Абайды дінге кзарасы 4 страница

69. Ф.Энгельс адам жаратылысы туралы Ф.Энгельсті айтуынша, біз табиата басыншыларды жеіліске шыраан халыа жасайтын стемдігіндей немесе табиатты сыртында тран лдебір кш трізденіп ктемдік жасай алмаймыз, біз, керісінше, жан тнімізбен, анымызбен жне миымызбен табиата жатамыз, соны ішіндеміз. Біра туан кннен бастап адам брыннан алыптасып алан крделі оамды байланыстар жйесінен орын алады, соны ішінде сіп жетіледі, білім – трбие алады, сол жйеде оны леуметтік орны, жадайы аныталады. Оны адамды асиеттері: стайтын жолы, дниеге кзарасы, масат тілегі, мінез лы, моральдік бейнесі іштен зімен мір сру барысында алыптасады. Жне де бларды брі оны денесіні, организмні, миы мен жрегіні, бес трлі сезім мшелері мен ол аяыны, т.б. мшелеріні ызметінен тысары бір бос уыста емес, сол ызметті атысуымен «денені з юойында» туып дамиды.

70. Шыыс философиясына тн ерекшеліктері Е кне философиялы ілімдер Ертедегі Шыыс мемлекеттерінде – ытай мен ндістанда, Вавилон мен Египетте пайда болды. Ертедегі ытайдаы бізді эрамыза дейінгі VIII-VI . алыптасан л иеленушілік оамны дамуы нтижесінде дниетанымда прогресшіл жне консервативтік, атеистік жне мистикалы баыттар дниеге келді. Бл баыттар арасындаы кресті барысында заттарды алашы бес элементі (металл, ааш, су, от, жер) туралы, дамуды арама-арсы бастамалар (инь жне ян), табии жолы (дао) туралы т.б. арапайым матералистік идеялар кеінен тарай бастады. Ертедегі ытайды философиялы ойлауды бастапы негізі Дао термині тсіндіру тірегінде болды. Бл терминні баса да мндері болып, атап айтанда кез келген болмысты занын, йымдастыру сипатын да білдірді. Ол арылы заттарды табии жолмен бірге, аспандаы «табиаттан тыс» кшті мірін, арышты йлесімді рылымын білдірді. Дао жайындаы ілім алашында бес элементпен тыыз байланысты арастырыланмен, біра кейіннен ол жайындаы тсініктер догматты сипата ие болды. Дао жалпы за ана емес, сондай-а дниені пайда болу кзі, негізі. Осыдан кейін «дао – аспан мен жерді тп тамыры», «барлы заттарды анасы» деген анытамалар туды. Даодан дниеде бар барлы нрселер пайда болу шін екі бастаманы: араы мен жарыты, рашы мен еркекті, жбайларды (инь мен ян) рекеттесуі керек. Бл арама-арсылытара блінуіні, оларды бірігуі мен терістеуіні шиелініскен трін рады. Ертедегі ытай ойшылдарыны пайымдауларында адамны табиаты туралы мселе – адам табиаты жаынан андай – айырымды ма лде мейірімсіз бе? – деген мселе аса маызды орын алды. Олар оамды трбие мен жеке трбие мселелеріне де лкен кіл блді.ытай ойшылдарыны алдында философияны негізгі мселелері мен даму мселелері ке клемде жне айын формада ойылмады. Дегенмен, Конфуцийді, Лао- Цзыны идеалистер атарына, ал Сюнь- Цзы, Хан Фэй, Ван-Чундыт.б. материализмге бейімдер атарына жатызуа болады. Лао-Цзы мен Хан Фейді кзарастарынан диалектиканы кейбір элементтері байалады. Ертедегі нді философиясына тн негізгі сипат- адамгершілікке, риханикалыа баса назар аудару. азіргі кезде «иоганы» жаттытыру, денені машытандыру маынасында тсіндіру орын алуда. Ертедегі нді философиясы шін адамны «з баса барлы нрседен жне баса барлы нрселерді зінен» кре білуді зор маызы болды. Сондай-а адамды рухани жаынан жетілдіру мселесін барлы философиялы пайымдауды зегі етіп ою арылы ертедегі нді философиясы адам таныма жне бай трмыса талпынуымен атар, тере рухани мірге, рухани дниеге де талпынуы тиіс деген талап ойды. Ертедегі нді философиясына тн екінші бір ерекшелік – онда салт-сана (дстрлік) мдинетті стемдігіне байланысты. Бл мдинет стазды бет-бейнесін (кзарасын ана емес) толы айта жасауды, яни оны имыл-рекетіне, сйлесуіне, ойлауына еліктеу арылы оан толы сауды талап етеді.

