Модуль бойынша баылау жргізуге арналан сратар

1. Лазер сулесі не шін олданылады?

2. андай кендерді байыту шін фотометриялы сепарациялау пайдаланылады?

3. Минералдарды андай асиеттеріне рентгенолюминесценттік сепарация негізделген?

4. Люминесценция былысы кезінде жретін процестін трлері?

5. Сулені интенсивтілігі андай шамалармен байланысты?

6. Ренгенолюминесценттік сепарациялы жмыс істеу принципі?

7. Термоадгезионды байыту дісінде минерал тйіршіктеріні андай абілеттігі пайдаланады?

8. Жылу сулелерді не шін пайдаланады?

9. андай минералдар термоадгезионды сепарация пайдаланылады?

10. Термоадгезионны жмыс істеу принципі?

11. Декрипитация дегеніміз не?

Аралы аттестауа арналан сратар

1. Декрипитация андай операциялардан трады?

2. андай минералдарды байыту шін декрипитация олданылады?

3. Декрипитация жмыс істеу принципі?

4. йкелуі мен пішініне байланысты байыту андай минералдара олданылады?

5. йкеліс коэффициент дегеніміз не?

6. йкеліс коэффициент андай шамамен аныталады?

7. Сепараторларды трлері йкелуі байыту кезінде олданылатын?

8. Жазыты, ленталы сепараторларды рылысы андай?

9. Кенді серпімділігі бойынша байыту дегеніміз не?

10. Кенді серпімділігі бойынша байыту кезінде олданылатын аппараттар?

11. Радиометриялы сепарация дегеніміз не?

Курсты саясаты жне тртібі

«Арнаулы жне иылысты байыту дістері» пні оу барысында келесі ережелерді сатауыызды тінемін:

1. Сабаа кешікпеуі ізді.

2. Белгілі себептерсіз сабаты босатпауыызды, ауырып алан жадайда анытама, ал баса жадайларда тсініктеме беруіізді сраймын.

3. Студент міндетіне сабаты барлы тріне атысу жатады.

4. Оу процесіні кнтізбесіне сай барлы баылау трлерін тапсыруыызды.

5. Босатан практикалы жне лабораториялы сабатарыызды оытушы крсеткен уаытта теуіізді.

6. Босатан дріс сабатарын (себептеріне арамай) тпеген таырыбыыз бойынша реферат ретінде теуіізді.

7. Оу процесіне белсенді атысуыызды.

8. Топтас тарыыза жне оытушылара тзімді, ашы, жасы асиетті болуыызды

Ола берілетін активті материалдар Мазмны

Курсты таырыпты жоспары

Сабаты трлеріне арай сааттарды блінуі

№	Таырып аттары	Академиялы сааттар саны
Дріс	Тжірибелік сабатар	Зертханалы жмыстар	СЖ	СОЖ
аудитор.	кеселік
	Кіріспе.
	Магниттік байыту дісі негізі. Магниттік байыту дісінде олданатын аппараттарды трлері
	Электрлі байыту дісіні негізі. Электрлі байыту дісінде олданатын аппараттарды трлері
	Арнаулы байыту дісіні негізі. Кенді талдау
	Фотометриялы сепарациялау. Рентгеноалюминесце-нттік сепарация
	Декрипитация. Радиометриялы сепарациялау
	Алтын кендерін йінді трде еріту дісімен байыту.
	Ерітіндіден алтынды бліп алу.
Барлыы

Дрістер конспектілері

Дріс. Кіріспе.

Адамзата ажетті металдар жне баалы заттар кен немесе пайдалы азбалардан алынады. Оларды рамына бір немесе бірнеше баалы минералдар жне кптеген тау жыныс минералдары кіреді. Пайдалы азбалар жер ойнынан атты (кен, кмір, торф), сйы (мнай) жне газ (табии газдар) трінде алынады.

Минералдар деп бір элементтен не бірнеше элементтерден тратын химиялы осылыстар аталады. Бір элементтерден тратын минералдара мысалы, алтын, кміс, платина, баса асыл металдар, ккірт, алмаз, графит жатады. Минералдарды кпшілігі рамына екі не одан кп элементтер кіретін анорганикалы химиялы осылыстар. Жер ойнынан табылан минералдар саны азір ш мынан асты. Оларды химиялы рамына арай лкен екі топа блуге болады: ккіртті жне тотыты минералдар.

