Ылыми таным мселелеріні ежелгі ытай философиясында ойылуын тсіндірііз.

Кне ытай философиясы

ытай мемлекеті азіргі уаытта лемдік дегейде танымал мемлекеттерді бірі болып отыраны кмнсіз. зіні экономикалы уатын, мдениетін, саяси ыпалын кннен кнге кшейтіп отыран кршімізді лтты болмысын, философиялы дниетанымын, адамгершіліктік станымдарын танып-білу біз шін аса маызды жне пайдалы. р халыты ішкі, наыз мні оны философиясы арылы ашылатыны белгілі, сондытан да кне ытай философиясымен танысу, оны бастауларына ілу азіргі ытай оамын тереірек тсінуге ммкіндік береді.

ытай философиясы з бастауын бізді дуірімізге дейінгі VIII -VI асырлардан алып, тарихи даму барысында кптеген философиялы мектептер мен баыттарды, лама философтарды дниеге келді.

Ежелгі ытай философиясыны ерекшеліктері:

1) Е басты ерекшелігі — саяси-практикалы сипатыны басымдылыы, яни философиялы ой мемлекет мддесіне ызмет етті. Бл ерекшелік сол кездегі ытай оамыны леуметтік рылымынан, мемлекеттік саясаттан тікедей туындайды. Кне ытай-мемлекеті иерархиялы неспотия стемдік ран мемлекет болды. Мемлекет басшысы вая, барлык билік соны олында, ол леуметтік конусты шыында орналасан. Одан кейінгі абаттарда р трлі дегейдегі асйектер: мемлекеттік шенеуніктер — чжухоу, беделді отбасылар — дафу жне ши, е тменде ештееге ы жо шужэнь орналасан. ата тртіпке, вана баыныштылыа негізделген осындай оамны философиясы, рине, «жоары» мен «тменні» арасындаы атынастарды алыптастыруа, реттеуге, ата стауа баытталды.

2) Осы бірінші ерекшеліктен ытай философиясыны келесі ерекшелігі туындайды: философиялы мектептерді барлыыны дерлік арастыран басты мселесі — адам, оны бойындаы ізгілік жне злымды мселесі болды. ытай философиясы адамды Кк пен Жерді арасындаы он мы затты е ндысы деп таныанымен, бл дние адам шін жаратылмаан, адам — арапайым “микрокосм”, Табиатты бір блшегі ана, ол космоспен мыдаан крінбейтін жіптермен байланысты деп тсіндірді. Яни, адамны міндеті – осы жіптерді збей, жеке белсенділік корсетпей, зінен жоарыа, зінен лкенге ызмет етіп, табиат пен мір аынына еріп, тыныш мір сру, зіні адамгершілігін жетілдіру жолында тынымсыз ебектену. Себебі, бл мірде е маызды нрсе — жеке адам емес, ол мір сріп отыран оам, мемлекет, ал жетілген оам жетілген адамгершілікке ие адамдардан рылма деп тсіндірілді.

3) ытай философиясыны да бастауы мифология болды деуге болады. Ежелгі мифтерді мазмнындаы адамны адамгершілік келбетін жетілдіру, адам жне оамны арасындаы атынастарды реттеу мселелеріне басты назар аударылды. Кптеген мифтік ымдар ытай философиясыны негізгі философиялы категорияларыны алыптасуына айындаушы ыпал етті.

4) Натурфилософиялы мселелер мардымсыздау талыланды, бл мселелерді «инь-ян» мектебі немесе натурфилософтар, моистер жне даосизм мектебіні кілдері ана арастырды.

Біра табии былыстарды да ытай ойшылдары леуметтік жне адамгершілік былыстармен байланысты арастырды. Дниені бес бастауы: су, от, ааш, металл, жер жне табиатты бес былысы: жабыр, кншуа, ысты, суы жне жел бар деп тсінген жне олар халыты трмысына сер етеді деп пайымдаан философтар оларды себептерін анытауа тырысты. Бл тсініктер здеріні бастауын мифологиялы жне діни кзарастардан алатынын айта кету ажет.

