Абайды дінге кзарасы 1 страница

азаты аартушылыында, аза халыны бкіл прогрессивті мдениет тарихында лкен орын алан лы аын, ойшыл – демократ, сазгер Абай нанбайлы болды(1845-1904). Оны шыармашылы мрасы ле, поэма, ф.ялы аудармалар, проза мен ндерден трады.Абай сыншыл болды.Ол дниетанымды мселеде Алтынсарин секілді, деизмге жаын болды. Ол дайды оз задары бойынша дамып жатады деп тсінеді.Ол дінбасылар мен діни надандыты, фатализмді атеизм трысынан емес «наыз»дін немесе рационалдандырылан дін позициясы трысынан сынады.абай бір жаынан дй бар деп, екінші жаынан дниені лемні объективті задылыы бар деп тсінді.Дібасыларды насихаттап жрген соыр сеніміне Абай аылмен тануды арсы ойды.

31 .Абай нанбаевты адам туралы мселесі Абай нанбаев (1845-1904).Адам - з тадырыны ожасы жне рушысы.Адам тіршілігіні бірегейлігі, жердегі тіршілігіні ндылыы, р адам жаныны айталанбас сонылыы идеялары – АБАЙ тжырымдамасындаы негізгі идеялары.з шыармаларында ол адама мейірманды крсету, слулыа мтылу – жоары имандылы асиетіні белгісі, крінісі деп айтудан жалыпайды.

Адамны р тлілігі жайлы айта келіп, АБАЙ р адамны мірде з табуды маыздылыын атап крсетеді.Адам з орнын зін табуына жол сілтеу, баыт беру аартушыны бараны трбиелеушіні бірінші міндеті осы деп біледі. Осыдан кейін адам бол деген АБАЙ этикасыны негігі принципіні маынасы мен мні ашыла тседі: р адам зіні шыармашылы ммкіндігін іске асырып, зін жетілдіре алады жне жетілдіруі тиіс.

32. Француз аартушыларыны философиясыИдеялы трыдан жаа философия, 17асыр философиясыны дстрін жаластырушы жне оны натылаушысы. Философиялы ойларды эволюциялы ерекшеліктері айындала бастады.Аылшын ойшылы Бэкон мен Локкты философиясын жаластырушы француздар Дидро мен Гольбах болды.Ал Декартты идеяларын неміс философы Кант жаластырды.Франция бл кезде буржуазиялы революцияны арсы алу барысында брыны феодалды жне клерикалы идеяларды терістеуде философтарды белсенді рекетін ажет етті.Францияда философия университет абырасынан тыса шыып, тыйым салынан баспаларда жариялана бастады. Философия идеологтар мен саясаткерлерді ісіне айналды. 18 асырда философиялы тербелістер Англияда басталып, Франция, Германияа ыысты. 18 асырда Франциядаы философия оамды мдени озалысты дамуындаы аартушылыты негізгі кшне айналды. Философ аартушылар философиялы сананы кптеген сратарды базистік инстанциясы деп тсінді. Бл трыда лы француз революциясыны идеологтары Жан-Жак Руссо мен Вольтерді ебектері ерекшеленеді. Вольтер е алаш діни фанатизмді, феодалды абсолютизмді, наным сенім мен адасушылыты, билік пен заны ателіктерін сына алады. Вольтер шынайы дінні жатаушысы болды. Шынайы дін деп, ол жалпы адамзата орта моральдік принциптерді айтады. Вольтерді ойынша, моральді басты принципі моральді басты принципі ертедегі данышпандарды «зіне тілемегенді, басаа жасама» атты наыл сзіне негізделген. Вольтер шыармашылыы философияны баса ылымдар сияты олданбалы сипатыны бар екенін айындауа негізделеді. Вольтер 1791 жылы Париждегі лы адамдара арналан Пантионда жерленді.

