Тйсiктердi андай негізге сйеніп жiктелетінін атаыз

Тйсікті модалдылыы бойынша жіктелуі ке тараан болып табылады (сезім мшелеріне тн). Тйсінуді осы критерилеріне сйкес келесі трлерге бледі: кру, есту, вестибулярлы, сипап сезу, иіс сезу, дм сезу, озалыс, висцералды. Интермодалды тйсіну де бар – синестезия.

Ч. Шерингтонны тйсікті жіктеуі де танымал, ол келесі трлерге бледі:

· Экстероцептивті тйсіну денені сырты бетінде орналасан рецепторлара сырты тітіркендіргіштердісер ету кезінде пайда болады;

· Проприоцептивті (кинестетикалы) тйсіну блшыет, буындарда, сіірлерде орналасан рецепторларды кмегімен дене бліктерініозалысын бейнелейді;

· Интероцептивті тйсіну арнайы рецепторларды кмегімен азадаы алмасу процесін бейнелеу кезінде пайда болады.

Тйсікті барлы трлері орта психофизиологиялы задылытара баынышты.

андай да бір тйсінуді пайда болуы шін тітіркендіргіш белгілі бір клемдегіарындылыа ие болуы керек. лсіз байалатын тйсінуді шаыратын тітіркендіргішті минималды клемі тйсінуді абсолютті тменгі табалдырыы деп аталады. Бл лсіз тітіркендіргіштерді сезіну абілеттілігі абсолютті сезгіштік деп аталады. Ол рашан абсолюттік сандарда крінеді. Мысалы, тйсінуді пайда болуы шін 1 кв.мм денеге 2 мг-дысер ету болса жеткілікті.

Абсолютті сезгіштікпен атар айырма сезгіштікті де бліп крсетуге болады - р трлі интенсивтегісер етуге сезімталдылы. Айырма сезгіштік тйсікті болар-болмас айырмашылыын тудыратын екі тітіркендіргішті минималды айырмасын шаыратын айырма табалдырыпен сипатталады.

Айырма табалдыры – бл берілген тітіркендіргіш кшіндегі тйсінуділсіз згеруін алу шін алашы тітіркендіргіш кшін осу (немесе тмендету) керек. Мысалы, 1 кг жктістіне 10 гр осса, айырмашылыын ешкім сезбейді; салматы артанын сезу шін алашы салматы 1/3 блігін осу ажет, яни 33 г. Сонымен жк ауырлыына атысты айырма табалдыры алашы тітіркендіргіш кшіні 1/30 блігіне те. Айырма табалдырыа атысты саулені жарытыы 1/100-ге; дауыс кші 1/10-а; дм сезу 1/5-ке те. Бл задылыты тыш рет ашан Бугер мен Вебер болды.

Бугер-Вебер заы тітіркендіргіш арындылыыны орта аймаына атысты. Басаша айтанда, бл табалдырытар те лсіз жне те кшті тітіркендіргіштер боланда з мнін жояды. Мны Фехнер айтан. Бл за бойынша тітіркендіргішті кші геометриялы прогрессия жолымен кшейсе, сол тітіркендіргішті тудыратын тйсінуді кші арифметикалы прогрессия жолымен арта тседі.

Тйсікті тменгі жне жоары абсолюттік табалдырытары (абсолюттік сезгіштік) адамзат сезгіштігіні шегін сипаттайды. Бірарбір адамны сезімталдылыы р трліжадайа байланысты згереді. Мысалы, араы блмеге кіргенде, алашында заттарды айыра алмаймыз, біра біртіндеп жадайдысерінен анализатор сезгіштігі артады. Темекі шеккен немесе басадай иісі бар блмеде трып, біз біраз уаыттан кейін осы иістерді сезбей аламыз (анализатор сезгіштігі тмендейді). араы блмеден жарыа шыанда кру анализаторыны сезгіштігі тмендейді.

оршаан орта тітіркендіргіштеріне бейімделу нтижесіндегі анализаторлар сезгіштігінізгеруі адаптация (бейімделу) деп аталады. р анализаторларды бейімделу диапазоны жне жылдамдыы р трлі. Кейбір тітіркендіргіштерге жылдам, ал кейбіреулеріне баяу бейімделеді. Жылдам бейімделетін сипап сезу жне тактильді анализаторлар. Йодты иісіне толыымен бейімделу бір минуттан кейін болады. ш секундтан кейін тітіркендіргіш кшіні 1/5 тйсінуге болады. Таып тран кзйнекті орнынан озалту. Есту, кру, дм сезу анализаторлары баяу бейімделеді. араыа толыымен бейімделу шін 45 мин керек. Осы уаыттан кейін кру сезгіштігі 200 000 есе лкейеді (бейімделуді е жоары диапазоны).

Адаптация жадайы масат-бадарлы биологиялы мнге ие. Ол лсіз тітіркендіргіштерді сезілуіне кмектеседі жне анализаторларды те кшті тітіркендіргіштерден орайды.

Сезгіштік тек сырты тітіркендіргіштердісеріне ана емес, сонымен атар ішкі жадайа да байланысты. Ішкі (психикалы) факторлардысерінен анализаторлар сезгіштігіні жоарылауы сенсибилизация деп аталады. Мысалы, лсіз дм сезу тйсігі кру сезімталдылыын жасартады. Бл анализаторлардызара байланысымен, оларды жйелі жмысымен тсіндіріледі.

Сенсибилизация, сезгіштікті асынуы тек тйсіктердізара рекетімен ана емес, сонымен атар азаа кірген физиологиялы факторлардысерімен де шаырылуы ммкін. Мысалы, кру сезгіштігін жоарылату шін А витаминіні маызы зор.

Адам андай да бір лсіз тітіркендіргішті кткенде, тітіркендіргіштерді айыру сияты арнайы тапсырма берілген кезде сезгіштік жоарылайды. Жеке адамны сезгіштігі жаттыу нтижесінде ширайды. Мысалы, дегустаторлар иіс сезу жне дм сезу сезгіштіктерін арнайы жаттытыра отырып, р трлі шарап, шай сорттарыны айырмашылытарын, айда жне ашан жасаланын анытай алады.

андай да бір сезгіштіктен айырылан адамдарда осы кемшілігіні орнына баса мшелеріні сезгіштігі артып, компенсация жреді (мысалы, соыр адамдарда есту жне иіс сезу сезгіштіктері жоары болады).

Тйсіктердізара рекеті кейбір жадайда сезгіштікті жоарылауына, сенсибилизацияа, ал кей жадайда сезгіштікті тмендеуіне, десенсибилизацияа келеді. Бір анализаторларды кштіозуы рашан баса анализаторлар сезгіштігіні тмендеуіне келеді. Мысалы, шулы цехтаы шуды жоары дегейі кру сезгіштігін тмендетеді.