Фил тарихдаы адам, тла мемлекет туралы идеялар

Философия адамзат дамуыны айнарынан бастау алатын ылым. Ол бізді заманымыза дейінгі мыжылдыты басында дниеге келді.Сол кезден бастап ол немі даму стінде. Адам баласыны й-рісі кеіген сайын философияда тередей тсті. Философия – дниетанымды, теориялы, методикалы ылым. Философия бкіл лемді, оны ьасты салалары – табиат, оам, адам санасын ттас былыс ретінде алып, оны жалпы задылытарын ашады. Философия адамдарды ккжигі ке, шаыраіы биік дниетанымды кзкарастармен аруландырып бкіл болмыса кзін ашады. Адамдар здеріні аыл-ойларыны су дрежесіне сйкес здерін табиаттан, оамнан ажырата алатын, здеріні дербес тіршілік иесі екендігін пайымдай алатын, масат-мдделеріні табыса жету-жетпеуі табиат кштерін з алпында танып біліп іс жзінде иегеру дрежесіне тікелей туелді екендігін тсінді. Конфуцийшылдарды мемлекет – лкен отбасы, оны басшысы – халыты кесі десе, ал легистер мемлекет - з алдына бір машина сияты былыс, билеуші зін ата-баба аруаына да, халытан да, аспаннан да жоары оятын деспот. Мемлекетті негізгі масаттары: 1. ска патшалытарды біріктіріп, Аспан асындаы (ытай) мемлекет ру; 2. осы мемлекетке халыты баындару.Мемлекеттегі ызмет орындары адамдарды жмыс істеу абілетіне арай блінуі тиіс. Конфуцийшылдар мен легистерді арасындаы крес кп жылдара созылды. Тіпті азірді зінде де саяси топтарды арасында арсы шыушылар мен жатаушылар да кездеселді.

81. М.Шаханов поэзиясындаы «рухани ндылытар» мселесі. М. Шаханов поэзиясы з халыны тарихи тжірибесіне сйене отырып, бгінгі тадаы аса ділгер, жан толытар проблемалара жаа кілт таба білуімен уантады.Мхтар шыармаларыны негізгі лейтмотиві – адамдыты, адалдыты, ділдікті, тазалыты, пктікті паш ету; ездікті, злымдыты шкерелеу. Тегінде, бл – бкіл а ниетті нер атаулыны мраты болса керек. Біра, Мхтар осы жайларды ешкімге самай, з даусымен, з длелімен рнектеуге тырысады. Мхтар Шаханов сонау поэзияа алаш келген кезінен бастап ел тадырын жырлаудан жалыан жо «Сейхундария», «Кре тамырды іздеу», «Сенім патшалыы» секілді философиялы поэмаларында аиат пен жалан, сенім мен кдік, махаббат пен ызаныш, адалды пен арамды, ізгілік пен иянат, ерлік пен сатынды секілді рухани мір лшемдерінен болмыс задарына бойлай отырып, бар жасылыты басы – туан анаа, туан жерге деген сйіспеншіліктен басталатынын длелдейді.Ол ой маржанын бкіл лемнен, ал поэзияны басуларын халыты жырдан іздейді. Мхтарды «Жеілген жеімпаз хандыы Отырар дастаны немесе Шыысханны ателігі» атты шаын поэмасындаы ираан аланы тадыры бгінгі халы тадырымен тікелей астасып, рпаа ауыр да абыройлы жауапкершілік жктелгендей болады. Сатындыты рбаны болан Отырар ойран болды. Осы кезге дейін дауасы табылмаан сатынды туралы, адам бойындаы е жек крінішті асиетті аын осылайша з жырына арау етті.азір адамны аыл-парасатымен бірге нпсісі стемдік ран кезе. Нпсі уаты бгінгі жылтыра «баралы мдениетті» туызады. Адамды лтіру, орлау, зорлау, азаптау, міне азіргі кнні ызытырар басты таырыптары. Ал, азір жер жзі «соыс алаына» (ойындар, кинофильмдер арылы) айналды. Мны брі жас рпа санасына мысалдап сіе бермек. «Нпсі философиясынан Рух философиясын жоары ою адамзат мддесіне сай екенін Мхтар Шаханов тамаша длелдеп шыан жне ол Рух болмысын орауды проблема етіп ктерген. Бл биік гуманистік позиция авторды лемдік дегейдегі ой-санасыны крінісі».Жалпы байап отырса нені жырласа да – достыты ма, махаббатты ма, табиатты ма – теренен тартып, философиялы ойа ру, ктпеген ты байламдар жасау – Мхтар творчествосына тн бір ерекшелік. Мхтар Шахановты «Жазагер жады космоформуласы» (Шыысханны пенделік пиясы) атты поэмасы екі жыл брын оырман олына тиген «ркениетті адасуы» атты кітабымен ндес, бір-бірін толытырып тран, тере философиялы астары бар, мгілік мір айналымыны сыры мен жмбаына ілген, оырманны алдына тйіні крделі сауалдар тастап, тере ойа тартатын дние екеніне кз жеткіздік.Мгілік мір айналымыны озаушы кші не? А пен ара... О заряд пен теріс заряд… Жары пен араы… Періште мен шайтан… Махаббат пен злымды… Міне осылай жаласып кете береді…Мгілік мір осылай жаласып кете бермек пе? Егер озалысты озаушы кші арама-арсы екі кш дейтін болса, онда злымдыты да азаматты дамуына осан зіндік лесі боланы ой, деген зады сра туындайды. И, белгілі бір дрежеде солай екені рас. Екі кшті кресі алай, ашан басталды десек тп тамырымыза ілуге тура келеді.л сырттай ана баынышты болуы ммкін. Ішкі байламы берік, рухы мыты болса ол адамды алпын жоалтпайды. Ал ішкі «Менінен» айырылан адам рухсызды дертіне шалдыады. Рухсызды – барлы баытсыздыты бастауы. М. Шаханов адамзатты осы РУХСЫЗДЫ АПАТЫНАН сатандырды…уел баста Алланы рухынан жаратылан Адам мір айналымына не шін жіберілді. рине, эволюциялы жетілу жолынан тіп, сіп, ркендеп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін ктеріліп, тазалап барып лы Руха – Аллаа айта осылу шін жіберілген деп тсіндіреді азіргі заман ойшылдары. Адамзатты эволюциялы даму жолына кз жіберетін болса, талай тар жол, тайа кешуден тті. Мы ліп, мы тірілді.азір біз компьютер, интернет дуірінде мір сріп отырмыз. Шегімізге жеттік, енді Жерді ойып, аламны тадырына да жауаптымыз біз! Біз енді Мейірім мен Махаббатты трге шыаруымыз керек. Біз сонда ана лы Мейірімге, лы Махаббата осыла аламыз. Онсыз тйыа тірелеміз.