Ккіртті минералдара мысалы: галенит (PbS), сфалерит (ZnS₂), пирит (CuFeS₂), халькозин (Cu₂S), молибденит (MoSe) киноварь жне басалары жатады. Тотыты минералдар бірнеше топа блінеді: арапайым тотытар, силикаттар, алюмосиликаттар, карбонаттар, фосфаттар, сульфаттар жне басалары.

арапайым тотытара куприт (CuO), касситерит (SnO₂), кварц (SiO₂), рутил (TiO₂), ильменит (FeTi0₃) жне басалары жатады.

Карбонаттар рамына кмір ышылы кіретін церуссит (PbCO₃), малахит (CuCO₃Cu(OH)₂), азурит (Cu₃(CO)₂(OH)₂), смитсонит (ZnCO₃), сидерит (FeCO₃), кальцит (CaCO₃) жне басалары жатады. Элементтерді ккірт ышылымен рекеттесуінен сульфаттар пайда болады. Мысалы, барит (BaSO₄), англезит (PbSO₄), ангидрит (CaSO₄) жне т.б.

Силикатты минералдара жататындарды жер ыртысында е кп тараандары дала шпаттары жне кварц. Блар тау жыныстарыны негізін райды. Оларды ішінде рамына баалы элементтер кіретін хризоколла (CuSiO₃H₂O), циркон (ZrSiO₄) жне таы басалары кіреді.

Алюмосиликаттара тау жынысын райтын кптеген минерал топтары, олармен атар баалы минералдар сподумен (LiAl(SiO₃)₂) жне берилл жатады. Егер табии минералды заттардан техниканы азіргі даму сатысында баалы заттарды бліп алып, халы шаруашылыында німді пайдалануа болса онда оларды пайдалы азбалардеп атаймыз.

Кен деп оны рамынан бір не бірнеше баалы элементтерді тиімді трде бліп алуа жарайтын пайдалы азбаларды атаймыз. Демек, кен кптеген минералдардан трады. Оларды кейбіріні рамында баалы элементтер болса, кпшілігі тау жынысына жатады. Кендер рамындарына жне асиеттеріне арай кптеген топтара блінеді. Мысалы, рамында андай металдар болуына байланысты т с т і, а р а, а с ы л, р ад и о а к т и в т і , с и р е к к е з д е с е т і н металдар кендері болып блінеді. Баалы заттарды андай минералдар трінде кездесуіне байланысты кендер к к і р т т і, т о т ы т ы жне а р а л а с кендер деп аталады. рамындаы металдарды санына байланысты бір металды не кп металды болып блінеді. детте, кендерді кпшілігі кп металды болып кездеседі. Металл млшеріні аз не кп болуына байланысты кендер б а й, к е д е й жне т е к е д е й болып блінеді. Біра оларды былай блу тек шартты ым. Мысалы, молибден кенінде оны млшері 0,1-0,2 % болса ол бай кенге жатады, ал мырыш не орасын кендерінде оларды млшері жоарыдаыдай болса олар те кедей деп есептеледі.

Кендерді барлы тріні рамына кіретін пайдалы минералдарды тйіршіктеріні ірілігіне арай бірнеше трге блінеді. Егер тйіршіктер ірілігі 20 миллиметрден кем болмаса те ірі сеппелі, 2-20 мм болса – ірі сеппелі, 0,2-2 мм болса – са сеппелі 0,2-0,02 мм болса майда сеппелі, ал 0,02 мм кем болса те майда сеппелі кенге жатады. Мндай кендерде метал (минерал) млшері детте аз болады. Мысалы, 10-20%-тен аспайды. Блармен атар кей кендерді негізгі пайдалы минералдардан трады да, тау жыныстары аз кездеседі. Блар т т а с кендер деп аталады.

