Адам тсіктеріні трлері мен рлі.

Сырты дние заттары мен былыстарыaaны жеке асиеттеріні, сезім мшелеріне тікелей сер етуінен пайда болан мидаы бейнелерді туйсік деп атайды.

Тйсік арылы заттарды тсін, иісін, дмін, атты-жмса-тыын, кедір-бдырлыын т.б. осы секілді асиеттері ажыратылады. Сондай-а тйсік денеде болып жататын трлі згерістер жнінде де, яни денені озалысы мен оны кеістікке орналасуын, жеке бліктеріні жмысы жайлы хабарлайды

Тйсіктерді трлерін лкен ш топа блуге болады.

1.Сырты дниедегі заттар мен былыстарды жеке асиеттеріні бейнесі болыи табылатын тйсіктер.Бларды рецепторлары денені бетінде немесе оан жаын орналасан. Осындай сырты анализаторларды рецепторларын экстероцептор дсп атайды. Бган кру, есту, иіс, дом, тері туйсіктері жатады.

2. Ішкі мшелерімізді кйін бейнелейтін"(хабарлайтын) тйсіктерге трлі органикалы тйсіктер"жатады. Оларды рецепторларын интероцептор деп атайды.

3. Дене мшелеріні озалысы мен біралыпты орналасуын озгалыс немесе кинестезиялы туйсіктер хабарлап отырады. Мны рецепторы проприоцептор деп аталынады.

А. Кру туйсіктері.

Кру тйсіктері бізді кзімізге электромагнит толындарыны сер етуіні нтижесінде пайда болады. Егер бір уаытты ішінде кзімізге зындыы 380-нен 780 миллимикрона дейін (миллимикрон мм-ді 1/1000 000 блімі) электромагнит толындары сер етсе, біз жарыты сеземіз. Белгілі зындыы бар р трлі толындар сер етсе ана кз заттарды тсін (бояуыы) ажыратады. Мселен, ызыл тс зындыы 700 миллимикрон, жасыл тс 300 миллимикрондай зындытаы электромагнит толкындарыны сер етуінен пайда болады. Спектрге араан кезде одан табиаттаы жеті негізгі тусті жне оларды сансыз рецерін айыруа болады. Ересек адам тсті 180-дей жеке трлерін жне он мынан астам ректерін ажырата алады.

Тстер хроматикалы, яни бояулы (ызыл, кошыл сары, жа-сыл, кгілдір, кк, клгін), ахроматикалы, яни бояусыз (а, кара жне барлы ср тстері) болып екіге блінеді.Хроматикалы тстер ш трлі сапамен (тсті жарытылыы, і, оюлыы), ахроматикалы тстер тек жарытылыымен ана ажыратылады. Тсті жарытылыы — тстерді ара тстен айырмашылы дрежесі. Мселен, а тс е жары тс, ара тс жарытылыы е тмен тс болып табылады. Тстерді і дегеніміз бір тсті екінші тстен зіндік ерекшелігін крсететін сапасы. Тсті оюлыы — жарытылыы бірдей ср тстерден жеке тстерді айырмашы- лыы. Е ою тс — ызыл тс болады. Кру мшесі — кз. Оны негізгі блімі — кз алмасы. Кз алмасы ш трлі абыпен (а тсті,тамырлы жне торлы) апталан шар тріздес нрсе.

Есту тйсіктері

Есту мшесін тітіркендіретін ауа блшектеріні тербелістері — дыбыс толындары. Ауа блшектеріні тербелістері тербелудін жиілігі, амплитудасы (лашы) жне тербелуді тріне арай ажыратылады. Осыан сйкес есту тйсіктеріні ш жаы болады. Олар: дыбысты жоарылыы — бл тербелу жиілігіні сулеленуі, дыбысты аттылыы — бл тербелу амплитудасыны сулеленуі, тембрі — тербеліс тріні сулеленуі. Бізді лаымыз бір секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мы герц (тербеліс) ішіндегі дыбыс толындарын сезе алады. Жиілігі бдан асатын тербелістерді кла шала алмайды. йткені блар те жіішке, ультрадыбыстар. 16 герцтен тменгі дыбыстарды да ла шала алмайды. Дыбыстарды мндай трін инфрадыбыстар деп атайды. лаы е са а-кстар дегенде е алдымен жаранат айтылатыны белгілі. Оны есту абілеті 175 мы Гц, одан со ит — 100 мы Гц, шегіртке — 90 мы Гц, тауы — 38 мы Гц келеді. Адамны естігіштік абілеті — сайрауы кстармен бір дегейде — 20 мы Гц болады екен.

