ТОПАТЫ СОЫЛМАЛАРДЫ ТОПТАСТЫРУ

алыптауды технологиялы рдісі алыптау тсілінен, жасалынатын соылманы пішіні жне лшемінен туелді болады. йткені осылар дайындаушы жне алашы алыптаушы жылаларды дрыс тадаланын анытайды жне ндірісті тиімділігіне сер етеді.

алыптауды тсілі деп жалпаынан алыптауды (дайындаманы клдене осі бойымен) немесе тігінен шктіріп алыптауды (дайындаманы осі бойымен) тсіну керек.

алыптауды тсіліне байланысты барлы соылмалар мынандай екі топа блінеді: І – жалпаынан алыптанатын соылмалар: ІІ – тігінен шктіріп алыптанатын соылмалар: Бірінші топа соылмаларды жоары крінісі лшемдеріні атынастарына, басты ості жне ажырама сызыты тріне байланысты алты ішкі топ кіреді. рбір ішкі топ А жне Б типтеріне блінген (оулы [6] араыз). Осы типтер соылманы клдене имасыны крделілігін ескереді. Демек дайындаушы жне алашы алыптаушы жылаларды олдану керектігін анытайды.

Екінші топты соылмалары сас топтанылады. Оан А жне Б типтеріне блінетін ш ішкі топ кіреді. рбір топта рбір ішкі топты алыптау технологиясыны ерекшеліктері, олданылатын дайындаушы жылаларды иыстыру ммкіншілігі келтірілген.

алыптауды технологиялы рдісін жасаан кезде топтауды олданып сас пішіні бар соылмалар алай алыптанатындыын бастапы кезде арау керек, яни сйкесті топа, ішкі топа жне типке жататын соылмаларды осыан дейін алай алыптанатындыын ескеру керек.

5.3 ТОПАТЫ АШЫ АЛЫБЫНДА АЛЫПТААН КЕЗДЕ ОЛДАНЫЛАТЫН ЖЫЛА ТРЛЕРІ

 

Кп жадайларда топата алыптаан кезде илемделген дайындаманы олданады. Осы тсілге сйкесті алыпты кп жылалы етіп жасайды. алыптауды бір ыздырумен дайындаманы бір жыладан екіншісіне ретпен беріп жргізеді.

Жылаларды мынандай ш топа бледі: 1. алыптаушы жылалар. алыптаушы жылаа дайындаманы сыртпішінін аыры рет згерту жне соылманы алу міндеттері жктеледі. алыптаушы жылалар былай блінеді: а) аыры жыла; б) алдыы жыла; в) алдыы-дайындаушы жыла.

2. Дайындаушы жылалар. Дайындаушы жылалара бастапы дайындаманы алдын-ала дрекі деформациялау, алыптаушы жылада алыптауа олайлы пішінді алу (металды салыстырмалы аз шыынмен) міндеттері жктеледі.

Аыры жылада олданылатын алыптау тсіліне байланысты дайндаушы жылаларды мынандай екі топа бледі (оулы [6] араыз):

дайындаманы осьне клдене алыптаан кезде (жалпаынан алыптаан кезде) олданылатын дайындаушы жылалар;

дайындаманы осьні бойымен алыптаан кезде (тігінен шктіріп алыптаан кезде) олданылатын дайындаушы жылалар.

Жалпаынан алыптаан кезде олданылатын дайындаушы жылалара мыналар жатады (5.4 сурет): зындататын ашы жне жабы жыла; сыртпішіндететін жыла; жылжытатын ашы жне жабы жыла; жаншитын жыла; жалпайтатын алаша; зындататын алаша; иетін жыла.

Тігінен шктіріп алыптаан кезде олданылатын дайындаушы жылаларды мыналар жатады (5.5 сурет): шктіретін алаша; арнайы сірпішіндететін жыла.

шінші топа шабу жылалары жатады. Шабу жылалары алдыы жне арты пыша болып екіге блінеді. Осы жылалар алыпталан соылмаларды шыбытан немесе еселі дайындамадан блу шін керекті, ал таы да соылмадан статышты блу шін ажет.