Жан-Жак Руссо да Вольтер сияты француз аартушылар кіліні бірінші толыны. Ол адамдар арасындаы тесіздікті жеке меншік пен мемлекеттік рылымны теріс жаынан креді.Ол адамдара табиата оралуды сынады.ылымды жатаушы – цеинтист, жатамаушы – антицеинтист. Біра кейіннен кзарасын біршама згертіп, оамды келісім шартты орнату адамдар арасындаы тесіздікті жоя алады деді. За шыарушы билік, оны ойынша, халыты иелігінде болуы керек. Бл жерде ол халы туелсіздігін орайды. 18 асыр Француз аартушылар философиясыны шыы Дидро жне Гольбах болып саналады. Дидроны 35 томды идеясы аартушылы шыармасфыны айын белгісі. Гольбах пен Дидро сияты алашы энциклопедистер 1770 жылы «табиат жйесі» атты ебегі библияны материализмі есебінде абылданды.Гольбах материалист боландытан, материяны рухани мірден туелсіз мір среді деді. «Е иын феномен адам санасына тсіндірме бермек боланда, оны табиатты модификациялануы», - деп тсіндіреді(Гольбах). «Материяны мір сруі - озалыс» (Гольбах). озалысты ол механистік, химиялы, биологиялы деп блді.Оны ойынша, табиат – бтіндік, ол себеп салдарды жаласы деп тсіндіреді.Сондытан бл жерде дінге орын жо деген. Гольбах – атеист. Барлы былыстар ажетті жне де ол задар объективтілігіні салдары дейді. Оны ойныша, кездейсоты табиатта жо. Заттарды тртіппен орналасуынан жер бетінде мір пайда болды. Е жоарысы Адам мірі деген.Оны ойынша, идеялар адамны тжірибелік іс рекетінен туындайды.

33. К.Юнг философиясындаы «архетип» ымы. Карл Густав Юнг (1875-1966 жж.) басында з стазыны (З.Фрейд) кзарасында боланмен, жре келе бисаналыты басаша тсіне бастайды.Ауруларды крген тстерін сараптай келе, ол онда халытарды тарихи аыз-гімелеріндегі кейіпкерлерді бейнелерін байайды.Олай болса, адамны жеке басыны бисаналыынан баса, одан да тере «жымды бисаналы» формаларды бар екенін байайды.Егер жеке адамны бисаналы формалары сол адамны тжірибесінен шыан неше трлі психикалы, уаытында мытылып, я болмаса ыыстырылан тебіреністерден тратын болса, «жымды бисаналы» бкіладамзатты тжірибені амтиды.Онда мыдаан жылдардаы жиналан адамзат тжірибесін, сонымен атар адама дейінгі хайуанды «жасырылан іздерді» байауа болады.Оларды кбін халытарды мифологиясы, аыз-хикаялары, діни сенімдіктеріндегі бір-біріне сайтын батырлар, дана асаалдар, Жер-ана, перілер т.с.с.кркем бейнелерден байауа болады. Отын-отын бл бейнелер адамны тсіне келеді.Оларды брін К.Юнг «архетиптер» деген ыммен береді.Оларды натылы мазмны жо символикалы бейнелер, тірі тла зіні мір шеберінде алан тжірибесін сол символдара толтырып, зіні тлалы асиеттерін алыптастырады.Архетиптер халыты дет-рыптары арылы рпатан-рпаа беріліп отырады.Сонымен атар оларды кбі тіпті тым уу механизмдері арылы созылып, дет-рыптар жойылып кеткенні зінде де мірде айталана беріледі.

