні аа блшы еттеріні клеткалары эффекторлы болып та­былады- Бл клеткалардыц глюкокортикоидтарга рецепторлары бар. Глюкокортикоидтар клеткары осыларды цитозольды рецепторларымен байланысып, клетканыц эрбір тріне тэн зат- тар алмасуыны згерістерін тудырады. Бауыр мен бйректен баса барлы ткань-дерде глюкокортикоидтар белоктар, нуклеин ышылдары жэне липидтер алмасуына катаболитикалы эсер крсетеді.

Блшіы еттерде, лимфоидты тканьде (лимфоциттер, кок бауыр, лимфотйіндер, ти­мус жг-іе т.б.), дэнекер тканьдерінде (тері астыны дэнекер жэне май тканьдері, сйектер жэне т.(б.) глюкокортикоидтар белок синтезін тежеп, протеолизді белсендіреді жэне адреналинны блінуін ынталандыру арылы липолизды белсендіреді. Блініп шыан аминышкьілдары мен май ышылдары ана тседі. анда аминышылдарыны жоары дегейі аминоацидурияга экеледі.

Бауырда глюкокортикоидтар гепатоциттерді бос аминышылдарын, май ышылын жэне глицеринді пайдалануына эсер етеді жэне аминышылдары катаболизмы ферменттеріні (трансаминазалар, дезаминазалар, аминоксидазалар жэне т.б.) жэне глю-конеогенез ферменттеріні (фосфопируват-карбоксилаза, фруктозодифосфатаза, фосфогек-соизомёраза) синтезін индукциялау арылы глюкоза синтезі шін аминышылдарын, май ышыЛДарын, глицеринді пайдалануа эсер етеді. Гликогенсинтетазаны синтезін индук­циялау арылы глюкокортикоидтар бауырда жэне блшы еттерде гликогенні жинаталу процесін белсендіреді. Глюкокортикоидтар іске осатын глюконеогенезді жылдамдауы анда глюкоза дегейіні артуына, гипергликемияа, ары карай глюкозурияа экеледі. Сонымен атар глюкокортикоидтар май ышылдарынан кетон денелеріні синтезделу процесін арттырып оларды андаы дегейін кбейтеді де, кетон денелері зэрде пайда болады (кетонурия). Глюкокортикоидтардыц эсерінен пайда болатын глюкозурия, кетонурия жэне аминоацидурия антты диабетке сас болады, біра бл симптомдар инсулинныц бол-мауынан емес, глюкокортикоидтардыц шектен тыс коп болуымен байланысты, сондытан "стерогЩты" диабет деп аталады.

АЗа тканьдеріні басты энергетикалы субстраты - глюкозаны андаы концентрациясыныц тмендеуі - глюконеогенезді ынталандыру шін белгі болып табы­лады. анда глюкозаны дегейі тмендеген кезде гипоталамусты кортиколиберинді блуін ынталандыратын орталы жйке жйесіні баылау механизмдері іске осылады. Ары арай кортиколиберин гипофизды АКТГ-ны блуін ынталандырады, ол з кезегінде бйрек сті бездеріні глюкокортикоидтарды синтездеуін іске осады. Бл механизм адаптаіДиялы синдромны негізінде жатыр, ол азага кез-келген заымдаушы факторды эсерінб жауап ретінде пайда болады, яни стресс механизміні негізінде жатыр деуге бо­лады. (Г.Селье).

Глюкокортикоидтар тиреоидты гормондарды блінуін тежей отырып, гипоталамо-гипофизарлы - тиреоидты ось арылы азаны жалпы дамуына эсер етеді. (Монм, 1950, Берсон, 1952). Глюкокортикоидтардыц зауаыт блінуі калканша безіні ызметін тежеу арыльі жас особьтарды жалпы даму процестерін тежейді.