 

5.4 ТОПАТЫ АЛЫПТЫ АЛЫПТАУШЫ ЖЫЛАЛАРЫ

Аыры жыла. Аыры жыланы уысын алып жасау шін олданылатын соылманы сызбасы бойынша немесе ысты соылманы сызбасы бойынша орындайды. Соылма алыптананнан кейін салындайтын боландытан жне оны лшемдері шгу млшеріне азайатын боландытан соылманы коректі млшерін алу шін, аыры жыла уыстарыны лшемдері суы соылманы лшемдерінен болжанатын шгу млшеріне лкен болу ажет. Болат шін шу млшері жуыты 1,5 % те. Сондытан суы соылманы барлы лшемдерін 1,5 % лкейтіп ысты соылманы сызбасын алады.

уыспен бірге ылау бунаын жне статыш ойышасын жобалау керек.

а – сыртпішіндейтін жыла; б – ашы (жоарысы) жне жабы (тменгісі) жылжытатын жыла; в – зындататын жыла; г – жаншитын жыла; д – иетін жыла; е – шабатын жыла 5.4 сурет Дайындаушы жылаларды слбасы

 

5.5 сурет Шктіру (а) жне жаншу (б) шін алашалар

Алдыы жыла. Алдыы жыла алыптаушы жыла болып саналады. Сондытан алдыы жыла негізінен аыры жыланы уысын айталайды. алыпта тере уысы бар крделі соылманы алыптаан кезде алдыы жыланы олданады. Осындай жадайда бір аыры жыланы шыдамдылыы жеткіліксіз болып келеді. Металл уысты толы толтырмауы ммкін, соылма уыса жабысады жне уыстан иын шыарылады. Осыны брі алыпты тез аса ыздырылуына жне алып материалыны аттылыыны жоалуына алып келеді. Алдыны жыланы олданан кезде аыры жыладан негізгі кш алынады жне аыры жыланы шыдамдылыы шыл ктеріледі. Алдыы жылада аыры жыламен салыстыранда бірнеше жеілдетілген пішін бар боландытан оны толуы жеіл жреді жне соылманы алып уысынан шыару оай болады. Алдыы жыладан кейін соылма аыры жылада металды аз ауымен кішкентай ана шктірілінеді. йткені негізінен соылманы керекті пішінге келтіру алдыы жылада аяталады. Аыры жылада шктірілген кезде алып уысы жеіл толады, жылада соылманы жабысуы болмайды. Осыны брі алыптау процесін тездетеді. Алдыы жылада калыптау еісін аыры жылада сияты жасайды. Тек алдыы жыланы е тере уыстарында бірнеше лкен (2о дейін) алыптау еістерін белгілейді. Алдыы жыланы жмырлану радиустерін аырымен салыстыранда лкен етіп жасайды. Кенет ауысатын жерлердегі жиектерді жмырлайды.

Алдыы жылада ылау бунаы жо болады. ылау алыптарды ажырама жазытыына аады жне соылма алдыы жылада ылау алыдыына толы алыптанбаан болып алынады. Ажырама жазытыы бойынша алдыы жыланы уысыны жиегі R1 радиусымен жмырланады. Осы жмырландыру радиусы R1 аыры жыланы радиусынен 3 – 7 мм лкен болады. Осы соылманы алдыы жылада жабысудан сатайды.

Дайындаушы-алдыы жыла соылманы аыры пішініне жаын пішінді алуа жарамды жыла. Бірата кейбір блімдер аыры жыладан едуір айырмашылыта болады. Дайындаушы-алдыы жыла айтылан кейбір блімдерде металды зынды жне клдене баытта ыыстып дайындаушы жыланы ролін атарады. Дайындаушы-алдыы жыланы тесігі, зартындысы, айырыы бар жне оставрлі имасы бар соылмалар шін олданады.

Аыры жылада сияты алдыы жыладаы тере уыстарды жоары алыпта жасайды. йткені алыптаан кезде металл жоары жаа арай жасы аады.