71 Диалектика задылытар мні.Диалектика даму процесі туралы жан жаты рі тере мазмнды ылым ретінде негізгі задармен бірге категориялар жйесін де амтиды. Категориялар заттарды,былыстар мен процестерді жалпы рі маызды жатарын, байланыстары мен атынастарын крсететін ылымны негізгі тсініктері болып табылады. Барлы ылымдар зіндік категориялар жйесі арылы здері зерттейтін обьектілерді мндік сипатын, ішкі задылытарын ашып крсетеді. Баса ылымдар секілді философияны да зіндік ылыми тсініктері, категориялары бар. Алайда философиялы категориялар амту ауымыны кездігімен, е жалпылама байланыстар мен асиеттерді бейнелеуі арылы дараланады. Оларды ішінде, сіресе, диалектиканы зара атынастаы жпталан категорияларыны маызы ерекше. Мндай категориялар жйесін диалектиканы негізгі емес задары деп те атайды. Себебі , оларды даму процесін арастыра отырып, диалектиканы негізгі задарын толытыра тседі. Енді категориялар алай алыптасады деген сраа тотала кетейік. Оларды алыптасуы адамны зіні пайда болуымен, сіп ркендеуімен, оны санасыны, ойлау жйесіні жетіліуімен тікелей байланысты. Бл процесті тбіріне ебек белгілі. Басаша айтанда, категорияларды пайда болып, алыптасуы ебекті оамды практиканы нтижесі. Адамдар практикалы іс рекет барысында трлі заттар мен былыстарды кзбен кріп, олмен стап дегендей, ыр сырына іледі, асиеттерін, байланыстарын ерекшеліктерін аарып, ккейге ялатады, сйтіп барып орынды болады. Алайда категорияларды мазмны адамдарды санасынан, аылына туелді емес. Категориялар объекті трде мір сретін былыстарды зіне тн байланыстар мен атынастарды бейнелейді.

72.Марксизм фил адамны мні туралы асыр философиясындаы аса крделі кезе азіргі марксизм деп аталатын ленинизмні дниеге келуі. Оны себебі бар. Е алдымен оан объективті жадай сер етті. Егер Маркс пен Энгелс капителизмні монополияа дейінгі кезедерінде мір сріп, сл кезді проблемаларына жауап іздеген болса, В.И. Ленин капитализмні империалистік дуірінде мір срді. Осыан сйкес Ленинні алдында жаа проблемалар трды. Империализм кезінде капитализм айшылытары тередей тсті. Бл айшылытар ебек пен капитал арасында ана емес, капиталистік елдер арасында да пайда болды. Олай болса, капитализмні біркелкі дамуы да бзылды. Аырында, капитализм шыыс елдеріне, оны ішінде Ресейге де таралды. Оан дейін Реседе трлі айшылытар шиеленісіп жатан болса, оны стіне капиталистік айшылытар осылды. Ресей экономикасы алдыны атарлы дамыан ел болмаса да, онда революция жасауы бден ммкін еді. Ресейдегі буржуазиялы демократиялы револбцияны жетекші кші пролетарият болтыны айын байалды. Сондай а, асырды аяы асырды басында жаратылыстану ылымдарында, сіресе физикада ірі жаалытар ашылды. Оны мні физика ылымдары атом сырына, оны асиетті ішкі дниесіне ілді. Осыан сйкес материя оны жніндегі брыны ым згеріске шырады. Ол туралы брыны ымны таяздыы, кемістігі байалды. Атомнан электронны блініп шыуы атомны е кішкентай арапайым блшек еместігін, электрон атомнан мы есе кіші жне асиетті одан млдем баса, жары суледей жылдамдыпен озалатын аумаы массасы дайы згеріп отыратынын крсетті. Бл материяны брын соы белгісіз болып келген жаа асиеттері еді.