34. Артур Шопенгауэр философиясы. XIX асырда баса ылымдармен атар психологиялы зерттеулер ке ріс алып, оны жетістіктері сол кездегі философиялы концепцияларды алыптасуына лкен сер етті.Сезімдік тйсінуді, немесе аыл-ойды з концепцияларыны негізі етіп алан классикалы философияны орнына жігер, интуиция, инстинкт сияты психикалы былыстарды дріптеген жне оан табынан жаа философиялы баытгар пайда болды.Осы аымдарды крнекті кілдеріні бірі — неміс философы Шопенгауэр Артур (1788-1860жж.). Негізгі ебектері: "лем жігер(ерік) жне елестету ретінде", "Табиаттаы жігер туралы"," Афоризмдер мен максималар" т.б.Шопенгауэрді пікірінше, таным процесі кезіндегі бізді арастырып жргеніміз, шын мніндегі денелер емес, тек субъектімен байланыстаы объект, немесе елестету ана. Елестетуден баса одан да грі ауымдыра былыстарды бар екенін зерттей келе таным субъектісі, яки жеке адам з басыны тжірибесі негізінде, жігерді зіні ішкі мні деп таниды.Жігер р уаытта рухани акт.Жігер кейбір ндылытарды алыптастырады, ал оларды ндылы ретінде мойындааннан кейін, зі соан мтылады. Жігерді зі екі трлі мннен трады: 1) елестету ретінде немесе объективтендірілген жігер; 2) ркімге белгілі — саналы жігер, яки денені зіндік болмысы. Басаша айтанда, мбебапты жалпы жігер объективті трыда — табиат жне адам денесі ретінде бейнеленсе, субъективті трыда — саналы жігер ретінде крінеді.Жігер тек адамдара ана емес, жалпы табиата тн былыс, сондытан ол барлы былыстарды ішкі мні.Мысалы, сімдікті суін жетелеуші кш те, заттарды кристалдандыратын кш те, магнит кші де, барлы материалды деелерге тн салматылыты арасында оларды жерге тартатын кш те — жігерге жатады.Жігер зіндік зат ретінде кеістіктен де, уаыттан да, себептіліктен де тыс жатыр.Жігер себепсіз боландытан, оны танып білуге болмайды.Біра ол объект ретінде танымда елестетілетіндіктен кеістік пен уаытта индивидуациялы аидада (мбебапты жалпылыты жігерді жеке жне ерекшеленген денелерге блгеннен кейінгі оларды мір сруі) баынады жне соны арасында мірлік жігерге айналады.мірлік жігер рухани акт боландытан, р уаытта жігер еркіндігі, немесе зіндік себептерді (мотив) тадау ммкіндігі ретінде крінеді.Осы асиеттеріні арасында адамдар з еркімен з мддесіне арсы келетін, керек болса зін-зі ртатын, зіндік себептерді тадап алуы ммкін.Мндай арама-айшылы ивдивидуациялы аидадан туындайды.Индивидуацияа байланысты алыптасан жаа жадайды тсінгенде, адама ділеттілік пен жанашырлы асиеттер пайда болады.Ал жанашырлы деіттілікті негізі.Жанашырлы тек адама ана емес, сонымен бірге жануарлара да тн.Ал, индивидуацияны салдары мір асіреттеріне келсе, онда одан тылуды жолы біреу-а, ол мірге штар жігерді ртып, индивидуациялы аидадан тылу.Жігер з алдына жете алатындай масат оймайды жне тпкілікті анааттанарлыа, баыта жетуге абілетсіз, сондытан ол ыли да мтылыста болуы керек, себебі мтылыс оны жалыз мні ана.Кеістік пен уаыт арылы белгіленген объектілерді, себептілік аидасын басшылыа алан ылымдар арастырады.Ал нер данышпандары, здеріні фантазия кшіні арасында мгілік идеяларды танып-біліп, оны поэзияда, бейнелеу нерінде, музыкада крсете алады.Ал музыканы рлі алан нер трлерінен ерекше блек, себебі онда тек идея ана бейнеленбейді, сонымен атар, ол лемдік жігерді бізде тікелей объективтендірілуі болып табылады.

35 Аиат,тжірибе теориясы Аиат –танымны негізгі масаты.Аристотель сзіні «Метафизикасында» аиатты бізді оршаан дниедегі заттар мен былыстарды адам санасында бейнелеуі деп тсінді. Аиата жету субъект пен объект арасындаы зара байланыс.Аиат зіні мазмны жаынан объективті.Зерттеліп отыран объект жніндегі толы емес білімді-салыстырмалы аиат, ал толы жне дл білімді-абсолюттік аиат деп атайды.Абстрактілі аиат жо, аиат ылида наты.оамды тарихи тжірибе-аиатты бірден бір жалпы лшемі.ылымны р трлі саласында оны крінуі де р трлі. Жалпы аланда, таным процесі, сол сияты аиат жне оны лшемі,адамны тжірибиелік ызметін немі згерісте,озалыста деп тсіну керек. Аиат теориясы мынандай аидалара сйенеді: 1) аиат-леуметтік процесс2) объективті аиатты мойындау-абсолютті аиатты мойындау деген сз 3) аиат барлы жадайда наты 4) практика-аиатты жалпы лшемі 5) аиатты тану –айшылыты, крделі диалектикалы процесс.

