Шет психологиясындаы аымдар(бихевиоризм).
Психология пні, масаты, міндеті мен дістерін сипаттаыз
Психология дегенімміз – психика дамуыны жалпы задылытарын, зерттеу дістерін, теориялы принциптерін жне оны ылыми негіздеріні алыптасу жйесін зерттейді.
Адам - кптеген алымдарды зерттеу таырыбы болып келеді. Адамзат зіні тарихын, шыу тегін, тілдері мен салт-дстрлерін тануында психология ылымы ерекше орын алады.Психологияны зерттеу пніні негізіне, адам болмысыны табиаты, психикалы былыстары, рдістері, асиеттері кіреді. С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" ебегінде (1940) былай деп жазды: "Психология зерттейтін былыстарды арнайы шебері аны рі айын крінеді. Бан бізді мірімізді ішкі мазмнын райтын жне бізге тікелей тн уайымдар сияты сезімдер, ойлар, мтылыстар, тілектер, ниеттер, абылдаулар жне т.б. жатады.".
Психология ылымыны пні туралы ойлар лі кнге дейін наты емес. Психологтарды кбі здеріні зерттеу пні ретінде психикалы процесстерді (ойлау, есте сатау, сезім т.б) арастырады. Ал, кей жадайларда психол- пні ретінде тла туралы, адам туралы айтады. Психология пніне атысты айтылан бл екі ыпал толы анааттандырылмайды, ойткені жоарыда айтыландарды барлыын баса да кптеген алымдар зерттейді.
Психологияны негізгі масаты — психиканы цубьективттік структураны, сырты ортаны байымдаумен, елестетумен жптасан айырыша іс-рекетті негізі ретінде зерттеу.
Пнні атауы ежелгі грек тілінен аударанда, психология (псюхе-жан, логос-ілім) жан туралы ілім дегенді білдіреді. Ке таралан кзарастар бойынша, алашы психологиялы тсініктер діни нанымдармен байланысты болды. Жанды зерттеу жне тсіндіру - психология
Психология міндетіне психологиялы айатар жне задылытармен атар, психикалы рекетті механизмдерін орнытыру да кіреді. Ал механизмдер осы немесе баса психологиялы рдісті жзеге асыратын натылы анатомо-физиологиялы аппараттарды жмысын ажет ететін боландытан, психология бл механизмдерді табиаты мен рекетін баса ылымдармен бірге зерттейді. Мселен, за мерзімді жне ыса мерзімді есті негізіне р трлі механизмдер жататыны белгілі. Сонымен, психология дегеніміз - психиканы айатарын, задылытарын жне механизмдерін зерттейтін ылым.Психология ылымында негізгі дістерге баылау жне эксперимент жатады. Сонымен атар психологиялы жеке дістер де олданылады: гіме дісі, анкеті дісі, іс-рекет нтижесі мен рдісін талдау, тест дісі.Баылау дісі дегеніміз – р трлі табии жадайда жеке тланы іс-рекеті мен ылытарын абылдауды негізінде масатты зерттеу.Баылау табии жадайда жргізіледі. Ескеретін мселе, баылау жргізілген кезде сол адаалау нысаны болып отыран адам баылау жргізіліп жатанын білмеуі керек, егер сезген жадайда шынайылы жоалады. Психологиялы зерттеулерді табиилыын сатау-баылауа ойылатын бірінші талап. Баылау дсне ойылатын екіншіталап – баылау немі масатты болуы ажет, яни зерттеуді масаты мен міндеттері айын ойылуы керек. Баылау дісіне ойылатын шінші талап – оны нтижесін тіркеу. Негізінен ртрлі техникалы ралдар (бейнекамера, фотокамера, т.б.) жазбаларды трлері (стенограммалар, хаттамалар, баылау кнделіктері т.б.). Психологияны негізгі дістеріні бірі – эксперимент.::
Эксперимент дісі. Егер баылауда зерттеуші зін ызытыратын психикалы рдістерді байалуын бейжай ктетін болса, ал экспериментте зерттеуші зіне ажетті жадайда жасайды. Сйте отырып, экспериментатор оларды траты амти алады. Баса зерттеушілермен бірдей жадайда зерттеуді айталай отырып, экспериментатор зерттеушіні райсысыны рдістеріні дара ерекшеліктерін анытай алады.
2.Психологияны даму тарихын кесте трінде бейнелеіз
Ежелгі психология
Орта асырлардаы жан жне сана туралы тсініктер.
XVII-XIX . Психология
Психологияны тжірибелік ылыма айналуы
Шет психологиясындаы аымдар(бихевиоризм).