Сонымен, глюкокортикоидтар лимфоидты, дэнекер жэне блшы ет тканьдеріні функц^оналды жэне рылымды бтіндігіне зиян тигізе отыра, осы тканьдердегі метаболизмді анда глюкоза жэне баса энергетикалы субстраттар дегейін ктеру масатымен бауыра глюконеогенез шін субстраттарды жеткізу процесіне "баындырады". Сол себептен, глюкокортикоидтар клиникада лимфоидты тканьдерді антиденелерді блу ызметін тежеу шін, аллергиялы реакциялар мен кабынуды айтару шін, дэнекер тканіні суін тежеу шін, ісіктерді дамуыны алдын алу жэне ауырсынуды басу шін кеінен пайдаланылады. Глюкокортикоидтарды абынуа арсы, десенсибизациялау, шока арсы, ісінуге арсы эсері оны ауруларды жедел терапиясында бірден-бір ажет препарат ретінде пайдалануа ммкіндік береді. Глюкокортикоидтар аллергиялы жэне аутоиммунды аурулар кезінде (коллагенездар, дерматоздар, демікпе, ревматизм жэне т.б.), орын ауыстыран тканьдерді абылданбауыны алдыналушін иммунодепрессивті зат ретінде пайдаланылады.

4. Эстрогендердіхимиялы табигаты, кілдері, атаратын ызметі.Эстрогендер - эйелдік жыныс гормондары, олар негізінен фолликулдарды ішкі кабатыны клеткаларында жэне жартылай аналы бездерді фолликулдары кабатыны гранулезды клеткаларында, сары денеде жэне плацентада синтезделеді. Бл гормондарды белгілі бір молшері аталы безді лейдиг клеткаларымен жэне бйрек сті безіні торлы абатыны клеткаларымен ондіріледі.

Эстрогендер биосинтезі шін бастапы осылыс холестерин болып табылады, олодан ары прегненолон, прогестерон, андрогендер жэне эстрогендерге айналады. Эстрогендерді (С-18 стероидтар) згешелік рылымы алыптасуыны маызды кезендері мыналар:

- тестостерон молекуласынан метильды топты рамында 19 кмірсулы атомыны блініп, 19-нортестостеронны тзілуі;

- эстрадиол мен эстрон тзілуімен аяталатын А саинаны ароматизациясы.

Эстрадиол мен эстрон - негізгі эстрогендер, олар зара бір - біріне айналады жэне аналы бездер мен тестикулада синтезделеді. Бул эстрогендермен катар плацентада эм­брион азасынан келіп тсетін андрогендерден эстрогендерді шінші бір -кілі - эстриол синтезделеді.

Жктілік кезінде эстрогендер биосинтезінде эмбрион азасы мен плацента "фето-плацентарлы бірлік" деп аталатын бірыай функционалды жйе трінде болады (Дис-фалузи, 1961). Эстрогендер биосинтез, негізінен лютеониздеуші гормонмен (ЛГ) реттеледі. Аналы бездерде ЛГ-ны эсерін ФСГ мен пролактин (ЛТГ) кшейтеді. Плацентада эстро­гендер синтезін хорионды гонадотропин (ХГТ) баылайды, алайда жктілікті ерте кезедерінде ХГТ аналы бездерді сары денесіні эстрогендерді тзуін белсендіреді. Ст оректілерді сары денесіні эстрогендерді блуі эмбриогенезде екіншілік эйелдік жыныс аппаратыны алыптасуы шін екінші орында тур, сонымен катар эстрогендер преоптикалы блімні дифференцировкасына тікелей эсер ете отырып, уаыты бойын­ша гипоталамусты орталыты маскулинизациясын тежейді.

Постэмбриональды кезеде эстрогендер азаны бірыай феминизациясында шешуші роль атарады, олар репродуктивті аппаратты (жатыр, жмырта ткізу жолда­ры) жынысты дифференцировка процестеріне жэне эртрлі мшелер мен тканьдерді урылымы мен ызметтеріні ерекшеліктеріні алыптасуына (бауыр, бйрек, сйек аасы, ст бездері, жйке жйесі, май жэне дэнекер тканьдері) эсер етеді.

