Жаа философияны алыптасуы

 

Таным абілетін блай талдау оны бірттас бола отырып, ішкі айшылыты екенін крсетеді.

Баса сратарды анытаудан брын е алдымен, білім алай пайда болатыны, ылым алай алыптасатынын біліп алу ажет. Кантты пікірінше, ылым, нер, мораль адам санасыны керемет абілеттері сезімділік, пайымдаушылы, парасаттылыты кмегімен алыптасады.

Кез келген білім тжірибеден басталады, біра онымен аяталмайды. йткені кейбір білімдер адамны танымды абілетінен туындайды, сондытан олар априорлы, яни тжірибеден брын пайда болады. Тжірибелі білім жеке, кездейсо, ал априорлы білім – жалпы жне ажетті. Жаа философияны алыптасуын Кант теориялы танымны крделігімен, айшылыымен тсіндірген. Теориялы танымны шектілігі лемні бірден танылатын былыстара жне танылуы иын «зіндік зата» блінуімен байланысты. Танымны антиномиялы, айшылыты табиаты ойлауды сезімні кмегінсіз лемді бірттас тсіндіре алмауында.

Мндай иыншылытарды болуы философияа зиянын тигізбейді, біра философия танымны аиаттыыны сыны, оны шегін анытаушы ретінде дамуы керек.

Априори, апостериори, антиномия, аналитика ымдарын кеінен пайдаланып, Кант диалектика теориясын дамытан.

Адамны дниетанымды ммкіндігі шектеулі. Ол зіні танымды аясынан шыа салысымен шешуі табылмайтын крделі айшылытара жолыады. Шешімі жо осындай айшылытарды Кант антиномия деп атады.

Бірінші антиномия – кеістікті шектеулігі.

лемні уаыт пен лемні уаытта бастауы

кеістікте бастауы бар жо, шексіз

Екінші антиномия – арапайым жне крделі

арапайым ана лемде арапайым элемент

элементтер бар. те, одан тратын зат та жо.

шінші антиномия – еркіндік пен себептілік.

Табии задара баынатын Еркіндік жо. лемде брі

себеп – салдарлы атынас табиат задарына сйенетін

ана емес, еркінлдік те бар себеп – салдарлы атынаса

баынады.

Тртінші антиномия – дайды болуы дай жо. Бкіл лемні

Барлы болмысты себебі – себебі болатын абсалютті

дай ажетті бастау. бастау жо.

Кант «Таза аыла сын» ебегінде білімді танымды – іс - рекетті нтижесі деп, оны сипаттай ш ыма анытама береді.

Апостериорлы білім – тжірибе негізінде алынатын білім, оны руаытта пратикада тексеріп отыру ажет, йткені ол болжамды білім, кей уаытта шындыта ол болмауы да ммкін.

Априорлы білім – тжірибеге дейін аылда о бастан бар білім, оны длелдеуді ажеті жо.

«зіндік зат» немесе «зімен зі зат» - Кант философиясындаы зекті ым. Ол – зат пен былысты ешуаытта аылмен танылмайтын ішкі мнін білдіреді.

Адам аылы кптеген былыстар мен заттарды тек бейнесін, слбасын ана тани алады, ал оларды шын мні белгісіз, танылмайды.

Кант этика мселелерімен де кеінен айналысан. зіні адамгершілік жйесін негіздеуде Кант адамгершілікті мні ретінде игілікті ерік болатындыына сйенген. Ерік моральды замен аныталады. Философ кіл аударан игілікті ерік пен моральды занан баса таы бір маызды ым – борыш ымы. И.Кант категориялы императив заын сынды, оны мні «рашан адамды жне адамзатты масат деп ттатын адамдар жаса, адамды рал ретінде пайдаланба» деген ережеде ашылан. Оан адалдыты, акілдікті, табандылыты жатызан.

Кант леуметтік философияа да деуір лес осан. алым аартушылар сынан адамзатты тарихи дамуындаы прогресс ымын жатаан.

Кантты пікірінше, адамзатты іргелі мселесі – ыты, азаматты оама жету.

Фихте философиясы онтологиялы алашы сипаттаы іс - рекет ілімімен тыыз байланыста. Бндаы жалыз субстанция – субъект, мен, таза іс - рекет. Іс - рекетті жоары принципі – адамгершілік заы. Маызды мселе – еркіндік мселесі. Еркіндік дегеніміз - жалпы ажеттілікке з еркімен баыну. Жалпы еркіндікті негізі – барлы адамдарды жеке меншікпен амтамасыз ету. Фихте бейсаналы мселесін де шешуге тырысады.

Ф.Шеллинг шыармашылыында еркіндік философиясы мен нер философиясы маызды орын алады. Шеллинг шін е маызды гносеологиялы мселе – теориялы сана мен практикалы сананы арасындаы айшылы. Бл айшылы шыармашылыты жоары трі нерде з шешімін табады.

Гегельді пікірінше, тарих – бл адамны адам болу, леуметтену рдісі жне адамзатты ткен жолы. Бл оан зін-зі тану шін ажетті негіз болып табылады. Сонымен тарих адама атысты аланда сырты, онан тыс нрсе емес, наты тірі адамдар онда мір сретін, болатын, ойлайтын, сезінетін нрсе. Адам тарихи зіндік даму нтижесі боландытан, осы алышарт негізінде тарихты зерттеумен айналысады. Гегельді тсінігінше тарих рефлексия рдісі сияты, оны барысында адам белгілі бір негізге келіп тотайды. Бл рефлексия дамуды диалектикалы задарына баынады.

