Азадаы натрий,калий жне баса электролиттерді биологиялы рлі.

Натрий - клетка сыртыныц катионы болып табылады-натрийдыц жалпы млшеріні 96% клетка сыртындагы сйытыта болады. Клетка ішіндегі жэне клетка сыртындагы суйытытарда натрий мен калий иондарыныц біркелкі емес орналасуы жэне тканьдерде судыц жэне баса да иондардыц осы иондара тэуелді таралуы "натрий насосы" бар екені туралы концепцияны тудырды, ол натрийды негізгі биологияльщ эсерлерін тсіндіруге ммкіндік береді. Кптеген зерттеулер К+ , Mg^ , Н+ аминышылдар, глюкоза жэне т.б. белсенді тасымалдануы клеткадан натрий иондарыныц белсенді трде шыарылуымен атар жретінін крсетті. Бул насосты ызметін клеткалар мембраналарыны К+, Na+ белсендіретін АТФ-азасы атаратыны аныталды. Бул фермент клетка ішінен натрий ионда-рымен, ал клетка сыртында калий иондарымен белсендіріледі. "Натрийлы насосты", яни клеткалар мембраналарыны АТФ-азасыны 2 трі бар.

Бірінші трі - тіркескен бейтарапты насос. Бл трді АТФ- азасы АТФ гидролизіні энер­гиясы есебінен клеткадан натрийды 3 ионыны тасымалдауына айырбас ретінде клеткага калийды 2 ионын тасымалдауды амтамасыз етеді. Бан тіркесе баса да иондар немесе субстраттар тасымалданады. Са^ иондары бул АТФ-азаны ингибиторлайды.

Екінші трі - электрогенді « натрийлі насос». Бул трді АТФ -азасы булшы ет жэне жйке клеткаларыны мембраналарында ызмет етеді жэне Na+ иондарын шыару есебінен электрохимиялы потенциалды пайда болуын тудырады, ол К+ иондарыныц тасымалда-нуымен компенсацияланбайды. Мембраналарда пайда болатын электрохимиялы потенциал 100 мв-а дейін жетеді жэне жйке импульстарын ткізу ммкіндігін амтамасыз етеді. Осы механизмдерге байланысты натрий иондары мынандай биологияльщ ызметтер атарады:

1 .Na+, К+насостарыны есебінен натрий иондары клеткальщмембранадаэлектрохимиялы потенциалды пайда болуын амтамасыз етеді. Электрохимиялы потенциал клетканыц оздырыш белгіні абылдау, згешелік клеткалы реакцияларды іске асыру абілетін анытайды.

2.Натрий - клеткаа аминышылдар мен глюкозаны белсенді тасымалдау жйесі-ні ызметіне атысады. Бл жйе аминышылдарды тасымалдау шін клетка ішіндегі жэне сыртындаы натрий концентрациясыны айырмасынан туындайтын энергияны пай-даланады.

3.Натрий - клетка сыртындаы сйытыты осмосты ысымын сатап тратын негізгі катион, соны нэтижесінде натрий агзада суды стап трады жэне су-тдды алмасуды жадайына эсер етеді.

4.Натрий ышылды - сілтілі тепе-тедікті сатап труа атысады. ана ышылды эсер ететін заттар тскен кезде, ттікшелер уысына бйрек сутегі иондарын боле бастайды. Бан жауап ретінде ттікшелерден бйрек эпителийіне натрий иондары келіп тседі, олар анны буферлі жйелеріні сілтілік компоненттеріні тзілуіне атысады.

5.Натрий кмірышыл газыны анмен тасымалдануына атысады (бл жагдайда плаз-мада натрий бикарбонаты тзіледі).

б.Натрий иондары мембраналарды биологиялы белсенді молекулалары мен субклеткалы рылымдарды физико-химиялы асиеттері жэне кеістік йымдастыына эсер етеді, бл з кезегінде осы молекулаларды тасымалдаушы, каталитикалы, реттеуші жэне баса да ызметтерінде крініс табады.

7. Натрий адреналинны артериолаларды тегіс блшы етіне эсерін кшейтеді, оларды тарылуы мен артериалды ысымны жоарлауына эсер етеді.

ртрлі патологиялы жадайлар гипо- жэне гипернатриемияны дамуымен атар жреді.