Кендерді сеппелі не ттас трде болуы оларды байытуда те маызды роль атарады. рамындаы баалы заттарды асиеттеріне арай кендер металды жне металсыз кендерге блінеді. Металды кендерді рамына металды асиеті бар элементтер кірсе, металсыз кендерді рамына металды асиеті жо элементтер кіреді, мысалы, фосфор, ккірт, графит, алмаз, фтор жне т.б. Кен орындары жаратылысына арай т п к і жне ш а ш ы р а н д ы трге блінеді. Тпкі кен орындары алашы жаратылан орнында, бзылмаан алыпта, жер ойнында оршаан тау жыныстарымен бір ттас біріккен трде жне белгілі бір тередікте орналасады. Шашыранды кен орындары тпкі кен орындарыны жер бетіне шыа орналасу салдарынан бзылып, саталуынан пайда болады. Бл кендерде минералдар кптеген физикалы жне химиялы згерістерге тсіп, асиеттері кп згереді. Сонымен атар, минералдар (нды жне тау жыныс минералдары) бір бірінен ажырасан трде болады. Осыан байланысты шашыранды кендерді дегенде оларды алдын ала сатауды ажеті жо.

азіргі кезде жер ойынан алынатын барлы кен трлерінен халы шаруашылыыны белгілі бір салаларында олдануа болатын баалы зат алу шін кендер алдын ала байытылады. Оны ажетін тсіну шін ысаша кеннен таза металды алай алынатынын арастырайы. Кенде барлы дерлік металдар минералдар трінде кездеседі. Кен рамынан блу шін металлургиялы процестермен деледі. Олар минералды балыту (жылу энергиясымен), не еріту (химиялы энергиямен) арылы минерал рамына кіретін элементтерді бір бірінен ажыратуа негізделген. азіргі кезде халы шаруашылыында пайдаланылатын кендерде, сіресе, тсті жне сирек кездесетін металдар кендерінде, металл млшері те аз. детте 4-6%-тен аспайды. Мысалы, орасын кенін алайы. азір орта есеппен кенде оны млшері 1%. Ол кбінде галенит (PbS) трінде кездеседі. Сонда кенде галенит млшері 1,2%. Демек, кенні 98%-ті тау жыныс минералдарынан трады. Осындай кеннен орасын алу шін тікелей металлургиялы процеспен делсе, пайдаланылатын энергия тек галенитті балытуа ана емес, сонымен бірге кендегі бкіл тау жыныстарын балытуа да шыындалады. Онымен бірге тскен кенні клеміне сай металлургиялы пеш жне баса аспаптар ажет. Кенді блай деу те тиімсіз. Шыарылатын шыынны кбі керексіз тау жыныстарын орытуа жмсалар еді. Кенді тікелей металлургиялы не химиялы жолмен деу тек оны рамындаы баалы затты млшері те жоары боланда ана ммкін. азіргі кезде осылай тек жоары сортты темір кендеріні кейбір трлері (60-70% темір болса) ана деледі. Осы келтірілген жйлара байланысты 19 асырды екінші жартысында кен байыту процестері дамый бастады. Демек, оан дейінгі уаытта металдар тек бай кендерді тікелей металлургиялы дістермен деу арылы алынып келген. Кендерді байыту дістерімен дегенде баалы минералдар тау жыныс минералдарынан блініп алынады. Егер бір металды кен байытылса одан екі нім алынады. Біріншісіні негізі баалы минералдан трады. Оны к о н ц е н т р а т деп атайды. Екінші німні негізгі рамы тау жыныс минералдарынан трады. Оны а л д ы деп атайды. Концентратта металды проценттік лесі кендегі леспен салыстыранда ондаан не жздеген есе артады. Егер кенде бірнеше баалы минералдар болса, байыту процесінде оларды тек тау жыныс минералдарынан ана емес, сонымен бірге, з ара бір бірінен блініп алынады. Демек, кеннен бірнеше концентраттар алынады. Концентраттар рамындаы басты металл атымен аталады. Концентраттарды рамы белгілі бір талаптара сай келуі керек. Соан байланысты, р металды концентраты бірнеше сорт трінде алынады. Себебі кендерді асиетіне байланысты, оларды барлыынан тек бір ана сортты концентрат алынуы ммкін емес. Мысалы, ГОСТ бойынша орасын концентраты 8 сорта блінеді. Е жоары сортында (КСО) орасынны лесі 73%-тен кем емес, ал онда мырышты лесі 2%-тен, мысты лесі-1,5%-тен аспауы керек. Ал оны е тменгі сортында (КС7) орасынны лесі -40%-тен кем емес, мырыш 13%-тен жне мыс 6%-тен артпауы керек. Сол сияты, молибден концентратында молибден 45-50% болуы керек. Міне, байыту арылы алынан концентраттарда металл лесі ондаан не жздеген есе артады. Соны нтижесінде оларды металлургиялы орытанда шыарылатын шыын клемі те азаяды. Екіншіден, егер байыту процестері олданылмаанда жер ойнынан тек бай кендерді ана тауып пайдалануа болар еді. Ал ондай кен кздері азір сирек кездеседі. Демек, ндірістік оры те аз болан болар еді. шіншіден, кен орнынан тек метала бай біра клемі аз учаскеден кен азып алу шін ірі уатты машиналарды олдану ммкіндігі болмай, тек ол ебегі ана жмсалар еді. Оны зі кен азып алу німділігін те тмендетер еді.

