Мінезді згеруіне себеп болатын факторларды анытаыз

Девиантты мінез-лы ( лат. deviatio - ауыту) - жалпыа орта ережелерден ауытитын леуметтік іс-рекет, осы ережелерді бзатын адамдар мен леуметтік топтарды ылытары; абылданан ыты немесе моральды нормаларды бзан адамны мінез-клы.^[1]

Ке маынасында девиантты мінез-лы кез келген леуметтік ережелерден (мысалы, оны ішінде жаымды: батырлы, аса ебек-орлы, альтруизм, зін рбан ету, аса лкен рл ойнау, жетістіктермен атар, жаымсыз: ылмыс, оамды тртіпті бзу, адамгершілік ережелерін, дстрді, дет-рыптарды аттап ту, зіне-зі ол жмсау жне т.б.) ауыт- ушылыты білдіреді.

Ал, тар маынасында алыптасан ыты жне негелік ережелерді тек белінен басып, аттап ту деп тсініледі. Мндай девиантты мінез-лы леуметтік мірді ыдыратып, леуметтік аномияа кеп сотырады. Ол конформизмге арама-арсы. Девиантты мінез-лы леуметтік себептері оамны мдени ндылытары мен олара ол жет- кізуді леуметтік олдау тапан ралдарыны арасындаы алшатыта (Р.Мертон), леуметтік ндылытарды, ережелерді, атынастарды лсіздігі мен арама-айшылытыында (Э.Дюркгейм).

Девиантты мінез-лы леуметтенудегі девиантты мінез-лы тжырымдамасын алыптастыран француз леументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол леуметтік девиацияны тсіндіру шін аномия тжырымдамасын сынды. «Аномия» термині француз тілінен аударанда жымны, заны болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-лы ауытушылыыны себебін оамны мдени масаттары мен оан жетуді леуметтік малданан жолдарыны арасындаы йлеспеушілік деп тсіндіреді. Девиантты мінез-лыты сырты физикалы жадайларына климатты, геофизикалы, экологиялы факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, згеріс, таршылы, т.б жадайлар рей туызып агрессивті жне баса да ажетсіз мінез-лыты крінуіні бір себебі болады. Сонымен бірге леуметтік орта серлері де з ыпалын тигізеді:

· оамды рдістер (леуметтік-экономикалы жадай, мемлекеттік саясат, салт-дстр, баралы апарат ралдары, т.б.);

· тла бар леуметтік топ мінездемесі (этикалы рылым, леуметтік мртебе, референтті топ,);

· микролеуметтік орта (отбасыны мір стилі жне дегейлері, отбасындаы зараарым-атынас типі, отбасындаы трбие стилі, достар, баса да маызды адамдар).

Девиация бірнеше типтен трады: девиантты, делинквентті жне криминалды мінез-лы.

· Девиантты мінез-лы - леуметтік нормалар мен ережелерге сйкес келмейтін мінез-лыты айтады. Ол ауытыан мінез-лыты бір трі. Кейбір дебиеттерде бл типті «антидисциплиналы» деп те атайды.

Девиантты мінез-лыты крсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оудан, ебектен бет бру, йден кету, алкоголизм, наркомания, оама жат ылытар, жынысты жат мінез-лы, суицид т.б. жатады.

· Делинквентті мінез-лы. Ол за бзушылыпен ерекшелінеді. Оны мынадай типтері бар:

1. Агрессивті-зорлаушылы мінез-лы. Бл жеке тлаа крсетілетін дрекілік, тбелес, кйдіріп-жандыру сияты жаымсыз іс-рекеттерде крініс береді.

2. Ашкздік мінез-лы (корыстное поведение): майда рлытар, орытып-ркіту, автоклік рлау т.б. жалпы материалды пайдакнемдікке байланысты жат мінез-лы.

3. Наша сату жне тарату.

· Криминалды мінез-лы за бзушылы болып табылады. Балалар сот кімі арылы жасаан ылмысыны ауырлыына байланысты жазаланады.

Девиацияны негативті формалары леуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашаорлы, жезкшелік, суицид, за бзушылы жнеылмыскерлік. Олар жалпы оама, айналадаы адамдара жне е бірінші здеріне лкен зиян келтіреді.

