Су тзды алмасу. Бйрек пен зрді биохимиясы
1. Аза сйытытарыны электролитті рамы. Су жэне онда еріген минералды заттар азаа татаммен тседі де, біратар маызды ызметтер атарып, азаны ішкі ортасыны рамын анытайды. Су тек индифферентті еріткіш ана емес, сонымен бірге биомолекулалар мен иондарды тратандырышы болып табылады жэне мынандай биологиялы ызметтер атарады:
-азаны жылу балансын реттеуші болып табылады,
-тасымалдау ызметін амтамасыз етеді,
-клетка ішіндегі ысымны саталуына эсер етеді, клетканы формасы мен тканьдерді тургорын сатап трады,
-биомолекулаларды синтезі шін пайдаланылады,
-клеткалы мембраналар мен клеткааралы матриксты рылымды компоненті болып табылады,
-гидролиз реакциясы арылы биомолекулаларды катаболизмін амтамасыз етеді, -биологиялы тотыгу жэне тканьдік тыныс алу реакцияларында электродонорлы жэне протонакцепторлы ызмет атарады.
Су жэне органикалы осылыстардан баса, тканьдерде минералды заттар да болады. Орташа есеппен ересек адамны агзасында Са-1050, Р-700,К-245, Na-105, Се-105, S-175, Mg-35, Fe-5 грам болады. Бірнеше миллиграмм млшерінде тканьдерде- Cu, Zn, Mn, Co, Cr жэне т.б. микроэлементтер де болады. Минералды заттар мынандай биологияльщ ызметтер атарады:
- клеткалар мен тканьдерді рылымды компоненттері болып табылады,
- азаны ішкі ортасыны тратылыгын (гомеостазды) амтамасыз етіп, ионды рамды, осмосты ысымды мен рН дегейін реттейді
- клеткада энергияны трансформациясы жэне жинатау процесстеріне атысып, мембраналы потенциалды калыптасуын амтамасыз етеді жэне клетка ішіндегі процестерге жйкелік жэне гормональды белгілерді таратуа атысады.
- белокты молекулалардыц конформациялы айта рылуын тудырып, оларды биологияльщ асиеттерін згертеді,
- ферменттерді активаторлары немесе ингибиторлары болып табылады.
Дене салмаыны 50-79 % суды лесіне тиесілі. Ересек адамны суды тэуліктік пай-далануы 2 литрге жуы. Бан тканьдік тыныс алу кезінде тзілетін 300-400 мл эндогенді су осылады. Ересек адамны су депосында (блшы ет, тері, бауыр) шамамен 14 литр су болады. Балаларда суды ажеттілігі мен агзада болуы денені жалпы салмаымен салыстырганда ересек адамдардан да коп болады.
Тканьдер мен мшелерде судыц таралуы біркелкі емес. Агзада суды 50%-ы блшы еттерде, ал анда шамамен 5% болады. Барлы тканьдерді интерстициальды сйытыы немесе клеткааралы су азадаы судыц барлы клеміні 25%-ын, ал клеткаішілік су 70%-ын райды. Интерстициальды сйыты пен анны плазмасы клеткааралы сйытыты райды, оны лесіне азаны барлы сйытыыны 30%-ы келеді.
Клеткаішілік жэне клеткааралы сйытытар арасында немі сумен жэне онда еріген заттармен алмасу жріп жатады. Мысалы: ан плазмасы мен интерстициальды сйыты арасындаы капиллярлар абырасы арылы жретін алмасу жылдамдыгы шамамен минуты-на 1500 литр болады.
Азадаы сйытытарды негізгі константалары мыналар:
-клемі,
-осмосты ысымы -ортаны реакциясы (рН)
Азаны сйы ортасыны бл параметрлері бір-бірімен тыыз байланысты жэне бір-біріне тэуелді. Осмосты ысым еріген заттарды концентрациясы мен сйытытарды электролиттік рамына байланысты болады. рН электролиттік рамына тэуелді, ал клетка ішіндегі жэне клетка сыртындаы сйытыты клемі осмосты ысымга тэуелді болады.
Клеткааралы сйыты (лимфа) пен ан плазмасыны осмосты ысымы мен рН-ы бірдей болады, сол сияты эртрлі мшелерді клеткааралы сйытыында да олар бірдей болады. Алайда, эртрлі клеткаларды клетка ішіндегі сйытыыны электролиттік рамы мен рН мэні эртрлі болуы ммкін, ол осы клеткалардаы заттар алмасуыны ерекшеліктеріне, мембраналарды ткізгіштігіне жэне белсенді тасымалдау механизмдеріні ерекшеліктеріне байланысты болады.
ан плазмасы мен клеткааралы сйытыты электролиттік (минералды) рамы бірдей деп айтуа болады. Кейбір маызды айырмашылытар Са мен бикарбонаттар ионда-рына ана атысты, оларды ан плазмасындаы дегейі клеткааралы сйытыа араганда жогары болады. ан плазмасы мен клеткаішіндегі сйытыты электролиттік рамыны арасында біратар ерекшеліктері бар (Табл. 14.1).
Адам азасындаы ан плазмасыны жэне клетка ішіндегі сйытыкты электролиттік рамы.