Егер соылма симметриялы жне алыптаы уыстар тере болса, онда алдыы жылада алыптааннан кейін соылманы аыры жылаа 180о аударып ою керек. Онда алдыы жылада соылманы жоары алыпта орналасан блімдері жасы пішін алады. Аыры жылада осы блімдер тменгі алыпта орналасады. Жоары алыпты аыры жыласында тменгі алыпты алдыы жыласында жаман пішін алан соылманы блімі болады. Кп жылалы алыпты жалпы трі 5.6 суретте крсетілген.

 
 
1 – соылма; 2 - жылжытатын жыла; 3 – зындататын жыла; 4 – аыры жыла; 5 – иетін жыла; 6 – алдыы жыла; 7 – дайындама; 8 – зындату рекеті; 9 – жылжыту рекеті; 10 – ию рекеті; 11 – алдын ала алыптау; 12 аыры алыптау 5.6 сурет Кп жылалы топаты алыпты жалпы трі


 

 

Негізгі дебиеттер [3] (тарау 3, бет 37 – 64); [4] (тарау 6, бет 315 – 376).

осымша дебиеттер [6] (тарау 7, бет 125 – 197).

Баылау сратары

Топата алыптаан кезде металды андай аысы байалады ?

Жалпаынан алыптаан кезде соылмалар алай блінеді ?

Тігінен шктіріп алыптаан кезде соылмалар алай блінеді ?

Бірінші топа анша ішкі топша кіреді ?

Екінші топа анша ішкі топша кіреді ?

ылау бунаы алай тадалады ?

ылау бунаыны андай типтері бар ?

ылау клдене имасыны орташа ауданы алай аныталады ?

ылау клемі алай аныталады ?

Кп жылалы алыптау дегеніміз не ?

 

5.1 ТОПАТЫ СОЫЛМАНЫ СЫЗБАСЫН ЖАСАУ

Клемдік алыптауды технологиялы рдісін жасаан кезде жасалынатын тетікті сызбасы бастапы млімет болып саналады. Негізінен тетікті сыртпішіні жне лшемі алыптауды технолгиялы рдісіні слбасын анытайды. Соылманы сызбасын дрыс жасаудан технологиялы рдісті крделілігі, ал кейбірде соылманы тымды жасауды ммкіндігі туелді болады.

Соылманы сызбасын жасауды келесі ретпен орындайды:

ылау шін бунаты тадау;

жоары жне тменгі алыптарды ажырама беттерін тадау;

діп, шатама жне кенермені белгілеу;

алыптау еісін анытау жне ажырама сызыты трызу;

жмырлану радюстерін табу;

тесігі бар соылмаларда обылауа керекті белгілеуді рылымдау жне обылауа абыршы лшемін анытау;

соылмада талшыты орналасуымен, алыптауды тсілімен жне олайлыымен, келесі механикалы деуді орныыны орналасуымен, табалау орнымен байланысты рыламдау сратарын шешу.

ылау бунаын рылымдау. ылау бнаыны пішіні мен лшемін алыптау тсіліне, кейінірек олданылатын ылауды кесу жне тесік тесу тсілдеріне байланысты тадайды. Е кп таралан ылау бунаыны типтері 5.1-суретінде келтірілген.

5.1- сурет ылау бунаыны типтері  

І – тип – ылау бнааны аралышасы жне магазині жоары алыпта орналасан. Бл пішін е жоары шыдамдылыты амтамасыз етеді. йткені жоары алып тменгімен салыстыранда аз ызады.

IІ – тип – жоары алыппен салыстыранда тменгі алыпта аралыты ені лкен болатын ылау бунаы. Осындай тр е кп ызатын тменгі алыптаы аралыты жоары шыдамдылыын амтамасыз етеді.

ІІІ – тип – осымша алтасы бар ылау бунаы. алыпты тере жне крделі уыстарын толтыру масатымен жыла арамыны жеке блімдерінде олданылады.