 

5.Андроендердіхимиялы табигаты, кілдері, атаратын ызметі.Андрогендер-еркектік жыныс гормондары, аталы бездерді интерстициальды клетка-ларында (Лейдиг клеткалары), аналы бездерде, плацентада жэне бйрек сті безі абатыны торлы блігінде синтезделеді. Андрогендер синтезі холестериннен немесе прогестерон мен прегненолонны туындыларынан іске асырылады.

Андрогендерге тестостерон, дигидротестостерон жэне андростерон жатады. Соны ішінде тестостеронны белсенділігі те жоары. Гипофизды лютеониздеуші гормо­ны (ЛГ) аталы бездерде жэне аналы бездерде тестостеронны биосинтезін, ал АКТГ-бйрек сті безінде андростерон синтезін ынталандырады. Тестостерон ан плазмасыны гликопротеидтерімен байланысып, эффекторлы тканьдерге тседіде, дигидротестостерона айналады.

Андрогендер жынысты диморфизмні парасексуальды белгілеріні алыптасуында белгілі бір ызмет атарады да, бейтарап (эйелдік) жыныс белгілерін еркектікке айналдырады , зат алмасуды, дене физиологиясы мен формасыны ерекшеліктерін амтамасыз етеді.

Андрогендер згешелік белсенділік крсетеді. уы асты безінде, аталы без­дерде, гипофизде дигидротестостерон, ал блшы еттерде, сйекте, бйректе жэне бауырда тестостерон нерлым белсенді болады.

Эффекторлы клеткаларды рецепторларымен байланыса отыра, андрогендер ДН, РНжэне белок синтезін ынталандырады. Анаболитикалы эсерді нэтижесінде андро­гендер аа мускулатурасыны дамуын, шеміршек жне сйек тканіні суін, сперманы алыптасуына атысатын жыныс мшелеріні жэне жыныс бездеріні дамуын кшейтеді. Андрогендер бйрек пен бауырда белок синтезін, миды даму процесін жэне ФСГ-мен бірге сперматогенезді кшейтеді.

Белок синтезіні, соны ішінде ферменттер синтезіні индукциясы андрогендерді эсер ету механизміні е бастысы болып табылады, сол арылы олар кмірсулар, май кышылдарыны аэробты жануы мен энергия блінуін екіншілік трде кшейтеді. Ан­дрогендер холестерин мен шацилглицеридтер катаболизмін кшейтеді жэне фосфогли-церидтер синтезін белсендіреді .

Андрогендерді жынысты мінез-кулыа эсер етуіні бір жолы - миды моноаминдері арылы жзеге асырылады. Мысалы, серотонин-еркектерде копулятивті абілетті тежейді, ал дофамин мен норадреналин ынталандырады.

Ерлер азасында андрогендерді жетіспеушілігі евнухоидизм деп аталатын жагдайда экеледі, ол жыныс мшелері мен екіншілік жыныс белгілеріні дрыс дамымауы-мен, жынысты умтылысты болмауымен, сйек эпифиздарыны катаю процестеріні кешігуімен сипатталады, бул аа мускулатурасыны атрофиясына, тері асты клетчатка-сында жэне ішкі мшелерде майдыц коп молшерде жинаталуына, тежелу процестеріні бузылуына экеледі.

 

6.Гестагендердіхимиялы табигаты, кілдері, атаратын ызметі.Гестагендерді физиологиялы мэні эйел особьтарында тек жынысты даму аяталаннан со ана крінеді. Прогестиндер жатырды жктілікке дайындайды, гипоталамусты циклды орталыыны белсенділігін жэне аналы бездерде фолликулды жетілуін, овуляцияны тежейді. Бул кезенде сары дене тэулігіне шамамен 20 мг прогесте­ронды бледі. Жктілік басталан со прогестерон синтезі крт седі (тэулігіне 100 мг) жэне жктілікті соында максимума (тэулігіне 250 мг) жетеді.

