Тлалы даму дегейлеріізге сызба рыыз
Адам тла болып туылмайды, ал алыптасады деген кзкараспен психологтарды кебін кешуде. Біра тланы дамуы андай баынатынын жніндегі кзарастар сан алуан, йткені тлга шін оам мен леуметтік топтарды мні, дамуды задылы-кезендері, тла дамуыны дадарыстары (кризис), дамуын тездету ммкіндіктері р илы тсіндіріледі. Дегенмен, тланы барлы теориялар позициясынан шоырланан, бірттас етіп арастыру тенденциясы бар. Тла даму дегейлеріне мн беріп, тла теориясын жасауда американ психологі Э.Эриксон тжырымдамасыны зіндік орны бар.
Эриксонны сынан даму дегейлерін арастырайы.
| мірлік жолды дегейлері | леуметтік атынастар аймаы | Тланы полярлы сапалары | Прогрессивтік даму нтижесі |
| 1. Ерте нрестелік ша (0-1 жас) | Ана немесе оны орнын алатын адам | Сенімділік-сенімсіздік | Энергия жне мірлік уаныш |
| 2. Кейінгі нрестелік ша (1-3 жас) | Ата-аналар | Автономия-обалжу, ялу | Туелсіздік |
| 3. Ерте балалы ша (3-6 жас) | Ата-аналар, аалары мен апалары | Инициативтілік-кін сезімі | Масаттылы |
| 4. Орта балалык ша (6-12 жас) | Мектеп, кршілер | олжеткізу-толыансызды | Білім мен іскерлікті мегеру |
| 5. Жасспірімдік жас (12-20 жас) | рбы-рдастар топтары | Біртектілік-біртектілік диффузиясы | зін-зі анытау, жаниярлыпен берілгендік |
| 6. Жасты ша (20-25 жас) | Достары, жасы кретін адамдары | Интимділік-изоляциясы | ызметтестік, махаббат |
| 7. Ересектік (25-65 жас) | Ксіп, туан йі | Шыармашылы-тоырау | Шыармашылы пен аморлы |
| 8. Крілік (65 жастан кейін) | Адамзат, жаын адамдары | Интеграция-мірге кіл алу | Данышпандылы |
Тла дамуыны кезедері (э.Эриксон бойынша)
мірлік циклді рбір кезеі шін оаммен берілетін негізгі специикалы мселе тн. Бл мселені шешу индивидті ол жеткізген психомоторлы даму дегейінде, сондай-а бл индивид мір сретін оамны жалпы оамны рухани атмосферасына да байланысты. рбір мселені шешу екі шекті полюстерді арасындаы динамикалы атынастарды бектуге негізделеді. Тла дамуын – дамуды келесі кезедеріне ту кезінде з мнін жоалтпайтын бл екі ммкіндіктерді крес мселесі. Дамуды бірінші дегейінде (оральды-сенсорлы) Эго біртектілік бірінші формасымен алыптасуы басалар сияты даму дадарысынан теді. мірді бірінші жылыны соына арай оны крсеткіштері; тістерді шыуынан, жалпы ысым, зін жеке индивид ретінде сезінуді кшеюі, ананы ксіби міндеттеріне жне тлалы ызыушылытарына оралуыны нтижесінде «ана - бала» диадасыны лсіреуі. Бл дадарыс оайра теді. Егер де лемге сену мен сенбеу арасындаы атынас бірінші жаа арай рылса. Бл атынас балаа деген ктім сапасымен, оан деген махаббат пен нзіктілікті бар болуымен аныталады.
Екінші дегей(блшыеттік-анальдік) ерте жаса скес келеді. Ол кезде баланы ммкіндіктері тез сіп, ол жре бастайды жне з туелсіздігін мен автономиясын стай алуын мегере бастайды. Бл кезде дербестілік (самостоятельности) сезімі арта тседі.Жне де осы кездері лемге деген алыптасан базалы сенімдікті збеу керек. Мндаы дадарыс - кмн мен ят.
шінші дегей (локомоторлы-генитальді)бала оршаан лемді сапалы жне белсенді трде тани бастайды; ойын барысында бала з рдастарымен бірге ндіру процесіндегі адамдар арасындаы арым-атынас жйесін мегереді. Осыны нтижесінде балада шынайы лкендермен бірге рекетке осылу, кішкентай ролінен шыу ниеті алыптасады. Бл оны инициативтілігіні жне белсенділігіні дамуына сер етеді.
Бл жас кезенінде жынысты идентификация жреді жне бала ер адам мен йел адамны жріс-трысыны белгілі бір формасын мегереді
Тртінші дегей(латентті) инфантильді сексуальдылыты белгілі бір йышылдыы жне генитальді ересекті арта шегінуімен сипатталады. Бл деей балаларда ебекорлыпен, жаа білімдер мен іскерліктерді мегеру ажеттілігімен байланысты.
Бесінші дегей е тере мірлік дадарысты сипаттайды. Эго – біртектілік бірінші ттас формасы алыптасады. Жас спірімдік шата дамуды барлы тілген дадарысты мезеттері айта трады.
Эго-біртектілікті (идентичность) алыптасуы жас адама дамуды алтыншы дегейінетуге ммкіндік береді. Оны мні - мірлік айырылмас серікті іздеу, басалармен тыыз ынтыматастыта болуды алау, зіні леуметтік топты мшелерімен жаын досты атынастара мтылу. Бл дегейді ауіпті жаы – жалызды, толы жаындасуды талап ететін байланыстардан ашу.
Жетінші дегей адамны мірлік жолында ересек кезеде орталы, центрлік ретінде арастырылады. Бл дегейдегі тланы басты жаымды сипаттары ретіндегі ндіргіштік пен рпаты жаласуы шыармашылыта жне нтижелі ебек іс-рекетінде жаа рпаты трбиелеу туралы аморлыта жзеге асады. Адам істеген нрсені бріне де «Мен» деген кішкентай блшекті осады жне сол арылы тланы баий тсуіне келеді.
мірлік жолды сегізінші дегейіэго –біртектілікті жаа аяталан формасыны ол жеткізуімен сипатталынады. Дамуды бл дегейінде аыл-парасаттылы пайда болды. ткенге кз жгірту: «Мен баыттымын» деуге ммкіндік береді. Балалар жне шыармашылы жетістіктер зіні жаласы ретінде абылданады жне лімге деген орыныш жоалады. Э.Эриксон бны лім алдындаы мірге ызыушылыты шетте алуы деген.
Э. Эриксон жасаан жмысына баа бере отырып, периодизацияны тла теориясы ретінде арастыруа болмайтындыын тсінген. Оны айтуынша, бл тек осындай теорияны растыруды кілті ана. Э. Эриксон бойынша кез келген адам, оны атынасатын мдениетіне арамастан бл дегейлерден те алады; осыны брі адам міріні затыына байланысты.