Гипонатриемия - анда натрий клеміні 130 ммоль/л томен болуы. Гипонатриемия - тзсыз диета кезінде, электролиті аз сйытытарды ан тамыры арылы за уаыт жібергенде, ішті туі, бйрек сті безіні абатыны жетіспеушілігі кезінде дамиды. Бл крсетілген жадайларды барлыында да азада натрийды абсолютты жетіспеушілігі пайда болады. Кбінесе гипонатриемия клетка сыртындаы сйытыта натрийды салы-стырмалы жетіспеушілігі нэтижесінде дамиды. Натрийды мндай жетіспеушілігі патоло­гия кезінде азаны эртрлі уыстарында пайда болатын сйыктытарда оны жинаталуы кезінде орын алады. Мысалы: плевральды уыса, жара ісіктеріне коп молшерде сйы жинаталан кезде. Гипонатриемия - бйрек сті безіні ыртысты абатыны альдосте-ронды тзуі тмендеген кезде (гипоальдостеронизм) жэне вазопрессинны млшері артан кезде байалады. Натрийды салыстырмалы жетіспеушілігі К, Na насосыны жмысы бзылан кезде орын алады. Бл жагдайда клетка концентрация градиентіне арсы клетка сыртындаы сйытыа натрийді шыару абілетінен айрылады. Гипонатриемия кезінде ан плазмасыны, лимфаны жэне клетка сыртындаы сйытыты осмосты ысымы тмендейді. Клетканы ішіндегі осмосты ысым калийге байланысты жэне жогары болады, сондытан клеткаралы кеістіктегі су клеткаа арай аады (клетка ішіндегі гипергидрата­ция). Соны нэтижесінде клетка сыртындаы гипотониялы гипогидратация дамиды. Гипо­натриемия кезінде гипергидратталан клеткаларды, эсіресе жйке жйесі клеткаларыны функционалды белсенділігі бзылады. Орталы жйке жйесі тарапынан осыан тэн сим-птомдар пайда болады: алтырауы, тэбетіні жоалуы, шлдеу, жрек айну, су, апатия, йы басу. ан тамырларыны тонусы тмендеуі нэтижесінде артериялы ысым тмендейді, пульс элсіз, тахикардия дамиды. Гипонатриемия кезінде шлдеу болмайды, аурулар судан

бас тартады, себебі аза клеткалары сумен аныып трады. Плазманы клемі азаюы сал­дарынан анда формалы элементтерді млшері артады. Бйректі экскреторлы ызметі бзылады (олигоурия, анурия).

Гипернатриемия - ан плазмасында натрий млшеріні 155 ммоль/л коп болуы. Гипер-натриемия NaCl ерітіндісін коп молшерде парентеральды берген кезде, сйытыты келуі крт шектелген кезде, нефрит, гиперальдостеронизм кезінде бйректі натрийды жеткіліксіз шыаруы кезінде, антты емес диабет, токтамай кху, кп терлеу кезінде суды коп молшерде блінуінде дамиды. Гипернатриемия кезінде клеткасыртындаы сйытыты осмосты ысымы жоарылайды да, агзада су алмасуыны бзылуы дамиды. Су клеткалардан клеткаралы кеістікке арай агады да, клетканы дегидратациясы пайда болады. Клетканы дегидратациясыны клиникасы клеткаларды озуыны жоарылауымен сипатталады, ол тахикардия, артериялы ысымны жогарылауы арылы крініс береді. Гиперрефлексия, алтырауы, ауыр жадайларда - естен тану, бйректік жетіспеушілік дамиды. те атты шлдеу орын алады. Бл клеткаларды, соньщ ішінде шл орталыгыны клеткаларыны дегидратациясыны салдарынан болады. Гипернатриемия - бйрек аурулары, жректі жетіспеушілік кезіндегі ісікті патогенезіні негізгі факторларыны бірі болып табылады.

Калий - клеткаішіндегі сйытыты негізгі катионы, оны клеткадагы концентрация-сы клетка сыртындаы сйытыты концентрациясынан 25 есе коп. Калий ан плазмасын­да жэне ткань сйытыгында тек калий иондары трінде гана болады, клеткада-жартылай иондалган, жартылай белоктармен, глюкозамен, креатининмен, фосфаттармен осылыстар трінде болады. Калий мынандай биологиялы ызметтер атарады:

1 .Калий электрохимиялы мембраналы потенциалды пайда болуына атысады. 2.Калийды клеткаішіндегі жогары концентрациясы белок синтезін амтамасыз ету шін, гликолизді маызды ферменті-фосфоэнол-пируваткиназаны белсендіру шін ажет.

З.Калий - жйке - блшы еттік озуды жадайына эсер етеді. Жйке-блшы еттік талшы бойымен импульсты жеткізуде синергист жэне кальцийді антагонисты болып табы­лады. Калий жректі ызметін тежейді: физиологиялы концентрацияда миокардты озуы мен ткізгіштігін тмендетеді, ал жоары токсикалы концентрацияда жректі автоматизмі мен жиырылуын тежейді. Калий дегейі 10 ммоль/л-дан жоарылаанда - жректі блокадасы дамиды. Калий аа жэне тегіс блшы етті жиырылуыны тонусы мен кшін арттырады. Калийді жогары концентрациясы жйке - блшы еттік ткізгіштікті тежейді.