Прогестеронны жктілікке дайындыа атысуы мынада: бул гормон эндометрияны суін ынталандырады, ол рытанган жмырта клеткасыны эндометрияа жылжуы мен имплантациясы шін ажет. Диэструс кезеінде - вагинальды эпителийді тынышты кезеінде - гестагендер вагинальды эпителийді суін, стратификациясын, мйізденуін тежейді жэне жатырга сперматозоидтарды жылжуына кедергі келтіретін клеткаларды беткі абатыны сліні блінуін ынталандырады. Прогестерон механикалы факторлара эндометрийді сенсибилиздейді, бул жмырта клеткасыны жылжуы мен имплантация-сына ыпал етеді. Прогестерон миометрия клеткаларыны мембраналы потенциалын тратандыру жэне механикалы пен электрлі белсенділікті тежеу арылы жатырды окситоцинге сезімталдыын азайтады, бл жктілікті саталуын амтамасыз етеді. Жктілікті соы кезендерінде простагландиндер инициациялайтын лютеолизис салдары­нан эстрогендер /прогестерон атынасы эстрогендер дегейіні артуы жаына карай ауыса-ды. Бул жатырды окситоцининге сезімталдыгын арттырады да - босану кезеі дамиды.

 

8.Менструальды циклды эстроген жне прогестеринмен реттелуі Жынысты алыптасан эйел агзасында эстрогендер прогестеронмен бірге эйелдік жыныс циклдеріні ритмін амтамасыз етеді, оны негізгі маынасы -екі альтернативті процестерді ритмді ауысуы болып табылады:

- эйел азасыны жыныс актісіне жэне жумыртаны рытануа дайын болуы;

- урытанан жумырта клеткасыны дамуын амтамасыз ету (жктілікке дайынды), ол осымша осылу мен урытану ммкіндігін болдырмайды.

йелдік жынысты цикліні эсеріне бкіл аза осылады, біра соны ішіндегі е басты циклды згерістер репродуктивті жастаы эйел особьтарыны жыныс сферасы мшелерінде - аналы бездерде, жатырда крінеді. Сол себептен овариальды циклдар (фолликулалар мен аналы бездерді сары денесіні даму циклы), эстральды циклдар (жатырдаы жэне ынаптаы ) згерістер болып блінеді.

йелдерде - полициклды, оларда жыныс циклдары жыл мезгіліне байланысты емес, біріні орнына екіншісі ауысып келіп отырады. Эйелдерде жыныс циклыны узатыы орташа 28 кун, эструс узатыы 2-3 кун.

Овариальды немесе эстральды циклдар кезеіне байланысты агзада эстрогендер дегейі де згеріп отырады. анда эстрогендерді е коп блінуі овариальды циклды фол-ликулярлы фазасында овуляция кезеінде байалады. Сол арылы урытану шін ажетті жагдайлар алыптасады. Бул жагдайда эстрогендер жыныс жолдары урылымыны мы­надай герістерін амтамасыз етеді:

- жатырда белоктар, РН, ДН синтезін кшейтеді, миометрияны суі мен эндоме­трия пролиферациясы есебінен жатыр салмагыны да суі жреді;

- ынапты эпителиальды клеткаларыны гипертрофиясы мен гиперплазиясын ынта­ландыру арылы проэструс пен эструс кезедерін амтамасыз етеді;

- жумырта ткізу жолдарыны (фаллопий ттіктеріні) суі мен оларды жиырылу-ын ынталандырады да, жатыра жмырта клеткасыны жылжу ммкіндігін амтамасыз етеді;

- жыныс жолы сліні блінуін кшейтеді жэне ынап сліні рН-ыны 4,5 тен 5,0 аралыында болуын амтамасыз етеді;

- аналыбездерді суі мен дамуын амтамасыз етеді- фолликулдарды алыптасуын, оларды канмен жабдыталуын жэне пролактин мен ФСГ-а фолликулярлы аппаратты реактивтігін арттырады;

- о кері байланыс механизм принципы бойынша эстрогендер гипофиздыц лютеониздеуші гормонды (ЛГ) блуін индукциялайды;

- ст жолдарыныц тармакталуы мен суін ынталандырады, прогестерон мен пролак-тинге (ЛГ) альвеолярлы аппаратты сезімталдыгын арттырады.

