Ойлауды дамытуа арналан дістерді сипаттама берііз

Ойлау процесі объект пен субъектіні зара рекеті ретінде жзеге асады.Ойлауды психологиялы трыдан зерттеу дегеніміз-оны ішкі, танымды пия мнін жне жемісті болуыны себебін ашып крсету, яни ойлауды мнін жне жемісті болуыны себебін ашып крсету,яни ойлауды мнін зерттейді, рбір адамны зіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруа баса мн береді.азіргі психологияда ойлау ымына р трлі тсінік беріледі, ойлау дегеніміз - леуметтік жадаймен штасан, тілмен тыыз байланысты психикалы процесс, сол арылы болмысты, дниедегі нрселерді жалпы жне жанама бейнеленуі. Бл бейнелену адам ойыны талдау жне біріктіру рекеттері арылы танылады. Ойлау – сырты дниедегі болмысты жалпы жанама жолмен бізді санамыздаы е биік сатыдаы бейнесі. Ойлау адамны мір тжірибесі мен практикалы іс-рекеттері нтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесіні шеберінен лдеайда асып тседі.(5.28)

Ойлау – адам соны арасында заттар мен шынды былыстарын оларды елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін жне оларды ішінде сондай-а арасында болатын р трлі байланыстарды ашатын психикалы процесс.

Ойлау – аса крделі психикалы процесс. Оны зерттеумен бірнеше ылым айналысады. Бларды ішінде логика мен психологияны орны ерекше. Психология трлі жас млшердегі адам ойыны пайда болуы, дамуы, алыптасуы жолдарын, яни жеке адамны ойлау ерекшеліктеріні задылытарын арастырса, логика – бкіл адамзата орта ой рекетінен задары мен формаларын айындайды, адам ойыны наты нтижесі болып табылатын ым, пікір, длел, ой формаларыны табиатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесіні сатысы ретінде зерттеу, ойлауды білім мен тікелей байланысты екендігін крсетеді.

Ойлауды дамыту – оны мазмны мен формасын згерту болып табылады. Психологияда ойлауды ш трі арастырылады.

1.Практикалы іс-рекеттілік.

2. Крнекі-бейнелік

3.Сздік – логикалы.

Ойлауды дамыту процесі тмендегілерді амтиды.

1/ Ойлауды барлы трлері мен формаларын дамыту /практикалы іс-рекеттік,крнекі-бейнелік, сздік-логикалы/

2/ Ойлау амалдарын алыптастыру жне жетілдіру /анализ, синтез,салыстыру, жалпылау,классификациялау/ т.б.

3/Затты мнді белгілерін ажырата білуін дамыту.

4/оршаан орта былыстары мен заттары, атынастары мен маызды байланыстарын табу.

5/ з пікіріні дрыстыын длелдеу.

6/ з ойын аны, жйелі, арама-айшылысыз жне негізді трде баяндау.

7/ Ойлау тсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге кшіре білу.

8/ былысты дамуын кре білу, негізделген орытынды жасау.

9/Формальды логикаа негізделген ойлаудан, диалектикалы логикаа негізделген ойлауа кшу процесін стимулдау.

10/ Оушыларды оу жне оудан тыс іс-рекеттерінде формальды жне диалектикалы логика задары мен талаптарын олдану дадылары мен біліктіліктерін жетілдіру.

Сын есімді оыту процесінде оушыларды ойлауын дамыту дегенде ойлауды барлы трлері, формалары мен амалдарын алыптастыру жне жетілдіруді танымды жне оу іс-рекетінде тсілдеріні біліміні бір облысынан екіншісіне кшіруді жзеге асыра білуді тсінеміз.

Ойлау амалдарын алыптастыру жне жетілдіру арылы біз оушыларды ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оушыларды ойлауын дамытуды андай да бір дегейіні жетістігін крсететін крсеткішті тсіндіреді.

Дегей-ойлауды дамытуды дрежесі, критерий – дегейді лшемі.

