Гем синтезіні бзылуы. Порфириялар

Гемпротеиндерді геміні синтезі белокты блікті полипептидтік тізбегіні синтезімен параллель жреді ( гемоглобин шін глобин белогы). Бл компоненттерді бірде бірі арты немесе кем молшерде тзілмейді. Гем синтезі темірді алмасуымен тікелей байланысты. Азадаы темірді жалпы млшеріні 65-70%-ы эритроциттер гемоглобиніні рамына кіреді, 20%-ы блшы еттерді миоглобиніні рамына кіреді, ал шамамен 1% гана -геминді ферменттерді крамына кіреді . алган блігі (10-15%) бауырда, кок бауырда жэне сйек миында болады. Темірді жеткіліксіз молшерде тсуі немесе тасымалдануыны жэне пайдаланылуыны бзылуы е алдымен гем синтезіні бзылуы трінде крінеді, бл анемиялара экеледі (теміржетіспеушілік анемиялар). Адамда темірді тэуліктік ажеттілігі 10-20 мг.

Темірді тасымалдануын трансферрин белогы амтамасыз етеді. Бл белокта темір 3 валентті трде болады жэне гидрокарбонат анионымен бірге осылады. ан аынымен трансферрин темірді жинаталу жэне гем синтезі шін пайдалану орнына жеткізеді. Темірді жинатау ферритин белогыны кмегімен іске асырылады, ол коп молшерде бауырда, кк бауырда болады. Ферритин - ерекше белок. Онда темірді млшері 17-23%, олар белок молекуласыны ортасында темірді гидратталан гидроокисіні тыыз массасы тршде орналасан (Fe++ ). Ферритинні молекуласында кристалды торда орналасан темірді 2000 атомдары бар. Темірді таы да бір жинатаушы трі - гемосидерин болып табылады, ол темірді осымша млшері бар ферритинні бірнеше молекулаларынан трады. Темірді млшері те коп болан кезде бауырда гемосидеринні дегейі артып, токсикалы дегейге дейін жетеді де, бауырды гемосидерозы дамиды.

Гемпротеиндер геміні синтезі шін бастапкы субстрат ретінде глицин жэне сукци­нил КоА пайдаланылады. Тірі клеткаларды митохондриальды матриксінде сукцинил-КоА дельта-амино-левулинсинтетаза ферментіні эсерінен глицинмен байланысып, дельта (d) -аминолевулин ышылын тзіледі. Ары арай дегидротазаны серінен цитозольде аминоле-вулин ышылыны екі молекуласыны конденсациясы теді де, порфобилиноген тзіледі:

 

Уропорфириноген III декарбоксильденіп, копропорфирин ІІІ-ке айналады, ол митохондриялара келіп тседі де, протопорфирин IX-а айналады. Митохондрияларды ішкі мембранасыны ферменті феррохелотазаны эсерінен протопорфирин ІХ-та е++ осылады да, г е м тзіледі. Гемні биосинтезіне атысатын ферменттер сйек миында, ретикулоциттер-де (ядросы бар эритроциттерде), бауырды, бйректі, ішекті шырышты абатыны клетка­ларында орналасады.

Гемоглобин мен миоглобинні синтезі кезінде гем глобинмен осылады, ал баса гемпротеидтерді синтезі кезінде гем цитохромдарды жэне баса да рамында гем бар ферменттерді белокты блігімен осылады. Егер де тзілген гемді байланыстыратын белок жеткіліксіз болса, онда гем оттегімен геминге тотыады, ол порфириндер синтезіні бірінші реакциясын, яни дельта-аминолевулин ышылыны синтетазасы ферментін тежейді.

Гем синтезіні бзылуымен байланысты болатын анемияны кптеген трлері белгілі. Гемні бастапы заты - порфириндер коп молшерде тканьдерде тзіліп, зэрді ызыл тске бояйтын анемияларды тобы - порфириялар деп аталады. Олар тым куалайтын жэне жре пайда болган порфириялар болып блінеді. Гем синтезі орталытарыны закьімдалу орнына байланысты порфирияны бауыр жэне эритропоэтикалы трлері болады.

Тым куалайтын порфириялар гемні тзілуін амтамасыз ететін ферменттерді синтезіні заымдалуымен байланысты болады. Туа біткен эритропоэтикалы порфирия туанда немесе оте ерте кезенде крініс бере бастайды. Ол жарыа те сезімталдыпен, тісте жэне сйектерде уропорфирин І-ді жинаталуымен сипатталады, зэр - ою-ызыл тсті бо­лады. Ауру кезінде нормохромды гемолитикалы анемия дамиды. Бул жагдайда биохимиялы дефект протопорфирин ІХ-ды синтетазасыны жетіспеушілігімен байланысты болады.

Туа біткен порфирияа ткір интермиттелген бауырды жэне теріні порфириялары жа­тады. ткір интермиттелген порфирия (porphiriaacutaintermittens) асазанны ткір ауруы-мен жэне орталы жуйке жйесіні заымдалу белгілерімен (параличтер, перифериялы ау­рулар жэне т.б.) сипатталады. Порфирияны бул трінде дельта - аминолевулин ышылы, порфобилиноген кп молшерде тзіледі де, зэрмен шыгарылады. Барбитураттар мен сульфаниламидтерді пайдалану ткір порфирияны ткір белгілерін тудыруы ммкін.

Терінітуа біткен порфириясы жинаталан порфириндерді шыу тегі мен симптоматикасы бойынша ерекшеленеді. Протопорфирия (теріні кеш порфириясы) - жынысты даму кезеінде крінеді жэне туым уалайды. Бул порфирия протопорфирин мен копропорфиринні арты молшерде тзілуімен сипатталады. Бауыр порфириндерді сатап, тпен шыаруа абілетті болган кезде науас зін сау адамдай сезінеді, тек нэжісті жете зерттелуі ана ауруды анытауга ммкіндік береді. Ауру ршіген кезде теріні жарыа те сезімталдыы, бетті ызаруы, ісінуі, олды ауруы, ішті ауруы крініс береді. Бауырды ызметі жасаран кезде бул симптомдар жоалады. Аралас порфирия кезінде ткір интермиттелген жэне тері порфирияларыны сим-птомдары да крініс береді. Жре пайда болган порфириялар бауыр циррозымен жэне созыл­малы алкоголизммен ауыратын ауруларда дамиды.