Ауызша жне жазбаша сйлеу ерекшеліктерін салыстырмалы трде талдаыз

Ауызиш сойлеу — сойлеуді негізгі трі боландытан оны алан трлері де соны тірегіне рылады. Мселен, жазу сзіндегі ріптер ауызша созді трлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтанда, жазу сзі ауызекі сзді ааздаы табасы, оны ерекше бір варианты. Ауызша сйлеуді негізгі бір трі — диалогты сййлеу. Диоогты, сойлеу дегеніміз екі немесе бірнеше адамны тілдееуі. Диалог сзді кейбір психологиялы ерекшсліктері тмендегідей:

1. Диалог сз бгелмей еркін айтылады, ол ойды ке жайын жатуды тілейді;

2. немі кезектесіп айтылатындыктан ышам келеді, тек гімелесуші адамдарды здеріне ана тсінікті болады. Мселен, «келе жатан тогызыншы» деген сйлемді осындай номірлі авгобусты кутіп тран адамдар ана тсіне алады;

3. Диалогты логикалы жаы (жоспарлылыы, длелділігі т. б.) кемдеу болады;

4. Диалог сз ым-ишаралармеи, бет пен кздегі мнерлі озалыстармен (олды, ауызды, кзді, абаты озалысы т. б.) толытырылады.

Монологты сойлеу дегеніміз бір адамны сзі, яни баяндамашыны, лекторды сздері. Монолог сзге тн кейбір психологиялы ерекшеліктері тмендегідей:

1. Монолог сз немі белгілі жоспара сйкес рылады, бл алдын-ала даярлыты тілейді;

2. Монолог сздерге логикалы жаынан ата талаптар ойылады (мселен, баяндамашы мен лектор сзіні маыналылыы мен тсініктілігіне ерекше кіл бледі);

3. Монолог сз мнерлі, адамга сер ететін моменттерді (сзді сазына келтіріп айту) кбірек ажет етеді.

Диалог жне монолог сздер кобінесе бетті мимикасыны згеруімен, ымдау сипатындаы трлі озалыстармен осарланып отырады. Орынды ымдар бізді сезімімізді мнсрлі етумен атар, оны зімізге де, жрта да тсінікті болуына жадай туызады. Біра, осындай ым-ишараларды дербес кйінде аса лкен маызы жо. Адам мны кмекші рал ретінде ана пайдаланады.

Ауызша сйлеуде (оны диалогжне монолог трлерінде де) актив жне пассив сздер болады. Актив сздер кнбе-кнгі жиі олданылатын сздер. Пассив сздер тілімізде сирек пайдаланаын, маынасына тсінгеімен кн сайын ашылмайтын сздер. Мндай сздерге кбінесе ылыми-техникалы атаулар жне ескірген сздер жатады. Актив сзді мол болуы адамны сйлеу рекетіне, айналысан ксібіне байланысты. Егер ересек адамдарды актив сздері орта есеппсн 6000-7000 болып келсе, жазушылар мен аындарды, алымдарды актив сздері 10000-13000 сзге жетін отырады. Мселен, Шекспирді сздік оры 12000-дай болан.

Сойлеуді ерекше бір трі — жазбаша сйлеу. Жазбаша сйлеу арнаулы дістер арылы мегерілетін сйлеуді трі. Мны игеру адама оайлыпен тсиейді. Жазбаша сйлеу адам баласы хат танырлытай дрежеге жеткенде, ауызша сйлеуді біршама дамыан кезінде ана пайда бола бастайды.

Жазбаша сойлсуді кейбір ерекшеліктері:

1) Жазатын адамны асында сйлесетін адам болмаандытан, мнда ешбір ым-ишара олданылмайды.

2) Жазбаша сйлсуді логикалы жаына аса ата талап ойылады. Мселен, белгілі таырыпа шыарма жазан кезде адам осындай талаптарды орындауга тырысады, кеп ойланып, толанады. йтпейінше бдан нтиже шыару иын.

3) Жазуда грамматиканы ережелері де атты ескеріледі.

4) Жазу кезінде адам атты зейін ойып, р сзін ойлап растырады, маыналы сз іздейді. Бл лкен ой жмысын ажет етеді. Мселен, адам озіні туысандарына, таныстарына хаг арылы ойын білдіргенде осы жадай байалады. Жазбаша сйлеуді трлері мен стильдері р алуан. Оларды бастылары ылыми, публицистика, кркем дебиет, іс-каазды т.б. создер. Сйлеуді жеке бір трі — ішкі сйлеу. Ішкі сйлеу деп тілдік материалдар негізінде дауыстамай-а сйлей алушылыты айтады. р лтты кілі андай бір нрсе туралы ойласа да, алдымен з тілінде ойлайды. Осыадай кезде адам ішкі сйлеуді пайдаланады. Ішкі сйлеу адамдармен тікелей арым-атынас жасауа арналмаан. Оны адам зіні ойлау рекетіні ішкі масаты шін пайдаланады. Ішкі сйлеуді сйлеу аппаратыны жасырын жмысы деуге болады. йткені мнда оны жмысы жнді еленбейді. Тек тиісті аспаптармен зерттегенде ана сйлеуді осы тріні де жне стезиялы тітіркендіргіштерге орай туьш отыратындыы аныталан. Ішкі сйлеумен жнінде И. М. Сеченов былай дейді: «Бес жастаы баланы ойы сзбен немесе сыбырлап сйлеумен немесе тіпті тілді озалуы, ерінні жыбырлауымен айтылады. Мны зі ересек адамдарда да (тек трлі дрежеде болуы ммкін) жиі кездеседі. Мен тіпті озімді де білемін: ойымны ауызды жабы, озгалмайтын кйінде тілсіз сйлеумен, яниауыз уысында тілді блшы еттеріні озалуымен, оса абаттасуы те жиі болады. Барлы жадайда да басалардын алдымда бір ойа баса назар аударым келсе, оны алдымен дереу сыбырлап айтып аламын». Ішкі сойлеу те кыса, икемді болып келеді. йткені адам ркез з ойлауыны мазмнын жасы біліп отырады, сондытан ішкі сойлеуге за тжырым жасап жатуды кажеті де болмайды