Шаханов «ркениетті адасуында» маызды мселені ктерген, ол – адамзатты азіргі адасуы. Енді оны екінші проблемасы бой крсетпек, ол – адасан цивилизацияны жнге салу. Міне, осы тста жалан пайамбарлар, уесой улиелер, дмше саясаткерлер кптеп сіп-ніп кетсе, сйтіп олар жыылан стіне ждыры дегендей, суа батар–батпас болып тран жанды млдем батырып жіберсе не болма? Шаханов сага поэмасын оыанда осындай тере ойлара аынмен бірге сги бересі, ол адамды ой тиыына батыртып, санаа салма, ойа ріс береді.

82 XX аза фил.ны даму кезедері.Ежелгі заманнан мір сріп келе жатан тркі тайпалары негізінде алыптасан іргелі халытарды бірі азатар асырлар бойында жазба мдениеті болмаса да, ауызша діспен зіне тн бай рухани мра жасай білді. Ал жазба дебиет пайда боланнан кейін бл мра те лкен арынмен дами отырып, р илы ерекшеліктерге толы крделі тарихи жолдардан тті. аза философиялы ойларыны алыптасу бастаулары хронологиялы жне мндік жаынан ш кезенен трады:1) ру рылысы стем болып тран уаытты жне соан сйкес келетін алы философиялы сананы амтиды;2) XX . басына дейінгі ойшылдарды, философтарды ілімі, мрасы мен ебектері. Негізгі кксеген масаттары – р илы леуметтік топтарды мделерін жотау, жатау, кздеу немесе жою.3) XX . басынан азіргі уаыта дейінгі аза философиясыны негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай алан шындары.