Оушыларды ойлауын дамыту дегейлерін анытау шін, психологтар ойлауды дамытуды сегіз шартын тжырымдайды:

-ойлау операцияларын тсіну дрежесі – ойлауды маызды сипаттаушысы:

-операцияларды мегеру дрежесі/анализ,синтез, салыстыру, жалпылау, натылау, классификациялау жне т.б./ оларды барлы танымды процестерде олдана білу /оу, оудан тыс/

-операцияларды тсіну жне ойлау тсілдерін баса жадайлара жне баса нрселерге ауыстыруды жзеге асыра білу дрежесі.

-ойлауды ртрлі трлеріні алыптасу дрежесі.

-білім орыны, оларды жйелілігіні, білімді мегеруді жаа тсілдерін білу дрежесі.

-миды ртрлі сапаларыны динамикалы дрежесі /тередігі, икемділігі, тізбектілігі, шапшадылыы жне т.б./

-іс-рекеттегі ышамдылы дрежесі: шыармашылыпен жмыс,жаа жадайлара бейімделе білу.

-оушыларды логикалы ой орытуларды мегеру, оларды іс-рекетінде олдана білу дрежесі (6.32)

Психолог А.Н.Леонтьев оушыларды аыл-ойын дамыту мен оыту зара байланысты екенін атап крсетті.(7.57)

Оыту арылы ойлауды тмендегі сапаларын дамытуа ыпал етуге болады:

1.Ойлауды икемділігі.

2.Ойлауды тереділігі мен кеділігі.

3.Ойлауды сынилыы.

4.Ойлауды масаттылыы.

5.Ойлауды жалпылыы.

6.Ойлауды з бетіншелдігі.

7.Анытылыы,длелдігі.

Ойлауа тн осы сипаттар оушыларды ойлауыны мдениетін ктеруге, оларды интеллектуалды потенциалын дамытуа кмектеседі.

Ойлауды жйелі трде алыптасуы тек оу процесінде ана емес, жеке тланы жан-жаты дамуына да кмегін тигізеді. Ойлау мдениеті жеке тланы туа біткен асиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында алыптасады. Ойлау аппаратыны дамуы арылы адамны танып-білу ммкіндігі лаяды,арастырылып отыран мселені тп мніне тереірек ілуге ммкіндік алады.

Аыл-ой ебегі мдениеті --- ойлау мдениеті--- сыншыл ойлау мдениеті.

Осылайша, оу бадарламаларына сйкес білімді мегеру оушыдан крделі аыл-ой ебегін, жасы есті дамыан иялды жне оуа шыармашылы трыдан келуді талап етеді.

Ойлау мдениеті тсінігін А.асымжанов, А.Ж.Келбанов ойлау абілеті дамуыны белгілі бір дрежесі ретінде тсінеді, яни тар маынасында ол “Ойлауды аидалы дісі немесе ымдара сйеніп ойлау нері”. Бл брін тере, рі жан-жаты арастыруа кмектесетін, сол арылы мгі даму стіндегі лемді дрыс абылдайтын ойлауды дістері мен тсілдерін мегеру арылы ол жеткізу (8.43).

Оушыларды белгілі бір блігі ана з бетінше ебек ету жне ебек ету мдениеті дадыларын мегереді. Бл оларда зіні жмыс орнын арапайым йымдастырудан бастап, дл жне дрыс аыл-ой, сонымен бірге практикалы рекет дадыларына дейін барлыынан крініс табады. Олар аыл-ой дістеріні біратар орын жинатайды. Оларды таным рекеті жоары дрежелі ойлау операцияларымен, ойлауды шапшадыы, икемдігі, оралымдыымен, оушылар брын кездеспеген жаа, ты тапсырмалара зіні білімін, интеллектуалды біліктілігі мен дадыларын з бетінше кшіріп олдана алуымен ерекшеленеді. Оу рекеті дадыларын мегермеген оушылар з жмысын жоспарлап, уаытты дрыс, тиімді пайдалана алмайды.