В. Дм туйсіктері

Дмді айыратын мше — тіліміздегі дм бршіктері. Оны тітіркендіретін белгілі дмі бар, суа ерігіш трлі химиялык зат-тар. Дмді ттті, ащы, тзды, ышыл деп тртке бледі. Дм, иіс тйсіктері бірімен-бірі араласып жататындытан, адам кбінесе дмді де дрыс айыра алмайды. Мселен, тмауратан адамны дмді айыруы бсе болатындыы — дм, иіс тйсіктеріні араласып жататындыына жасы мысал. Тілді трлі бліктері дмні жоарыда аталан трт трін трліше сезеді. Мселен, ттті дмді — тілді шы, ащыны — тілді тбі, ышылды — тілді екі жа шеті, тзды тілді шы мен екі шеті жасы сезеді. Егер дмі бар затгы тілді ортасына салса, адам кпке дейін оны дмін ажыра-та алмайды. йткені, дм сезетін бршіктер тілді ортасында болмайды.

Г. Тері туйсіктеріТері тйсігіні рецепторы — денедегі теріні н бойына орналасан. Тері тйсігі, сондай-а тілді, мрынны кілегей кабытарында да мол. Тері тйсіктеріні зі бірнешеге блінеді. Олар: тактиль (сйкеніс), ысым, дуыл тйсіктері), температура (жылыны, салынды білдіретін тйсіктер) жне ауырганды білдіретін туйсіктер. Тері тйсігі рецепторларыны есебі жо. Тек ауыранды білдіретін нктелерді зі ана денемізде 900 мынан асып жатады. Теріні трлі алаптарында сезгіштік бірдей емес.

. Сипай сезу туйсіктеріАдамдарды ебек рекетінде ерекше орын алатын тйсіктеріні бірі — сипай сезу (осязание) туйсігі. Мны екі трі бар. Біріншісі — пассив сипай сезу. Бан тері тйсігі тгелдей кіреді. Екіншісі — актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері жне озалыс тйсіктеріні штасып келуінен крінеді. Актив сипай сезу тйсігіні рецепторы адамны олында (сауса, алаан) орналасан. Осы тйсік — рекетті натылы бір тріні ыпалымен кшті дамып отырады.

Сипай сезу тйсіктеріні жалпы ебек процесіні «сатйек» ерекшеліктерін мегеруде, мектепте оушыларды ол ебегіні дадыларына йретуде, сондай-ак, соыр, мылау, кере адамдарды тіршілігінде ерекше орын алатыны тсінікті.

2 Органикалы туйсіктерТйсіктерді екінші тобына — органикалы туйсіктер жатады. Бларды рецепторлары ішкі мшелерді абаттарына (еш, арын, ішек, тамыр, кпе, жрек т. б.) орналасан. Ашыанда, шлдегенде не сусын ананда, жрек айныанда, іш ауыранда жне т. б. осындай жадайларда болатыы сезінулер органикалы тйсіктерге жатады. Адам то, деыі сау кезінде немесе іс-рекет стінде тйсіктерді бл трін байай бермейді. И. М. Сеченов сондытан да тйсіктерді бл тобын «кмескі тйсіктер» деп атаан. И. П. Павлов мектебіні зерттеулері крсеткендей, дені сау адамны органикалы тйсіктері оны жалпы «хал-кйіні» негізі болып табылады.

Е. Кинестезиялы туйсіктерКинестезиялы туйсіктер денені жеке мшелеріні бір кйдегі алпын, озалысын білдіреді. Кинестезиялы тйсіктерді кейде озалыс тйсігі деп те атайды. Оны рецепторлары – ет, тарамыс, сіірлердегі жйкелеріні штары.

Ж. Те басу шуйсіктеріМндай — туйсіктерді статикалы туйсіктер деп те атайды. Статикалы тйсіктерді рецепторлары ішкі латаы вестибулярлы аппаратга орналасан. Статикалы туйсік — басты оз-алысын, денені кеістіктегі алып тран орнын, яни адамны те басуын бейнелейді.

Вибрациялы тйсіктер озалан денені ауаны толытуын бкіл н бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі анализаторлары (тйсіну мшелері) сау адамдар кбінесе здерінде бл тйсіктерді болуын байамайды. Кзі, лаы, тілінен бірдей айрылан американды Елена Келлер мен орысты ылыми ызметкері Ольга Скороходованы мірі мен творчестволы рекеті анализаторларды адам аларлы жадайда бір-бірімен байланысып отыратындытарын, сіресе, мнда вибрациялы тйсіктерді кандай маыз алатындыын жасы крсетеді.