Эйел жэне ерлер агзасыны репродуктивты емес тканьдерінде эстрогендер анаболитикалы эсер етіп, белоктар, РН, ДН синтезін, май ышылдары мен фосфо­липидтер синтезін жеделдетеді. Эстрогендер пентозды жолмен кмірсуларды тотыгуын жэне НАДФН2 жинаталуын жеделдетеді жэне холестерин синтезін баяулатады, Са++ иондарыныц блінуін азайтады да, олардьщ сйек тканінде жинаталуын жеделдетеді.

Бауырда эстрогендер гормондарды (транскортин, секс-стероид байланыстырушы гло­булин, тироксинбайланыстырушы глобулин жэне т.б.) згешелік байланысуы мен тасы-малдануына атысатын белоктар синтезін, ангиотензиноген, протромбин, пре-бета жэне бета-липопротеидтер синтезін ынталандырады. Бйректе ренин синтезін ынталандырады жэне зэрмен натрийді шыгарылуына эсер етеді. Ерлер агзасында простата мен шэует кпіршіктеріні суін арттырады.

Эстрогендер ааны эйелдік тр бойынша алыптасуын, тері асты клетчатка-сында майды жинаталуын, эйелдік жыныс инстинктеріні пайда болуын жэне т.б. амтамасыз етеді.

Жктілік дамыан кезде (70 кннен бастап) анда негізінен фето-плацентарлы табигаты бар (эстриол 1000 есе, эстрадиол мен эстрон 100 есе) эстрогендер дегейі крт артады, е коп млшері 280-шікнге, яни босануа, келеді. Эстрогендерді коп молшерде блінуіні физиологияльщ мэні мынада: жктілікті ерте кезецерінде жатыра прогестриндерді максимальды эсерін амтамасыз ету, согы кезедерінде - ст бездеріні жолдарыныц дамуын ынталандыру жэне босану актісіне дайындыты амтамасыз ету.

Андрогендер мен эстрогендер арасындаы тепе -тедікті бузылуы интерсексуалды, эйел немесе еркектік тип бойынша жалан гермаф-родитизмге экеліп соады.

 

9.Гормондар жэне адаптациялы процесстер

Тірі азаны басты асиеттеріні бірі-бейімділікке (адаптацияга) абілеті, ягни сырты ортаны згеріп туратын жадайында зін-зі сатауы мен зін-зі олдауы. Азада эртрлі сырты эсерлерге жауап ретінде іске осылатын, ішкі ортаны тратылыгын амтамасыз етуге баытталан, гомеостазды сатауга баытталан кайтымды метаболикалы процестерді осындысы згешелік емес жэне згешелік адаптациялы (бейімделу) процестерінен кралады. Адаптациялы згешелік реакциялары сапалы белгілі бір стимулдара жауап ретінде тацаулы трде іске осылады, мысалы, су-тузды, кмірсулы жэне май алмасуа, энергетикалык алмасуга, белокты жэне аминышылды алмасуа жэне т.б. эсер етуші факторлара.

Адаптацияны згешелік емес реакциялары стреотипті трде кез-келген эсерге жауап ретінде дамиды жэне эсер етуші факторды табиатына, стрессор табиатына байланысты емес (Селье, 1936-1952). Агзада кез-келген эсерден пайда болатын жэне згешелік емес ораныс-бейімділік реакцияларыны стреотипті комплексінен туратын згешелік емес згерістерді барлы осындысы стресс немесе жалпы адаптациялы синдром деп аталады.