36 Дін жне ылым Дін.Марксизмге дейінгі атеистер XVIII . Француз материалистері Гольбах, Гельвеций,Дидро т.б, дін кездейсо шыты, бір топ уларды аау, надан адамдарды алдауъшан шыты деп тсіндірді. Сондытан оны дінні шыуыны бірден-бір себебі деп арау міндетті трде субъективтік идеализмге келіп соады.Марксистік тарихи материализм дінні шыуын,оны мні мен оамды рлін бірден-бір ылыми трыдан тсіндіріп берді. оамды сананы баса формалары сияты дінні де шыу себебін адамдарды материалды трмыс жадайынан іздеу керек. Атап айтанда, дін адамдарды материалды ндіріс дрежесі те тмен болан алашы ауымды оамда шыты: ндіріс ралдарыны те тмен дрежеде болуы салдарынан адамдар табиатты длей кштеріні алдында млдем дрменсіз болды, туелді болды: жер сілкіну, кн кркіреу мен найзаай, су тасыны мен дауыл, аыраан аяз бен аспан айналып жерге тсетін аптап ысты,уашылы,трлі ауру-кеселдер жне таы баса табиат былыстарыны сырын ол кездегі адамдар тсінбеді, оларды табиатган, адамнан тыс тратын аламат кштерді салдары деп білді. Сйтіп,адамдар олара з тарапынан аламат асиеттер беріп,"дайа" айналдырды.Феодалды оамда дін оамды сананы баса барлы формаларын баындыратын стем форма болды. ылымды уына салды.ылым.оамды сананы баса формалары сияты, ылым да шындыты адам санасында бейнеленуі.ылымны мнін тусіну шін оны шыу себептерін, шындыты бейнелендіру ерекшеліктерін жне оам дамуындаы ролін білу ажет.ылым дегеніміз табиат жне огам кбылыстары мен процестері жайындаы теория трінде бір жйеге келтерілген білімдер.Біра ылым дегеніміз тжірибеде тексерілген теориялы білім ана емес.Ол сонымен атар, жаа білімдер алуа баытталан ызметті де, эксперимент жргізу базасын, трліше прибор, аспаптар сияты таным ралдарын да ам-тиды.ылымны ерекшелігі е алдымен оны пнімен аныталады.Адамды оршаан сырты дние — табиат пен оамны, сондай-а ойлауды да объективтік задары бар.ылымны міндеті осы зандарды танып білу.

37 Ы Алтынсаринні аартушылы идеясы аза аартушылыыны крнекті кілі педагог –жазушысы Ы Алтынсарин(1841-1889) Ыбырай дниетанымы алыптасуына туан ел халы ауыз дебиеті прогрессивті орыс мдениеті мен Еуропа ойшылдарыны ебектері з серін тигізді. Уалиханов сияты Алтынсарин да з халыны артта алушылыын жоюды бірден-бір жолы аартушылы деп сенді жне азастандаы Халы аарту ісіні йымдастырылуы мен дамуына белсене араластыЫ Алтынсарин арнайы философиялы таырыпта ебек жазан, дегенмен аарту жне оам мселелерін талылауа арналаншыармаларында днеге кзарасты пікірлер алыптастырды Ыбарайды кптеген ледері мен гімелері оны оршаан дниені санадан тыс жне туелсіз мір сретіндігін мойындайтынын байаймыз. Жаз зен ледерінде табиатты зінше тамашалау ана емес сонымен бірге оны адам санасынан тыс жне туелсіз екендігі сезіледі.Бл – лы аартушыны дние туралы кзарасыны бір жаы екіншіден Ыбырай дниені жаратушы дай деп білген.Бл ойды ол кптеген шыармаларында келтіріп отырады. Мысалы Жаратан мнша тасын жаббар дай!Жаратты неше алуан жрт бір дайым! Деген ле шуматарында, Мсылманшылды ттасы !бкіл дниені , жан жануарларды атай келіп Мны брі де жалыз тедесі жо , сасы жо бір дайды барлыына , бірлігіне хм кеміл жаратушы халы – адір екеніне длел болса керек деп тжырымдайды. Ойды айырып айтанда Ыбырай оршаан дниені объективті мір сретіндігін мойындайды сонымен бірге дниені жаратушы дай деп біледі Бдан Алтынсаринны дниеге кзарасы деизмге жаын екенін креміз.Кей зерттеушілер Ыбырайды стихиялы материялист дінге арсы болан деп айтып жр. Натвы араса Алтынсарин Шоан сияты татар жне Барадан келген молдалард уаыздайтын діні озбыр тріне арсы болан НИ ИЛьиминскиге 1882 жылы 12 ыркйекте жазан хатында татар жне Бара молдадаларынан оыан жастар з діні жаынан толы мешеу оны есесіне мсылман еместі бріне шпенділікпен арайтын болып шыады деп крсетеді.Мндай дмше молдаларды аыл парасатты тек Мхаммед дінінен тапысы келетінін атты сынайды.