Бл жерде сз аыл-ой процестеріні сырттан басарылуы/малімі тарапынан, бадарламалы оулытарымен, оытатын ралдар, электронды машиналармен/ жнінде ана емес, оу рекеті барысында саналы трде зін-зі басару жне зін зі реттеу жнінде де болып отыр. Ал бл шін оушыа оны жеке-психологиялы ерекшеліктерін, оны оу жне практикалы рекетке атынасын ескере отырып ыпал ету керек жне онымегерген зіндік жалпылама тиімді тсілдерін мегеруін амтамасыз етуі ажет. Интеллектуалды білік-дадылара йрету бір-бірімен тыыз байланысты болатын трт мселені амтиды: ойлау рекетіні саналы болуына ажеттілік алыптастыру, рекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бл рекеттерді тжірибе жзінде тексеру жне зін-зі баылау.Оушыларды керекті себептендіруді /мотивация/ тудыру шін оларда ойлау процесіні зін саналандыруа /рационализация/ ажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы нерлым ке мселеге сетін белгілі бір наты діс олданылады. Зерттеулер крсеткендей, бл ажеттілік оыту барысында аыл-ой рекеті дістеріні за уаыт алыптасуы нтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруа ажеттілік ойлау мдениеті дістерін тиімді мегерудегі ажетті алы шарттарды бірі болып табылады.

Бл жадайда оушы есіне лкен клемдегі апараттарды сатай алады, біра оны пайдалана алмауы да, ра жаттап алан материалды мазмнын жете тсінбеуі де ммкін. Міне осы жерде ойлау мдениетіне йрету керек болары сзсіз.

рине, оушы білімді мегеру кезінде ойлау рекетіні белгілі бір тсілдері мен дістерін мегереді, біра мндай стихиялы, жйесіздік жеткіліксіз екендігі аны. Бл мселені алай шешуде педагог психологтарды кзарастары ртрлі, біреулері оытуды з бетінше ойлауды дамытатындай етіп йымдастыру керек деп есептейді,егер соы нтижесінде оушылар дрыс ойлау мдениетіне йренетін болса, бл жерде тбегейлі айырма жо.

Жасы делген жне берік траталан дістерді алыптасуына келетін аыл-ой дамуыны аса маызды жаын райды. Біра бл пікір жалпылама сипатта ана, себебі наты діс-тсілдері сан алуан, р текті болып келеді. Бл жерде біз ойлау мденеитіне тоталамыз.

Соы кездердегі педагогикалы ізденістерде аыл-ой біліктеріні масатты трде дамуына ойлау рекетіні арнайы алыптасуына ерекше назар аударылуда, яни ойлау дадыларына йретуге, танымды ізденіс процестеріне ден ойылуда. Бл ізденіс басталаннан бері педагогикалы тжірибеде ртрлі оу курстарына аыл-ой дамуына байланысты тапсырмаларды енгізуге мтылыс жаппай сипат алды. Мамандар мен оытушылара жаппай бадар беру масатында ойлауды білік-дадыларыны орта крініс крсету шін орта рдісіне масатты трде алыптастырылуа тиіс осы ойлау машытарыны бірыай лгісі жасалды. Аыл-ой/интеллектуалды/ дадыларыны орталы тірегі, дігегі болып ойлау белгіленеді.

Ойлау мдениеті шін тмендегідей сапалар тн болуы тиіс: айынды, айшылысыз, бірізділік, негізділік, дйектілік, яни ойлау тртібін райтын задылытар басшылыа алынады.

Ойлау мдениетін тек ана пайымдаулар мен тжырымдарды логикалы трыдан ата длелдігі айындамайды, ол шін мінез-лыты да белгілі бір сапалары ажет: “оушыны аыл-ойын басынан-а зіндік сыншылдыа, зіндік кзарастарын з бетінше орай алуа, арсы пікірлерге жауап табуа йрету керек” екендігін И.Кант длелдеген болатын