Тртіншіден, егер кенде бірнеше металл болса, ол кен байытылмай металлургиялы зауыта тссе, онда негізінде тек басты металл ана алынады, ал басалары іс жзінде алынбайды. Демек, кен комплексті пайдаланылмайды. Нерлым кеннен кп зат жне толыыра блінсе оны зіндік ны тмендейді. Демек, жмсалан шыын толы айтарылып ана оймай, лкен пайда тсіреді. Бесіншіден, байытуды олдануды нтижелерінде кен шыатын орыннан (шахта, карьер) металлургиялы зауыттара тек концентраттар ана тасылады, ал алды сол орнында (байыту фабрикасы салынан рудникте) алып ояды. Демек, тасымалдау шыыны кп азаяды. Осы келтірілген жайлардан кен байытуды халы шаруашылыын дамытуда лкен маыз атаратынын аны байауа болады. Сонымен, байыту деп кен рамындаы минералдарды бірінен бірін бліп, оларды тиімді пайдалануды атаймыз.

Минералдарды бір бірінен блу оларды ртрлі асиеттеріні арасындаы айырмашылытарына негізделген. Минералдарды барлы асиеттері екі топа блінеді: физикалы жне физика-химиялы асиеттер. Физикалы асиеттерге жататындар: тыыздылы, магнит телуі, то ткізгіштік, тс, жылтыр лы, радиоактивтілік, йкеліс кші жне т.б. Физика-химиялы асиеттер минерал рамына кіретін ртрлі элементтерді зара байланыс тріне жне кристалды торды структурасына байланысты згеріп отырады. Соны нтижесінде минерал бетіні сумен рекеттесуі ртрлі дрежеде болады. Минералды блуде оларды бетіні сулану асиеті ке трде пайдаланылады. Аталан асиеттерге сай дамыан байыту дістері мынадай топтара блінеді: гравитациялы, флотациялы, магнитті, электрлі, олмен срыптау жне механикалы срыптау, радиоактивті срыптау дістері. Г р а в и т а ц и я л ы байыту дісі минералдарды тыыздыыны арасындаы айырмашылыа негізделген. Мысалы, тыыздытары ртрлі, біра клемдері бірдей екі минерал тйіршіктеріні суда бату не ауада лау жылдамдытары те болмауы нтижесінде оларды озалыс траекториялары згереді де, ртрлі баытта жылжып блінеді. Гравитациялы діс ірі сеппелі кен трлерін байытуда жиі олданылады. Бл діс жабайы трде кне замандардан бері олданылып келе жатан діс. Ф л о т а ц и я дісі минерал тйіршік беттеріні сулануыны р трлігіне негізделген. Егер беті нашар суланатын минерал тйіршігі су ішінде ауа кпіршігімен сотыысса ол оан жабысады да, су бетіне бірге алып шыады, ал жасы суланатын тйіршіктер ауа кпіршігіне жабыспайды да, су ішінде алып ояды.

Флотация дісіні баса дістермен салыстырандаы ерекшелігі сол, майда сеппелі не те майда сеппелі кендер тек осы діспен ана байытылады. Мысалы, тсті металдар кендері тек майда сеппелі болып кездеседі. Олай болса, бл кендерді байытуда флотация дісіні маызы зор. Бл діспен басада кптеген кендерді майда сеппелі трлері байытылады. Минералдарды сулануындаы табии айырмашылы оларды толы блуге детте жетіспейді. Сондытан айырмашылы дрежесін арттыру шін кптеген химиялы заттар олданылады. Олар флотореагенттер деп аталады. М а г н и т т і байыту дісі рамында магнитті асиеті бар минералдар кездесетін кендерді байытуа олданылады. Мндай кендерге темір, марганец жне таы кейбір кен трлері жатады. Минерал тйіршіктері не кесектері арнаулы аспапта магнит рісінен теді. Магнитті минерал магнитті полюске тартылады да, ал магнитсіз тйіршіктер озалыс баытын згертпейді. Сйтіп оларды жолы айрылады.