38 Сцентизм жне антисцентизм ХХ асыр – ылыми техникалы революция дуірі Осы ылымды дамуа байланысты 2 баыт пайда болды .Біріншісі сцентизм деп атайды(лат ылым) ол баыт ылыма ылыми тех прогресске сенеді. ылым адама ызмет етеді оны мірін жеілдетіп жасарьады. Бл баыт ХХ ас 2 жартыснда дниеге келді .Оан кптеген жаа ылымдарды жаа техникаларды технологиялы дістерін компьютерді т,б. Дниеге келуі себеп болды. Екіншісі антисцентризм деп аталды.Ол ылымы сенбейді.ылыми техникалы прогресс адама тек иынды келіп зиян келтіреді, оамды басаруды тотолитарлы жйесін туызды, ал адамдарды сансын ол ыспата стайды ойлау жйесіне шектеу салады деп есептейді. Техника адамдарды барлы іс имылын ойын баылайтын автоматтарды есептегіш машиналарды жасанды интелектіні дниеге келеді. Осыларды брі адамды тірі , жанды автомата айландырды. Оны ерекшілік асиеттрін сндіреді дейді. Біра сол ылыми тех прогресс капитализмге дем беріп оны тез дамытанын айтпайды. Оларды пікірінше капитализм – мгі лмейтін оам. Бл – мселені леуметтік жаы. Ал мселе баса трыдан келсек бл екі баытты екуі де айтандары шындыа жанасады. Мселе ай жаынан келуде ана .Сйтіп ирационализм сайын келгенде мистикаа жоа сенуг де ылыми ізденістерге де жеткізеді. Сондытан оан сыаржаты арап жатауа не даттауа болмайды.

39.Философия жне саясат Саясат дегеніміз таптар, лттар жне мемлекеттер арасындаы атынастарды, сондай-а таптарды кімет билігі шін жргізетін кресін амтитын оамды атынастар саласы.Саяси идеологияны ерекшелігі сол, ол кресуші таптарды негізгі, тпкі мддесі — экономикалы мддесін бейнелей отырып, оларды бір-бірімен атынасын, мемлекетгік кіметке деген кзарасын, сол оамны сол даму сатысындаы леуметтік-саяси рылысын, баса оамдар мен мемлекетгерге деген кзарасын т.б. крсетеді. рбір тапты саяси кзарасы сол тапты мдцесіні рухани крінісі болып табылады. Тапсыз саяси идеология болан емес жне болмайды да.Кез келген анаушы тапты тпкі масаты зі стемдік жасап отыран кездегі экономикалы базисті сатап, ныайта беру, демек, аналушы тапты арсылыын басып, анауды кшейте тсу.стем тапты саяси санасыны мазмнын анытайтын, міне, осымасат.Мселен, буржуазияны саяси идеологаясына капиталистік оамны экономикалы жне саяси атынастарын, буржуазия кіметін ныайту идеясы тн.оамда таптар жойылса, онда саяси идеология мен ы та жойылады.Ол кезде ы пен моральды нормаларды арасында айырмашылы болмай алады да, оамдаы тртіптерді орындау моральды нормалар мен ережелер арылы жзеге асады.Мселен, алашы ауымды коамда дл солай болды.Саяси идеология мен ы оамдык, сананы барлы формаларына кшті сер етеді.Саяси идеология таптардьщ тпкі масатынын тікелей керінісі, экономиканы тйдектелген крінісі боландытан, ол оамды сананы барлык формаларын біріктіріп, оларды коам дамуындаы роліне баыт береді.