Егер Гегельге дейінгі ойшылдар тарихты ателіктер мен адасушылытар тарихы деп есептесе, Гегель салыстырмалы шынды ымын енгізе отырып, аиатты салыстырмалы шындытарды анытау жне оларды даму рдісі деп есептеп, аиатты осы тсінігінсіз ылымны ммкін болмайтындыын айтады.

Гегельді ойынша жоары аиатты философия ашады, йткені ол зіні жеке даму жолына рефлексия жасай отырып, болмысты шынайы мніне ол жеткізеді. Ал нерге, дінге, ылыма келер болса, олар бізді аиата тек ана жаындатады. Тек философия, Гегельді тйіндеуінше, болмысты шынайы картинасын беріп, лем негізін игереді. Ал лемні негізі болмыс пен ойлауды бірегейлігі болып табылады. Ол «Логика ылымында» (1812-1814) болмысты идеалды негізі мен оны зіндік даму тсілдерін ашады. Гегель бойынша дамушы ойлау – мнділікті наты негізі. Аыл-ой танымыны ралы – ым. ым озалысы айшылытар арылы жзеге асады. оам озалысы рдісіні зі арапайымнан крделіге арай жріп, абстрактылыдан натылыа, бтіндікке немесе категориялар жйесіне шыуымен сипатталады. Білім жйесін алыптастыруа септігін тигізетін логика формасы диалектикалы логика болып табылады. Диалектикалы логика, — деп тйіндейді Гегель, лемді арапайым трыда баылаудан оны мнін ылыми тсінуге дейін ктерілуге ммкіндік береді.

Фейербах философиясы зіні айталанбас ерекшелігімен байалады. Фейербахты дниетанымы жаа баыта, яни материалистік баыта бет брды. Ол адамны сезімін, сезімдік танымын те жоары ойып, оны ішінде сйіспеншілікке айырыша мн берді.

Фейербахты философиялы эволюциясы Гегельді адамны мн-маынасына, оны зіндік санасы арылы тсіндіруіне сын айтудан басталады. Гегельді философиясына жасалан бл сын Фейербахты жалпы идеализмнен бас тартанын крсетеді. Фейербах идеализмні дінмен етене байланысын тсіне білген.

Фейербахты антропологизмі бірінші кезекте адам проблемасын, оны е басты бірден-бір жне мбебап пні е жоары лшемі. Біра, Фейербах адам мселесінде толы материалистік кзарас жргізе алмады. Оны тсінігінше, адам – жеке индивидке тн абстракты жай ана биологиялы тіршілік етуші.

Таным теориясында Фейербах эмпиризм мен сенсуализмді жатады да, агностицизмге арсы шыты. Біра ол ойлауды дниетаным процесіндегі ролін, мнін жоа шыаран жо, объектіні сипаттаанда осы субъектімен, яни адамны ісімен байланыстыруа тырысты, адамны дниетанымы мен оны ой-санасы туралы туралы бірталай нды пікірлер айтты. орыта айтанда Фейербах брыны материализмнен, оны жай сезім арылы берілетін трпатынан шыып кете алмады. Фейербахты антропологизмі адамды табиатты арапайым блігі деп арастырады. Оны шебері табиатпен шектелген яни тменгі жаынан немесе табиатты материалистік, жоары жаынан немесе табиатты материалистік, жоары жаынан, яни оамны идеалистік тсінігін береді.

Дін мселесіне атысты бл ойшылды зіндік кзарасы болды. Дін-кзарас, дниетаным ретінде аныталды. Ол дінді бкіл адамзат мдениетімен, дебиетімен жне философиямен тыыз байланысты деп арады. Мндай пікір брын соды ашы айтылмаан. Біра, сол кездегі саяси леуметтік жадайды айшылытарын шеше алмаандытан, Фейербахты кзарасы жне оны дниетанымы кптеген тсінбеушіліктерге байланысты зіні тар рістілігін крсетті.

Дегенмен, классикалы неміс философиясы – адамзатты мдени-философиялы дниетанымында ерекше орын алатын, аксиологиялы сипаттаы ерекше ілім.

 

 

Орытынды

 

Бл ерекшелік философиялы ой дамуыны тікелей діни-теология-лы шебері ішінде, христианды діни ілімні апологетикасы тірегінде рбуімен сипатталады. Ортаасырлы батысеуро-палы философияны алыптасуы мен дамуына Муций Фе-ликс, Тертуллиан, Ориген сияты апологеттер, неоплатонис-тер жне Аврелий Августин здеріні интеллектуалды ыпал-дарын тигізді. Рим шіркеуі улие Августинді (375—383) сенім мен аылды йлесімділігі трысынан христианды діни ілімді негіздеудегі орасан зор сіірген ебегі шін «кей» ретінде мойындаса, кптеген батысты зерттеушілер оны «батысты ортаасырлы мдениетті лы сулетшісі» дейді. Аврелий Ав-густин зіні «дай аласы туралы» ебегінде ататы фор-муласын — «сгесіо иі ІтІеШуат, іпІеШсІо иі сгедат» (ыну шін сенемін, сену шін ынамын) формуласын негіздейді. Бл «аыл мен сенімні зара бірін-бірі толытыру принципі» V— XV асырлар аралыын амтитын Батыс Еуропаны бкіл ор-таасырлы философиялы ойыны е негізгі дниетаным-ды кредосына айналды.