Э л е к т р л і байыту дісі минералдарды ток ткізу асиетіне негізделген. Электр рісіне ток ткізгіштігіне жне бет зарядіне арай минералдар р трлі баытта озалып блінеді. Минералдарды трлеріне жне жылтырлыына негізделген дістерді о л м е н жне м е х а н и к а л ы срыптау дістері деп атайды. Р а д и о м е т р и я л ы срыптау минералдарды радиоактивті асиеттеріні ара айырмашылыына негізделген. й к е л і с кшке негізделген байытуда минералдарды жазы бет стінде озаланда йкеліс коэффициенттері айырмашылытары пайдаланылады. Х и м и я л ы жне б а к т е р и я л д ы байыту минералдарды ышыл ортада жне бактериялар кмегімен еру асиеттеріні ара айырмашылыына негізделген.

Кптеген кен трлері байытуда тек бірана байыту дісі емес екі кейде тіпті ш байыту байытуда дістері атар олданылады. Тек сонда ана кен рамынан баалы заттар толыыра блініп алынады. Кейбір байыту дістерін жргізгенде р трлері аппараттар олданылады. Оларда байыту дісіні негізі саталанмен минералдарды блінуі ртрлі процестер арылы іске асады. Мысалы, гравитациялы діспен байытанда отсадка процесі, жинаыш столда байыту, шлюзде байыту, ауыр ортада байыту, винтті блгіште байыту процестері олданылады. Байыту процестерін жргізгенде бірден дайын концентрат жне алды алу иын. Процесс бірінші кезеінен ткенде кеннен сапасы ойылан талапа жеткіліксіз концентрат алынады. Оны сапасын ажетті дегейге жеткізу шін бірнеше реттеп тазалау керек. Демек, аыры німдер (концентрат, алды тек бірнеше о п е р а ц и я л а р д а н ) ткенде ана алынады. Яни, байыту дісі ртрлі процестер арылы жргізілуі ммкін, ал процесс бірнеше операциядан трады. Мысалы, флотация дісін олдананда кен алдымен негізгі флотация операциясынан теді. Одан алынан сапасыз концентрат тазалау операцияларынан туі ажет. Кен байытуды андай болса да дістерін не процестерін олдананда минералдарды бір бірінен бліп алу тек алдын ала бір шарт орындалса ана іске асады: кен рамындаы минералдар з ара ажыратылан кйде болулары керек. Ол шін кен кесектері сатылады жне нтаталады. андай саты не нтатыа жеткізу керек екендігі кен кесегіндегі баалы минералдарды тйіршіктеріні ірілі-саты млшеріне байланысты. Мысалы, кейде байыту алдында кенді 1-10 миллиметрге дейін сатау жетсе, кейде 0,1-0,2 миллиметрге дейін нтатау керек. Мндай кендерге са (майда) сеппелі кендер жатады. сатау жне нтатау процестерін олдананда олармен бірге кмекші процестер ретінде елеу жне жіктеу (классификациялау) олданылады. Осы аты аталан процестер жалпы д а й ы н д а у процестері деп аталады. Дайындау процестерінен кейін басталан байыту процестері негізінде су ішінде жргізіледі. олданылан су аырында алынан німдермен бірге шыады. Сондытан суды ол німдерден бліп алу ажет. Ол шін дренаж ойылды ру, сзу жне рату процестері олданылады. Оларды барлыын с у с ы з д а н д ы р у не болмаса к м е к ш і процестер деп атайды. Сусыздандыру шін ай процесті олдану керектігі су ішіндегі атты зат тйіршіктеріні ірілік-сатыына байланысты.

дебиет: 1 – нег. [3-15]

Баылау сратары:

1. Пайдалы азындыларды адам оамыны дамуындаы маызы

2. Минералдар жне кен дегеніміз не?

3. Сульфидті жне тотыты минералдарды айырмашылыын ата?

4. Бос жыныс минералдарыны негізі андай элементтерден трады?

5. Кенні трлері ата?

6. Кенні сепкілдігі нені крсетеді ?

7. Кенді байытуды ажеті неде?

8. Кен, концентрат жне алды айырмашылытарын ата?