4.Калий ішекте глюкоза мен кальцийды сіірілуіне эсер етеді, АТФ, креатинфосфат, ацетилхолинні синтез процестеріне атысады.

5.Калий кмірышыл газын анмен тасымалдауа атысады (эритроциттерде ка­лий бикарбонаты тзіледі) жэне ышылды-сілтілі тепе-тендікті сатап трады. ртрлі патологиялы жадайлар гипо- жэне гиперкалиемияны дамуымен атар жреді.

Гипокалиемия - ан плазмасында калий млшеріні 3,4 ммоль/л-ден тмендеуі. Ги-покалиемия бастапы альдостеронизм (Конн синдромы) кезінде дамиды. Бл синдром альдостеронны коп молшерде тзілуімен байланысты. Альдостеронны коп молшерде бо­луы натрийды тежелуін детеді. Натриймен бірге су да тежеледі, гиперволемия дамиды, гематокрит згереді. Натрий катиондарыны реабсорбциясыны кшеюіне жауап ретінде ка­лий мен сутегі катиондарыны шыгарылуы артады. Е бірінші, бйрек клеткаларында калий тмендейді. Бйректі антидиуретикалы гормона сезімталдыгы азаяды, бл гормонны бйректегі рецепторлы аппараты жмыс істемейді. Суды реабсорбциясы жрмейді, полиу-рия дамиды да, соны салдары ретінде-полидипсия дамиды. Баса мшелерді клеткалары да калийды жоалтады. Ионды балансты сатап алу шін клеткаа натрий мен сутегі иондары кіреді. Клетка ішіндегі ацидоз дамиды. Клетка сыртындаы сйытыта сутегі иондарыны жетіспеушілігі клеткасыртындаы алкалоза экеледі. Азада калийды алыпты млшері кезінде рН тмендеуі (ацидемия) плазмада калий концентрациясыныц артуымен атар жреді, ал рН артуы (алкалиемия)-калий концентрациясыныц тмендеуімен атар жреді. Плазмадаы рН млшері жэне плазмада калийды сэйкес алыпты крсеткіштері:

 

РН 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7

К+ 6,7 6,0 5,3 4,6 4,2 3,7 3,25 2,85

ммоль/л

 

Гипокалиемия сонымен атар блшы етті параличі кезінде орын алады. Бл патоло­гия кезінде блшы етке аннан калий теді. Клеткаларда калий мен натрийді осынды млшеріні артуы, осмосты ысымны жоарылауы жэне соны нэтижесінде клеткаа суды енуі - параличты себебі болып табылады. Сонымен атар гипокалиемия профуз-ды іш ту кезінде, тотаусыз су кезінде, зэр шыаратын дэрілерді за пайдалануда кездеседі. Гипокалиемия блшы еттік озуды жоарылауына, экстрасистолияа, ЭКГ-да Т-жайдаталып, Р-млшеріні жоарылауына, P-Q жэне S-t интервалдарыны артуы­на экеледі. ан плазмасында калийды млшері 2,0 ммоль/л-дан томен боланда жрек арыншаларыны пароксизмальды шпелі ( мерцательная) аритмиясы немесе тыныс алу блшы еттеріні параличі дамиды да, бл лімге экеледі. Гипокалиемия кезінде кмірсулар, белоктар алмасуы, су балансы, ышылды-сілтілі тепе-тедік бзылады. Миокард дис-трофиясы, ішек мускулатурасыны дистрофиясы дамиды. Гипокалиемия эсерінен жалпы элсіздік, блшы еттік гипотония, апатия, теріні рауы байалады. Сонымен бірге су, артериялы ысымны тмендеуі орын алады.

Гиперкалиемия - калийды 5,3 ммоль/л-ден жогары болуы. Гиперкалиемия - калийды шыарылуыны бзылуы нэтижесінде бйректік жетіспеушілік кезінде, бйрек сті безіні жетіспеушілі кезінде, ауыр ацидоз (диабеттік кома) , жарааттану, кйіп алу, ан кйылу салдарынан тканьдерді жедел ыдырауы кезінде байалады. Гиперкалиемия - гипокальцие-миямен, гипермагниемиямен, гиперазотемиямен атар жреді.

Гиперкалиемияда - йы басу, блшы етті ауруы, артериялы ысымны тмендеуі, жрек ызметіні бзылуы байкалады. ЭКГ-да сэйкес электрокардиографиялы белгілер -жоары Т, QRS комплексіні лаюы, Р-ны жадаайлануы крінеді. лім диастола кезеінде жректі тотауынан болады. Бйрек сті безіні ал ьд остеронды синтезд еу ызметі бзыланда калийлік интоксикация дамиды.