Девиацияны зерттеуші кптеген алымдар девиантты мінез-лыты пайда болу факторларын трліше тсіндіреді. Біріншілері оларды екі лкен топа ішкі жнесырты факторлар деп блсе, екіншілері оларды блмей:

· жаняда берекені болмауы;

· ата-ананы «ерекше» амарлыы;

· трбие берудегі кемшіліктер;

· мірде кездесетін иыншылытар мен кйзелістерді жее алмау;

· мірлік дадыны болмауы, айналысындаы адамдармен, рбыларымен жарасымды атынаса тсе алмауы;

· сырттан келген ысыма ттеп бере алмау, з бетінше шешім абылдай алмау, сынаушылы ойды дамыта алмау;

· психоактивті заттарды жиі пайдалануы;

· агрессиялы жарнаманы ыпалды болуы;

· мектептерде психологиялы кмек крсету ызметіні нашар дамуы;

· балалар мен жасспірімдерді бос уаытыны проблемалары

шіншілері оларды негізгі бес фактора бліп арастырады. Оларды жекеше арастыратын болса: 1. Биологиялы факторлар – баланы леуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялы жне анатомиялы жаымсыз ерекшеліктер. Олара мыналар жатады:

· рпатан-рпаа берілетін немесе ананы жкті боланда дрыс таматанбауы, ара-шарап, нашаорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананы физикалы, психикалы т.б. сыраттары себеп болатын генетикалы факторлар: аыл-ой дамуыны бзылуы, есту, кру кемшіліктері, жйке жйесіні заымдауынан пайда болан денедегі кемшіліктер.

· психофизиологиялы факторлар: психофизиологиялы кш, дау-жанжал, келіспеушілік жадайлар, адам организмдеріне кері сер ететін, оршаан ортаны химиялы рамы, соматикалы, аллергиялы, токсикалы аурулара душар ететін энергетикалы технологияны жаа трлері;

· физиологиялы факторлар: сйлеу дефекттері, адам бойындаы соматикалы кемшіліктер.

Бларды брі адамны оршаан ортаа, жеке адамдара деген жаымсыз арым-атынасын тудырады, ал балалар болса, зіндік сезім мен танымды дегейіне байланысты, рбы-рдастары арасында, жымда еркін сезіне алмайды, атынасы бзылады.

2. Психологиялы факторлар. Бан баладаы психопатологиялар мен мінездегі кейбір асиеттерді басым болуы т.б. жатады. Бл ауытушылытар жйелік-психикалы ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. крінеді. Акцентуациялы сипаттаы мінезді балалар те ашуша, дрекі болады. Олара міндетті трде леуметтік-медициналы реабилитация, сонымен оса, арнайы йымдастырылан трбиелік жмыстар жргізу керек. Баланы рбір даму сатысында, оларды психикалы асиеттері, тлалы жне мінездегі ерекшеліктері алыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында леуметтік ортаа бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі ммкін. Егер, балаа ата-ананы жылуы, махаббаты, ыыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалы реакциялар, оршаан ортамен атынасты бзылуы, сезімдік (эмоциалы) тепе-тесіздік жне суыты, ашуланшаты, психикалы аурулар жне психологиялы патологиялар сияты жаымсыз мінез-лыты пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік ндылытар алыптаспаса, онда, ол пайдакнемдік, анаатсызды,зорлаушылы, дрекілік т.б. сияты жаымсыз асиеттерге бейім трады.

3. леуметтік-педагогикалы факторлар. Олар мектептік, отбасылы, оамды трбиедегі кемшіліктерді нтижесінде, баланы оудаы лгермеушілігіне байланысты. Мндай балалар кбінесе мектепке дайындыы жо, йге берілген оу тапсырмаларына жне баалара парысыз арайтындар. Бны брі баланы оудаы бейімсіздігін крсетеді. Оушыны оудаы бейімсіздігіні (дезадаптация) алыптасуы мынадай сатылардан теді:

· оудаы декомпенсация – баланы жалпы мектепке деген ызыушылыы жоары, біра бір немесе бірнеше пнді оуда иыншылытара тап болуынан;

· мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаа лгермеуімен атар, оны мінез-лы згеріп, малімдермен, сыныптастарымен арым-атынасы бзылып, сабатан алуы кбейеді немесе мектептен біртіндеп ол зе бастайды;

· леуметтік бейімсіздік – баланы оуа, мектепке, жыма деген ызыушылыы жойылады, асоциалды топтармен араласып, алкогольге, нашаорлыа ызыа бастайды;

· криминалдылы – кейбір отбасындаы леуметтік жадайды те тмен болуы, балаларды да з ортасындаы леуметтік тесіздікке келеді, ал мектеп оушысы, жасы жетпегендіктен жмыс істей алмайды, содан барып олар ылмысты іс-рекеттрмен айналыса бастайды.