Азаны адаптациялы реакцияларыны іске асуында жйке жйесімен катар эндо­кринды бездер де маызды орын алады. Эндокринды бездер згешелік жэне згешелік емес адаптациялы процестерді крделі комплексіні йымдастыын амтамасыз етеді. Г. Селье (1977) жэне баска авторларды кптеген зерттеулері крсеткендей, стресті эртрлі формалары кезінде жалпы адаптациялы синдромны жзеге асуыны маызды йымдастырушыларыны бірі-гипоталомо-гипофизарлы-бйрек сті жйесі болып табыла­ды, онда глюкокортикодтар басты катаболитикалы эсер крсетеді. Алайда кейінгі зерт-теулер крсеткендей, жалпы адаптациялы синдромны жзеге асуында анаболитикалык эсері бар гипофизды соматотропины (Розен В.Б. 1962, 1963, 1980) жрек-тамыр жйесіне, кмірсу мен липидтер метаболизміне згешелік эсер етуші симпатико-адренальды жйе (ОрбелиЛ.А. 1927, Кассиль Г.Н.,Матлина Э.Ш., 1973)атысады. С.О.Тапбергенов зерттеулері (1984-1995) адрено-тиреоидты жйені жалпы адаптациялы синдромны алыптасуына жэне жзеге асуына атысатынын анытады. ¥за мерзімді стресс кезінде байалатын гормондарды адаптациялы ызметіні бзылуы немесе гормондар дисбалансы біркатар патологиялы процестерді айнар кзі болып табылады. Бул жагдайда ауруды тікелей себебі сырты ортаны патогенді факторы ана емес, сонымен катар згешелік емес адаптация механизмдеріні дисбалансы болып табылады. Мндай ауруларды адаптация аурулары деп атайды. (Г. Селье, 1950, 1952). Стресс факторларыны эралуан трлі болаты-ны сияты, адаптация ауруларын туызушы себептер де эртрлі болады, біра олардьщ дамуыны патогенетикалы механизмдары бір трлі болады жэне жалпы адаптациялы синдром барысыны бзылуымен байланысты. Адаптациялы синдромны динамикасында 3 кезе байалады: 1-дабыл кезеі, 2-резистенттік кезе, 3-элсіздену кезеі. Адаптациялы синдромны кезедеріні басталуында біріншілік шок болады. рбір кезені затыгы мен крінуі стрессорлы агентті табигаты мен кшіне, азаны жынысы мен физиологияльщ жагдайына байланысты згеріп отырады. Адаптациялы синдромны бірінші кезеі (дабыл реакциясы) гомеостазды бзылуына жауап ретінде азада адаптациялы процестерді белсенді мобилизациясымен сипатталады. Бул кезде азаны эртрлі эсерлерге тратылыы артады. Екінші кезенде (резистенттік кезеі) жалпы, згешелік емес сипаты бар, стрессора жоары арсылы корсету орын алады. Мысалы, стресс суытан болса, онда резистентік кезецце тек суыа емес, сонымен атар жоары температураа, рентген сэулелеріне, токсиндерді эсеріне де бейімділік байалады. Егер стресті фактор те кшті немесе за болса, онда азаны орану-бейімделу механизмдері элсірейді де, жалпы адаптациялы синдром 3 -кезеге - элсіздену кезеіне ауысады, ол кез-келген стрестік фактора азаны резистенттігіні тмендеуімен сипатталады. Екіншілік шок жадайы дамиды да, ол азаны ліміне немесе патологиялы процесті алыптасуына, яни ауруа экеп соады. Егер стресс жадайында адаптивті гормондарды тепе-тедігі анаболитикалы, СТГ типті абынуа арсы гормондар жагына ауысса, онда кей жагдайда азаны коллагеноз, бронхиальды астма, аллергиялар сияты гиперергиялы аурулар дамиды. Бул аурулар кезінде глюкокор-тикоидтарды пайдалану тиімді. Егер агзада глюкокортикоидтар типтес катаболитикалы абынуга арсы гормондар кобейсе, онда стресс кезшде мндай агзада септикалы жадайа, жара жэне дистрофиялы процестерге бейімділік байалады. Мндай кезде анаболитикалы препараттарды олданан жн.