73.Кне нді фил.ны даму ерекшеліктері Бізді жыл санауымыздан ш мыдай жыл брын ежелгі нді жерінде ауымды оам ыдырап, оны орнына лды оам алыптаса бастады. Осыан орай ежелгі нді оамы трт варнаа немесе кастаа блінді. Олар брахмандар абыздар, скербасылар, ауатты шаруалар жне лдар. р варна тйыталан леуметтік топ боладыда, райсысы оамда зіне тиесілі орын алады жне здеріне ана тн дстрлі мамандытары болады. Мысалы брахмандарды лесіне ой ебегі, кшадрилара скери ызмет, вайшилерге ауылшаруашылы, олнер ксібі, саудагерлік тисе, шудралара ара жмыс ана тиді. Ежелгі нді оамыны осы даму кезеіне сай мифологиялы, философиялы кзарастары да алыптасты. Олар негізінен нді мдениетіні ескерткіші ведаларда жиынтыталан. Ведалар трт блімнен трады: Самхит дайлара арналан гимндер жинаы; Брахман Самхитті тсіндіретін р трлі мифологиялы гімелер, ритуалдар, т.б; Араньянкта Орман кітабы Брахмана тн ритуалдарды орнына дайларды іштей сыйлау рметтеу, олар туралы ойланып толану туралы кзарас; Ведаларды е соы сатысы упанишадта дстрлі варналарды бір басты тезисі брахман туралы, арышты негізінле мгі мгілік брахман жатыр. Ал одан барлы заттар дамып скен. Олай болса брахман бар лемні генетикалы, тпнегіздік бастамасы жне оларды соы. Брахман екі трлі болады. Біріншісі озалмайды, наты мір среді біра жойылып кетуі ммкін, ал екіншісі жойылмайды, лмейді, озалыста болады жне аиат. Бірінші брахман кп трлі болса, екіншісі жалы. Кейбір жадайларда брахманмен атар синоним ретінде атман ымы да арастырылады. Атманны табиаты бір жаынан дене сияты болса, екінші жаынан рух сияты. Рухты атман тіршілікті негізі; ал екеуі осылып, барлы денелерді, ішкі бастамасы, негізі жне соы болады. Атман тек бастама ана емес, ол саналы тіршілік иесі,лемді жаратушы деп есептеледі.