Баланы психолеуметтік дамуындаы ауытушылытарды негізгі факторы - ата-ана. Баланы бойындаы асоциалды мінез-лыты алыптастыратын отбасы атынасыны бірнеше жаымсыз стилдері бар:

· дисгармонды стиль - бір жаынан ата-ана баланы барлы тілектерін орындайды, лкен аморлы жасайды, екінші жаынан конфликті жадайлара баланы итермелейді;

· трасыз, конфликті стиль – толы емес отбасындаы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар блек тран жадайдаы тлім-трбиелік кемшіліктерден туындайды;

· асоциалды стиль - ата-ананы ара ішуі, нашаор заттарды пайдалануы, криминалды іс-рекет, аморальді мір сру жадайы, отбасылы аттыгездік, зорлаушылы жатады.

Балаа крсетілген атыгездік атынаса жататындар: инаушылы, физикалы, эмоционалды, жынысты зорлы-зомбылы. атыгездік йде, далада, мектепте, балалар йлерінде, ауруханада крсетілуі ммкін. Мндай іс-рекетке душар болан балалар алыпты трде даму крмей, оршаан ортаа бейімделе алмай алады. Соны серінен, бала зін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланы аттыгездікке жауап беру трі баланы жасына, тлалы ерекшелігіне, леуметтік тжірибесіне байланысты. Психикалы реакциялардан баса (орыныш, рей, йыны бзылуы, тбетті болмауы т.б.) балаларды мінез-лы да згереді: агрессия жоарылайды, тбелескіш, зіне сенімсіз, ялша, зіне деген баасы те тмен болады. Зерттеулерге араанда, зорлы-зомбылыты кп крген балалар скенде зорлаушы рлінде болуды алайды.

4. леуметтік-экономикалы факторлар. леуметті тесіздігі, оамны кедей жне бай болып блінуі, жртты кедейленуі, жмыссызды, инфляция, леуметтік кернеу, т.б.

5. Моралді-этикалы факторлар. азіргі оамны адамгершілік асиеттеріні дегейі тмен болуы, рухани ндылытарды бзылуы. Девиантты мінез-лытыбалаларды тзету крделі рі иын рі за процесс. Оны іске асыруда кп шыдамдылы пен белсенділік ажет. азіргі, осы саладаы леуметтік, педагогикалы талаптар мен жзеге асырылып жатан тжірибелер негізінде, бл саладаы трбие міндеттерін жзеге асыруда мынадай шарттарды орындау ажеттігі туады:

· балаа ілтипатпен, ізгі тілектестікпен арау;

· оны жаымды асиеттеріне сйену;

· оны адамгершілік кшіне, потенциалды ммкіндіктеріне сену;

· оушыларды салауатты мір салтын алыптастыру шін жасалан жалпы білім беретін бадарламаларды тиімді пайдалану;

· салауатты мір салтын алыптастыруа, ауіпсіз тіршілік етуге баытталан трбиелік бадарламаларды штастыра пайдалану;

· девиантты мінезге ие балаларды білім алуы мен бос уаытын пайдалы іс-рекеттермен ткізу жолдарын арастыратын жаа кешенді бадарламалар ру;

орыта айтанды, девиантты мінез-лыты балалармен трбиелік жмыстарын жргізуде римдік философ Сенеканы: «рбір адам міріні тек кейбір жатарын ойлап талдайды, біра ешкім жалпы мір туралы ойланбайды» деген ой-пікіріне сйене отырып, девиацияа коррекция жасаушы рбір маман стаз, баланы тек кейбір мінездік кемшіліктерін тзетіп ана оймай, оларды, оамды мірді талаптарымен штасан дрыс арым-атынас жолына айтып келіп, ары арай алыптаса дамуына, леуметтенуіне кмектесуі ажет. Бл педагогикалы іс-рекеттер мазмны, оам мірінде бекіген адамгершілік адір-асиеттер мнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындаы арым-атынастар (досты, жолдасты, туысты, сйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен штастырыла жзеге асырыланда, балалар бойында девиантты мінез-лыты ріс алмауына жне оларды мектеп абырасынан бастап леуметтендіруге ммкідік жасалады.