Адамзат зіні тарихын, шыу тегін, тілдері мен салт-дстрлерін тануында психология ылымы ерекше орын алады. Ежелгі ойшылдар адам шін баса адамнан арты ызы объекті болмайтынын ателеспей айтан. Психологияны зерттеу пніні негізіне, адам болмысыны табиаты, психикалы былыстары, рдістері, асиеттері кіреді.
Психологияны ерекшеліктерін, ежелден, адам аылы тысары былыстар ретінде абылдап келе жатандытан, оларды ылыми трыдан анытау иындыа сотырады. Тннен жанды блек, ерекше нрсе трінде абылдауды мысал ретінде келтіруге болады. Адамдар мен жануарларды летінін, адамны тс кретінін ежелгі адамдар да білген.
XIX асырды соы - XX асырды басында, белгілі психолог Г.Эббингауз психологияны тарихы ыса, ал тарих алдындаы кезедері за деп психология туралы ыса да нса айтты. Бл жерде, тарих ретінде, философиядан блініп табии ылымдара жаындау жне жеке эксперименттік дістерді йымдастыру кезеі деп аталан психиканы зерттеуді кезеі айтылан. Бл XIX асырды соы ширегінде болды, біра психологияны айнар блаы асырлар ойнауында жатыр.
Психиканы адамны рухани міріні крінісі жне ол барлы материалды табиат баынатын задара баынбайды деп арастыран идеалистік философия, адам психикасын тсінудегі материалды кзарасты кптеген асырлара ыыстырды. Жан туралы кзарастар андайда болмасын метаморфозаларды бастан ткерсе де, жанды мірді озаушы кзі деген тжырым траты болып алды. Тек XVII асырда ана Рене Декарт психологиялы ілімдерді дамуыны жаа кезеін бастады. Ол тек ішкі азаларды жмысы ана емес, сонымен атар азаны рекеті - оны баса сырты денелермен рекеттестігі де жанды ажет етпейді дегенді крсетті. Декарт бір мезгілде екі ымды енгізді: сана жне рефлекс. Алайда, ол з ілімінде кенеттен жан мен тнді арама-айшы ояды. Ол зара тэуелсіз екі субстанцияны - материя мен рухты - бар екендігін айтады. Сондытан психология тарихындаы бл ілім "дуализм" (латын тілінен duaIіs - "осалы") деген атаа ие болды. Дуалистерді кзарасы бойынша, психикалы былыстар миды німі мен ызметі емес, мидан тыс рі одан туелсіз здігінен болады деп санайды. Философиядаы бл баыт объективтік идеализм деген ата ие болды. Дуалистік ілімдерді негізінде XIX асырдаы психологияда психофизикалы параллелизм (яни психикалы жне физикалы былыстар атарлас - зара туелсіз, біра бірге деп тжырымдайтын) деген идеалистік теория кеінен таралды. Психологиядаы бл баытты басты кілдері - Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо. Бине, Джемс жне басалар. Шамамен, осы уаыттан бастап психология пні туралы жаа тсініктер пайда болады. Сезіну, ойлау, тілеу абілеттерін сана деп атай бастады. Сонымен психика санаа теестірілді.
Психологияны жеке ылым ретінде алыптасан уаытынан басталатын дамуы, XIX асырды екінші жартысындаы р трлі масаттаы жне зерттеуді р трлі дістерін пайдаланатын зара ауыспалы теорияларды здіксіз кресіне штасты. Біра XIX асырды соындаы теорияларды барлыы жне XX асырды теорияларыны бір блігі сананы интероспективтік психологиясыны тірегінде жасалды.
Адамны мінез-лын адаалауа ммкіндік беретін ралдарды жасауды талап етуші, капиталистік ндіріс дісіні дамуына байланысты пайда болан, кптеген практикалы мселелер алдында "сана психологиясы" лсіз болды. Бл XX асырды екінші онжылдыындаы пайда болан психологияны жаа баытына келді. Бл баытты кілдері психологиялы ылымны жаа маынасын жариялады. Оан психика да емес, сана да емес сырттан баыланбайтын, адамны озаушы жауап айтаруларыны жиынтыы ретінде тсіндірілетін мінез-лы енді. Бл баыт "бихевиоризм" (аыл. behavior -"мінез-лы") деген ата ие болды. Бл психология пні жайлы кзарастарды дамуыны шінші кезеі еді. Бихевиоризм негізін салушы Дж.Уотсон оршаан ортаа бейімделуші тіршілік иесіні мінез-лын зерттеуді психология міндеті деп білді. Бір онжылды ішінде ана бихевиоризм бкіл лемге таралды жэне психология ылымыны е басты ыпал етуші баыттарыны біріне айналды. Сонымен, психология алашыда - жан туралы ылым, содан со психология - жансыз ылым, соында психология - санадан тыс ылым.