IV – тип – магазинсіз конусты ылау бунаы. Кенерекке металды шыынын азайту масатымен (аз шыынды алыптау) жай пішінді дгелек соылмаларды алыптаан кезде олданылады. Осы бунаты олданан кезде кенерік біркелкі пайда болуы шін алыптаушы жылада дайындаманы дл ою керек жне кескен кезде кетікті болдырмау шін кесуші алыпа соылманы дл ою керек.

V – тип – магазині тменгі жне жоары алыптарда бар ылау бунаы. Жоары алып пен тменгі алыпта аралыты ені бурдей. Крделі пішінді соылманы жасаан кезде (йінді білік) кенерікке металды шыыны кп боланда, жыланы бкіл арамы бойынша немесе жеке блімде олданылады.

VI – тип – аралыша жне магазин тменгі алыпта орналасан ылау бунаы. Соылманы жоары жаыны пішіні крделі болып ылауды кескен кезде соылманы 180о аудару керек болатын жадайда олданылады. Осы ылау бунаын олданан кезде кесу алыбыны рылымы жеілдетіледі жне жыланы уысын тек тменгі алыпта орналастыруа ммкіндік пайда болады.

І – тип ылау бунаыны лшемін анытаан кезде кенерік аралышасыны биіктігін h3 есептейді жне осы млшерді пайдаланып кесте бойынша баса лшемдерді табады (оулы [6] араыз).

Еркін пішінді соылма шін аралыша бйіктігі мынандай формуламен аныталады h3 = 0,015 , мндаы Fn – соылманы жоары крінісіні ауданы.

абырасы Аn те жоары крінісі квадратты соылма шін аралыша биіктігін мына формуламен табады: h3 = 0,015Аn, ал диаметрі Dn болатын дгелек соылма шін мына формуланы олдануа болады: h3 = 0,015Dn.

Крделі пішінді жне айырыы бар соылмаларды кпданалы алыптаан кезде бір мезгілде алыптайтын барлы соылмаларды арамы бойынша далдашаларды ескеріп Fn ауданын анытайды. Кесте бойынша буна лшемін анытаан кезде магазин жне аралыша енін (№ 1 – 3) соылманы крделілігінен жне алыпты толтыруды тсіліне байланысты тадау керек (оулы [6] араыз). Екінші типті ылау бунатарыны лшемдерін осыан сас етіп анытайды, ал III, IV ,V типті бунатар шін кестені № 3 баанасын, ал VI тип бунаы шін h3 байланысты кестені № 2 баанасын олданады.

Кенерік клемін V3 оны клдене имасыны орташа ауданын S3 ауырлы центрі арылы тетін сызыты зындыына Pn кбейту арылы анытауа болады: V3 = S3·Pn.

Массасы 3 кг-нан кіші соылма шін соылманы периметрінен (В + В1/2) ара ашытыында тетін сызы Рn болады.

Кенеректі клдене имасыны орташа ауданы Sз ылау бунаыны клдене имасы ауданына байланысты мынандай формуламен табылады: Sз = x·Sз..к., мндаы x – ылау бунаын толтыру дрежесін ескеретін коэффициент. Осы коэффициент соылманы пішіні жне крделілігіне байланысты кесте бойынша аныталады (оулы [6] араыз). Егер жыланы периметрі бойымен р трлі типті бунатар олданылса, онда рбір блім шін есептеуді жргізу керек, содан кейін жинатау керек.

Ажырама бетті тадау. алыптар бір-бірімен жанасатын бетті ажырама бет деп атайды. Осы ажырама бетті жазыты трінде немесе йлесетін жазытытар трінде тадау керек жне исы сызы трінде тадаудан тартыну керек.

Ажыранды сызы деп аыры жыланы уысында алыпты екі бліміні тйіскен жерлерінде ажырама бет бойынша пайда болатын тйы сызыты айтады. Ажыранды сызы соылманы сырты арамы бойынша жріп теді.