83.О.Сулейменов шыармаларындаы адам жне оам туралы ойлар. Олжас Слейменов 1936 жылы Алматы аласында скери ызметкерді отбасында дниеге келген. Алдымен л-Фараби атындаы азаты лтты университетін, сонан со Мскеудегі М. Горький атындаы дебиет институтын бітірген. Орыс тілінде жазады. Тыш ледер жинаы "Арыматар" 1961 жылы жары креді. Осы жылы шыан "Адама табын, жер, енді" поэмасы О. Слейменов есімін лемге паш етті. "Нрлы тндер" (1962), "Шапаатты ша" (1964), "Мешін жылы" (1967), "ыш кітап" (1969), т.б. ледер жинатары жары крді. Оны тадамалы шыармалары аза тіліне аударыльш, "Атамекен" деген атпен басылып шыты (1986). Аынны балалы шаы аарлы соыс кезіне тап келген. Бкіл ел басына тскен иыншылы, ауыр жылдар оны ерте есейтеді. "Атам ыры тртінші жылы ккірек ауруынан айтыс болды. Жастыыны астынан иын-ыстау аралы кндері жесін деп маан сатаан бір зім ара нанды тауып алды", — деп аын зіні балалы шаын еске алады.Оны жастайынан кітаппен достасуы, кп уаытын кітапханада ткізуі зерттеушілік абілетін шыдай тседі. 1961 жыл жас талапкер шін деби арыша самау жылы болды. "Арыматар" жне "Адама табын, жер, енді" атты жинатары жары кріп, бкіл жртты еле еткізді. ай таырыпта сз озаса да, Олжас туындылары ткір тартыса рылып отырады. Осыдан келіп аынны биік азаматты ні, белсенді позициясы аны байалады. зіндік асаты, шынайылы, сезім астасуы, ойнаылыа ойыса білу, т.б. ерекшеліктерімен кзге тседі. Лирикалары. О. Слейменов аза леіне зіндік ткір тартыс, сезім крделілігін келумен бірге, оны уаыта жне кеістікке тн аясын кеітуді лгісін крсете білді. Ол лаулаан алауды, шынды сйеді. Туындыларыны не бойында — далада да, тауда да, ежелгі керуен срлеуінде де — лаулаан алау.Олжас — аза аындарыны ішінде саяхата е кп шыандарды бірі. Ол Азияда, Таяу Шыыстаы араб елдерінде, Еуропада, Америкада, т.б. елдерде ыл тпестей тату болсын арасы... — деп, крегендік танытып, азамат рпаын бірлікке, татулыа шаырып, философиялы ой толанысын білдіреді. азастанды суреттегенде Олжас Слейменов халыты зіне ана тн асиеттерін шебер суреттеп, даралай крсетеді. "Аса лан" атты леінде жген-ры тимеген асау таылар жйткиді, біра негізгі тла — адам. "ланды да ан майдана ерттейді", — дейді аын.болды. "Кешіп келем, кезіп келем, кезіп келем, шым-шытыры жолдарымен", — деп н атады ол Жерге.Аын ледерінде шьнайылы, дп басып суреттеулер басым келеді. аза халыны лтты ойындарын крсетіп, жанды бейнелі суреттерді дамыта отырып, бір ст крініс арылы аын халы мірін, оны мінез-лын соншалыты шеберлікпен дл бейнелейді. Мысалы: Олжас Слейменовті ледері орысша жазыланымен, азаты лтты шыармасы больш табылады. Аын зіні туан халыны эстетикалы дстрлерін лгі тта отырьш, лем поэзиясыны образдарынан алан таылым, оны ойы мен сезіміндегі лттык рухты, лттык характерді дамытып байытады.

84.Неотомизм философиядаы адам мселесі. Неотомизм-католик шіркеуіні діни философиясы.Негізін саландар:XIII асырда мір срген улие Августин жне Фома Аквинский.кілдері:ЖанМаритен,Э.Жильсон,Г.Марсель,В.Соловьев,Н.Бердяев,И.Бохенский,т.б. Бл діни философины масаты-адамдар жрегіне жол салу.Неотомистер ылымды жоа шыармайды,біра оны дінге арсы оймайды.Тек ылымдарды адамзата тигізіп отыран кейбір жарамсыз ыпалын сынайды.”йткені адамдар жаратушы дайды мытан.Бары атер содан”дейді олар.Неотомизм философиясы екі жп категориялара негізделген:потенция жне акт,эссенция жне эккзистенция.Неотомизмні басты мселесі шеу-дай,адам,адамгершілік.Жаратушы жайындаы проблемаа келсек,бірінші болып озалыс берген кш ойа келеді; а)озалысты алса,алашы кш,бірінші болып озалыс берген кш ойа келеді;)ажеттілік пен кездейсотыты билейтін дай; б)барлы салдарды да,сйкестікті де –дай; в)дниеде брі де жарасымды жаралан,оны себебі-дай,ал жаманды пн жасылыты жасайтын-адамдар. Дегенмен,оамдаы трлі айшлытарды шешу басшылара байланысты. Олар баынушыларды жадайын ойлауы керек деген де пікір айтады.