40 ФНицшефил.ны ирроционолистік сипаты. (1844-1900)ШопенгауэердіжігертуралыілімінарыарайдамытыпзініБиліккемтыланжігердегенконцепциясынрды. Негізгі ебектері: Музыка рухынан трагедияны туындау, Билікке мтылан жігер, Зара туштра осылай деген т.б. Оны пікірінше ркениет пен мдениетте лдырау процессі басталды. Бан кінлі тек буржуазиялы оам ана емес жалпы оамтану. Іліміні оамда болып жатан б дрыс тсіне алмауы басты себеп терді бірі. Осы трыда ол з концепциясыны негізі етіп Дарвинні мір дегеніміз крес заын алды. Осы идеяны ары дамытып отырып осы деген тжырым жасады.Осы мірді иыншылытарына сопатарына арсы тра алатындай АСА КШТІ АДАМ идеясын алыптастыру керектігін длелдеуге тырысты.Тек осындай адамдар ана мір сруге немесе билікке мтылуа ылы, сондытан олар здеріні жігерін тежейтін оамда алыптасан моральды лшемдерін мойындамай жасылытан да жамандытан да аулы жреді. Оарды тобырдан ерекшелейтін асиеттері – алырлы , жан жаты дамыан демілік, мірлік кш пен жоары дрежелі жігерлік. Билікке жету, з масаты мдделерін жзеге асыру шін, олар оамдаы кездесетін адамшылдыа, иыншылыа, зіне баытталан астандыа арсы ажымас крес жргізулері керек.Оны ойынша абсолютті болмыс жо.Болмыс дегеніміз – брын болан сансыз айталанан былыстары мнгілік айналымда болып алыптасуы.Осы трыдан ол Гегельді абсолюттік идеясын аза аыл ойын сына алып, адамны иррацональды асиеттеріне зор кіл бледі.Олар инстинг пен жігер.Осы асиеттерді е маыздысы – жігер.Себебі ол рі мбебап жалпылы аболют, рі барлы денелерді тпнегізі.Демек материалды денелерді мір сруі осы тпнегіз бен абсолют жігерді арасы.Идеялары кеиінгі кездрі саяси оилар мен практикаа лкен сер етті.Мысалы Гитлер Ницшені ілімін езіні іс рекеттеріні теориялы негізі деп есептеді.

41.Абайды “ара сздері” ебегіні мні.аза аартушылыында, аза халыны бкіл лаатты мдениеті тарихында лкен орын алан лы аын, ойшыл-демократ, сазгер Абай нанбайлы (1845-1904) болды.Абай нанбаев зіні аса дарындылыы, ой-рісіні тередігі, халына деген аморлыымен лемге танымал болды.Абайды дниеге кз арасы ойы мен ыры мол, крделі.Оны біржаты баалау, бір бояумен крсету ммкін емес.Дние туралы пікіріне келетін болса, диезмге жаын дедік. 1- ден, сырты дниені санадан тыс мір сретіндігі уаттайды. Мысалы, 43- ара сзіде адам «..кзбен кріп, лапен естіп, олмен стап, тілмен татып, мрынмен иіскеп, тыстаы дниеден хабар алады», - дейді. Сонымен бірге кптеген лендеріде, 38-і сзіде жан-жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген екен.лендері мен ара сздеріе зер салып араса, кптеген философиялы мселелерді арастырып, зідік ой-пікір, тжырым жасаанын байаймыз.Ендеше, философияны негізгі мселесі Абай шыармалрында кенінен талыланды деуге болады.