74.Р. дамуындаы стратегиялы баыттар Бл таырыпа бізді елбасшымызды жолдауын арастыруа болады. Осыдан он жыл брын жылы азастан халына жасалан алашы Жолдауында Елімізді жыла дейінгі Дамуыны стратегиясы бізді оамымызды келешектегі келбеті мен мемлекетімізді болашатаы бітімі баян етіледі. азастан бгінгі тада леуметтік экономикалы жаару мен саяси демократияландыруды жаа кезеіне адам басалы тр. Мен зімізді лемдік рейтинг кестесіні жоары блігіне іліккен елдер тобыны ішінен орын алуымыза ммкіндік беретін басты жеті жары мыналар дейді елбасшы:1, ркенді де ршіл дамып келе жатан оамны іргетасы тек ана осы заманы, басекеге абілетті жне бір ана шикізат секторыны шеберімен шектеліп алмайтын ашы нары экономикасы бола алады. Бл жекеменшік институты мен келісім шартты атынастарды рметтеу мен орауа, оамны барлы мшелеріні бастамашылыы мен іскерлігіне негізделген экономика.2, біз аа рпаты, ана мен баланы, жастарды аморлы пен ілтипата блейтін леуметтік бадарланан оам, ел халыны барлы топтары трмысыны жоары сапасы мен алдыы атарлы леуметтік стандарттарын амтамасыз ететін оам рудамыз3 біз еркін, ашы рі демократиялы оам орнатудамыз4, біз дйекті трде саяси тежемелік пен тепе тедікті йлестірілген жйесіне негізделген ыты мемлекет рып, оны ныайта береміз5, біз барлы діндерді те ылыына кепілдік береміз жне азастанда конфессияаралы келісімді амтамасыз етеміз.Біз исламны,баса да лемдік жне дстрлі діндерді озы рдістерін рметтеп рі дамыта отырып,осы заманы зайырлы мемлекет орнатамыз6, біз аза халыны саасырлы дстрін, тілі мен мдениетін сатап, тлете береміз. Сонымен атар лтаралы жне мдениетаралы келісімді, бірттас азастан халыны ілгері дамуын амтамасыз етеміз.7, біз з елімізді халаралы оамдастыты толы ылы жне жауапты мшесі ретінде арастырамыз, ал мны зі бізді аса маызды басымдытарымызды бірі. азастан мнда геосаяси тратылыты жне ірдегі ауіпсіздікті амтамасыз ету жнінде маызды міндеттер атарып отыр.

75.Фил-ны негізгі функциялары.Фил-ны негізгі 4 функ-сы бар. 1.Экспликация-белгілі бір мдениет н/е адамдарды тарихи-оамды мірі ттастай негізге алатын тжірибе формасы.Кзарас(ымдар арылы дниені ателігін тсіндіреді) е басты идеяларды анытайды;оларды мдениет универсалийлері д.а. 2.Рационалды фун/сы-теориялы формасы,фил.ойды,пікірді ымды ж/е логикалы формаа келтіру.Келесі функ.-жйелеу,фил.р трлі формадаы адамзат тжірибесіні нтижелерін теориялы трыдан тжырымдайды.4.Сынау-мдениет дамуындаы айшылытар мен адамзат іс-рекетіндегі пендешіліктерді сына алу,мірді мнін анытау,пайымдау барысында алыптасан зімшілдік пиылдарды шкерелеу,адам мен табиат,адам мен адам арасындаы атынастардаы аыла сыймайтын ой мен істі табиатын мазмнын ашып крсетеді.

76Неотомизм философиясы Неотомизм – католик шіркеуіні діни философиясы. Ол негізінен католиктер шоырланан Италияда, Францияда, Испанияда, Бельгияда, Германияда жне кейбір Латын Америкасыны елдерінде кеінен тараан. Негізін саландар: ХIII . мір срген улие Августин жне Фома Аквинский. кілдері: Жан Маритен, Г Марсель, В Соловьев, Н Бердяев т.б. Бл діни философияны масаты – адам жрегіне жол салу. Неотомистер ылымды жоа шыармайды; біра оны дінге арсы оймайды. Тек ылымдарды адамзата тигізіп отыран кейбір жаымсыз ыпалын сынайды. «йткені адамдар жаратушыны мытан. Барлы атер содан» дейді олар. Неотомизм философиясы екі жп категориялара негізделген: потенция (ммкіндік) жне акт (наты іс), эссенция (мн) жне экзистенция (мір сру). Неотомизмні басты мселесі шеу – дай, адам, адамгершілік. Жаратушы жайындаы проблемаа келсек ол былай дейді: а) озалысты алса, алашы кш, бірінші болып озалыс берген кш. ойа келеді; ) ажеттілік пен кездейсотыты билейтін - дай; б) барлы салдарды да сйкестікті де себебі - дай; в) дниеде брі де жарасымды жаралан, оны да себебі – дай, жаманды пен жасылыты жасайтын – адамдар. Біра дай жаманды жасаанды жазалайды дейді. Ал, енді солай-а болсын делік, сонда барлы табии сйкессіздікті, йлесімдікті, ассимметрияны жасайтын кім? йткені ол табиатта бар. Бл сраулара неотомизм тоталмайды. Дегенмен, оамдаы трлі айшылытарды шешу басшылара байланысты. Олар баынушыларды жадайын ойлауы керек деген де пікір айтады неотомистер.