Эндокринді бездерді гормондар комплексін блуіні дегейі эртрлі стресс жаайларында азаны сол мезеттегі ажеттілігіне байланысты болады. Мысалы, ашыу кезінде, блшы етті немесе жйкелік шаршау кезінде немесе стрессті баса трлерінде (бл кезде клетканыц энергетикалы субстраттара деген ажеттілігі артады), сау агзада гормондарды болу жылдамдыгы артады (адреналин, глюкагон, глюкокортикоидтар), ол субстраттарды биологиялы тотыгу процестерін іске осатын жэне аминышылдар катаболизмін жеделдететін кмірсулар мен липидтерді резервті трлеріні мобилизация-сын тудырады. Осымен бір мезетте липидтер мен кмірсуларды орга жиналуына эсер ететін гормондарды блінуі тмендейді.

Бдан брын айтылып ткендей, адаптацияны згешелік реакциялары сапалы белгілі бір стимулдара жауап ретінде тадаулы трде іске осылады, оларды заымдалуын алмасу процестерін реттеушілерді реттеуші ызметіні згерістері тудыруы ммкін, ягни эндокринді бездер мен олар ндіретін гормондар ызметіні бзылуы. Гликоген мен ли­пидтер мобилизациясымен жэне таматанумен байланысты болатын гипергликемия мен гиперлипоацидемия йы безінен инсулинныц коп молшерде блінуіне экеледі, ол бауыр мен блшы еттерде глюкозаны ора жиналуына (гликоген синтезі), май тканьдерінде шацилглицеридтерді ора жиналуына эсер етеді. анда глюкоза концентрациясыныц кбеюі кері байланыс механизмы бойынша инсулинныц блінуін ынталандыра отыра, глюкагон мен адреналинны блінуін тежейді. Гормондарды блінуіне май ышылдары да осы сияты адаптивті баылау жасайды. Осы згешелік адаптивті реакцияларды бзылуы антты диабет кезінде байалады, мнда инсулинныц жетіспеушілігі салдары­нан кмірсулы, липидті жэне аминышылды алмасуларды зара байланысы бзылады. Стресс немесе ашыу жагдайында липолизды гормональды ынталануы тек гиперлипоаци­демия мен май ышылдарыны тотыуына экеліп оймай, сонымен атар блшы етті глюкозаны утилизациялауын жэне ми клеткалары шін энергетикалы субстрат ретінде глюкозаны саталуын тежейді. Бл жагдайда бауырда май ышылдарыны тотыгуы кезінде тзілетін кетон денелерін ми клеткалары энергияны ндіру шін пайдаланады. антты диабет кезінде кетон денелеріні млшерден тыс тзілуі гомеостазды бзылуына, ацидемиялы комаа экеледі.

Гормондарды адаптивті ызметі тектпелі метаболизмді реттеуде емес, сонымен атар азаныжылу алмасуын реттеуде де крінеді. Агзада жылу алмасу энергетикалы алмасу-ды раушы жылуды ндіру жэне жылу беру процестерінен трады. Термодинамиканы екінші заына сэйкес жылуды ндіру - бір жаынан, субстраттарды биологиялы тотыу процестерінде энергияны ажетті шыындауыны (трансформация) орытындысы, ал екінші жаынан - агзаны тіршілік процестерінде клеткада химиялы (АТФ, ГТФ жэне т.б.) немесе электр (мембраналар потенциалы энергиясы) энергиясыны механикалы не­месе энергияны баса трге айналу реакцияларында жылу энергиясыны блінуіні орытындысы. Жылуды тзілу процестері эрашан жылуды болу процестерімен тепе-тедікте болады, яни денені сырт абатынан сырты ортаа жылуды шыарылуы. Термодинамиканы екінші заына сэйкес - жйені мірсру абілетін сатау масатында, жйені ішкі бей -берекет шарасы ретінде энтропияны тмендеу процесі болып табы­лады. Жылуды тзілуі мен жылуды блінуі азаны температуралык гомеостазын райды, оны белгілі бір температуралы кезеінде йымдасан, баытталан трде алмасушы ферменттік процестер теді жэне клеткалар зіні физиологияльщ ызметтерін атарады.