Ажырама бетті тадаан кезде алдымен жоары жне тменгі алыптан соылманы еркін шыару керек екендігі талабын ескеру керек. Ажыранды жазыты тетікті екі е лкен габаритті лшемдері жазытыымен дл келуі дрыс. Онда шінші е кіші габаритті лшем тетікті биіктігі болады. Осындай кезде алып уысында ммкін болатын е кіші тередік жне е лкен зынды пен ен бар болады. Бл алыпты беріктігін жне тере емес уыстан алыпталан соылманы жасы шыаруды амтамасыз етеді.

Егер соылма симметриялы болмаса, онда тере уыстарды жоары алыпта орналастыру керек. йткені металл жоары арай жасы аады.

Ажырама бетті тадаан кезде таы да мынаны ескеру керек:

жоары жне тменгі алыптар арасындаы ыысуды ылауды кескеннен кейінгі соылманы сырты трі бойынша баылау ммкіндігі;

ажыранды сызыты пішінін е арапайым етіп алу ммкіншілігі. Бл кесу алыбы рылымын жеілдетеді жне алыпты баасын арзандатады.

Жоары жне тменгі алыптарды арасындаы ыысуды баылау ммкін болу шін ажырама жазыты соылманы тік бетін иып туі керек (5.2 сурет). Онда жоары жне тменгі алыптарда ажыранды сызы бірдей болады жне ылауды кескен кезде ыысу дереу білінеді. йткені ыысу болан кезде соылманы жоары жатаы ыысан тік беті ылаумен бірге иылатын болады.

а – дрыс; б – дрыс емес; в – жазы дгелек соылма шін ыысу; г - крінісінде зындатылан жазы соылма шін ыысу; 1 – алыпты жартысыны ыысуы; 2 – ажырама бет 5.2 сурет Ажырама бетті жайі

діп, шатама, кенермені белгілеу. алыптаумен те дл соылманы алу ммкін емес. Сондытан шатаманы белгілейді. Шатама соылманы бйіктігі бойынша толы алыптанбауды, алып жыласыны тозуын, алыптарды ыысуын ескереді. Егер шатамамен амтамасыз етілген соылманы длдігі жне бетіні кедір-бдырлаы дайын тетікке ойылатын талапты анааттандыратын болса онда ешандай діпті белгілемейді. Егер шатама немесе бетті кедір-бдырлыы анааттанарлысыз болса, онда млшерлеуді (безелеуді), калыптау процестеріні зін, ыздыруды жне т.б. жасартуларды олданып тым дл соылманы алу ммкіндігін арайды. Егер бл да жеткіліксіз болса, онда келесі механикалы деуге діпті белгілейді. діпке металды аау абаты, отабыршытан жаншытар, металды кміртіксізденген абаты жне т.б. кіреді. Бл ааулы абаттар механикалы деумен алынып тасталады. Соылманы абыраларына сталы діп таы да зіне теріс шатаманы осады. Сондытан діп пен шатама зара байланысты жне бір-бірінен туелді болады.

Клемдік алыптаан кезде діп пен шатаманы мемлекеттік стандарт бойынша белгілейді (жоары жаты араыз).

Мамандар ерекше мнді соылманы толы алыптанбауына береді. Бл соылманы тік лшемдеріне шатаманы о ауытуын анытайды. Осы ауыту соылманы тік лшемдеріне теріс ауытудан екі есе лкен болады. алыптанбауды лкен болуын алыптар атты соылан жадайда оларды сыну ауіпсіздігімен байланыстырады. Сондытан процесті толы алыптамай жргізуге, яни алыптарды сотырмай рдісті жргізуге мтылады. Бірата толы алыптамау биіктік бойынша о шатама шегінде болуы ажет.

Соылманы трін жеілдету шін діпті лкейтіп, кенермені белгілейді. Кенермені белгілеуді себебі, ол соылманы кейбір жерін деформациялауды иындыы. Мысалы, тетікте диаметрі 30 мм кіші болатын тесік бар болса, онда оан кенерме белгілейді. йткені соылмадаы ойышаны алу шін керекті алып шыыылыыны диаметрі 30 мм кіші боланда оны шыдамдылыы те кішкентай болады.