77 Диалектикалы категориялар жйесі Диалектика - даму процесі туралы жан-жанжаты тере мазмнды ылым ретінде, барлы заттар мен былыстарды зара байланысты екендігі жне оларды немі жаырып отыратындыы туралы ойлауды зерттеу тсілі. Бл термин гректі «диалогемай» - пікір таластыру - деген сзінен шыан. Диалектикалы категориялар жйесіні алыптасуы адамны зіні пайда болуымен, сіп-ркендеуімен, оны санасыны, ойлау жйесіні жетілуімен тікелей байланысты. Бл процесті тбінде ебек белгілі. Басаша айтанда, категорияларды пайда болып, алыптасуы – ебекті, оамды практиканы нтижесі. Адамдар практикалы іс-рекетер барысында трлі заттар мен былыстарды «кзбен кріп, олмен стап» дегендей, ыр-сырына іледі, асиеттерін, байланыстарын, ерекшеліктерін аарып, ккейге ялатады, сйтіп барып тсініктер, категориялар есебінде тйіндейді. Сондытан да категорияларды дниені танып білу барысындаы баспалдатар десек, бден орынды болады. Алайда категорияларды мазмны санасы мен аылына туелді емес. Категориялар объективьті трде мір сретін былыстарды зіне тн байланыстар мен атынастарды бейнелейді.

78 Шкрім философиясдаы «ждан» ымыШкрім дайберділы (1858-1931) шыармаларыны негігі таырыбы мораль философиясы мен мдениет ілімін амтыды. Батыстаы матерализм жіне идеализм трізді екі аныпен Шкрім шектелмей, з жолы – шінші аныпен сынады. Яни, басты мселе – ар ілімі, моралды тірегінде. Кдімгі этиканы Шкрімні «Ар ілімі» деп атуында да лкен мн бар. Себебі оны негізгі категориясы, мдениеттілікті тірегі – ождан. Бл категорияны тсіну шін Шкрімнен зінді келтірейін: «рине, жаны лген со тазрып, жоарылайтынына нанан кісі уанышта болып, жоалуына нанан кісі кініште болып біржола жоалмады-ау деп лсе керек... Жанны екі мірде де азыы – ождан, совесть деумен еш нрседен кемдік крмейді» Шкрімні ожданы ежелгі гректегі «каллокагатия», Кантты «кесімді императив» ымдарымен аттас. Ождан дегеніміз ынсап, длет, мейірім. Шкрім з халыны жанияр лы ретінде туан мдениетіне лшеусіз ызмет етті.

79 Абайды дінге кзарасы Абай нанбайлы (1845-1904) – аза дебиетінде сыншыл реализмні негізін салушы. Ол «аынны азаматты парызы шындыты бейнелеуде, оамды кесірді ділет пен аылды билігіне жгіндіруде» деп білді. Дниетанымды мселеде Абай, Алтынсарин секілді деизмге жаын. дай - з задары бойынша дамып жататынын лшемні алашы себепшісі деп тсінді. Абай дін басылары мен діни надандыты, фатализм мен екіжзділікті атеизм трысынан емес, «наыз» дін немесе райионалдандырылан дін позициясынан сынады. Дін басыларыны насихаттап жрген соыр сеніміне Абай аылмен тануды арсы ойды. з сзімен айтанда 13 ара сзінде «алла табарака уатааланы щріксіз, айыпсыз, бірлігіне, барлыына,... хатыына бірлн длел жргізерлік болып, аылы длел испат ылара керек»

Сонымен бірге кптеген ледерінде, отыз сегізінші сзінде жанжануарларды, адамды, тіпті машина фабрикаларды алла жаратты деген тжырым жасайды. «Мен» жне «менікі» деген философиялы мселені арастырып, зіндік тжырыма келеді, яни дене лгенімен жан лмейді.