Кне ытайды негізгі философиялы ескерткіштері: «И цзйн» — «згерістер кітабы», «Ши цзин» — «ледер кітабы», «Шу цзин» — «Тарих кітабы».

«И цзин» — «згерістер кітабы» — бкіл ытай мдениетіні алыптасуына зор сер еткен, маызын лі кнге дейін жоймаан шыарма. Кейбір зерттеушілер оны асиетті кітап деп атап, Ведалармен, Інжіл, ранмен бір дегейге ояды. алымдарды пікірінше, «И цзин» ежелден келе жатан бал ашу практикасымен байланысты пайда болып, даму барысында философиялы пайымдауды негізіне айналан. Философиялы ескерткіштерді арасындаы е кнесі болмаса да, бл кітап ытай философиясыны бастауы болды деуге болады, біра оны тсінуге иын мтіндеріні мазмны лі кнге дейін толы ашылан жо. «И цзин» 64 гексаграммалардан трады оларды жйесі немі згеріп отыратын дниені 64 кйі мен рылымынан тратын, Кк — Жер — Адам атынасын білдіретін ілімді крайды ден тсіндіріледі. Шыармада ытай философиясыны негізгі категориялары алыптасан, олар арылы адамны зін оршаан ортаа деген атынасы, кеістік, уаыт, табии былыстар, леуметтік згерістер туралы тсініктері бейнеленіп, ытай оамыны дстрлі кзарастарыны теориялы негізі аланан деуге болады.

«Ши Цзин» — «ледер кітабы» 305 поэтикалы шыармалардан трады. Оларды ай кезедерде жазыланын дл басып айту иын, азіргі заманы алымдар бл лендер шамамен бізді дуірімізге дейінгі XI — VII асырларда, ытайда философиялы мектептер лі алыптасып лгермеген уаытта жазылан, кейінірек Конфуций ледерді іріктеп, ндеп, зіні философиялы ілімінде олданан, ал оны шкірттері Конфуций мектебіні негізгі кітабына айналдыран деген болжам айтады. «Ши цзинді» баса философиялы мектептер де зерттеді. «ледер кітабында» Кне ытай оамындаы ван, дафу, чжухоу топтарыны мірі, адамгершілік келбеті, леуметтік ызметі жырланады.

«Шу цзин» — «Тарих кітабы» немесе «жаттар кітабы». Кітапты алаш рет Конфуций растырды, кейіннен р трлі ойшылдар оны бірнеше рет деді (оларды кейбіреулері кітапа з мтіндерін де осып, араластырып жіберген), кейбір бліктері бізді дуірімізге дейінгі 213 жылы кітаптар ртелген кезде ота жаылды деген пікірлер бар. Атынан крініп трандай, кітапты тарихи мазмны басым, біра философиялы кзарастар да (сіресе, Конфуций мектебіне тн) Кп кездеседі. Мтіндерді басым блігіні мазмны кітапты те ерте, крнекті ытай философтары дниеге келместен брын пайда боланын длелдейді. азір «Шу цзинні» 55 тарауы бар, оларды арасында 33 тарауыны наты «Шу цзин» кітабыны алашы нсасына жататыны аныталан. ітапта арастырылатын негізгі мселелер: адам жне оам, адам жне табиат арасындаы ндестік, ата-баба салттары, Ккті адам мен оама айындаушы сері жне т.б.

Кне ытай философиясыны негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия жне номиналистер мектебі.

Оларды арасындаы бастысы — Конфуций мектебі болды деуге болады, оны бізді дуірімізге дейінгі екінші мыжылдытан бастап, XX асырды басына дейін ытай мемлекетіні ресми идеологиясыызметін атараны бл пікірімізді длелі бола алады.

Кне ытай философиясыны негізгі ымдары

Адамды сю (жэнь) — Конфуций философиясыны маызды категориясы. Е уелі ке мен лды, билеуші мен шенеуніктерді, дос адамдарды, аа-ініні арасындаы арым-атынастарды бейнелейді, сонан со ана жалпы адамдар арасындаы сйіспеншілікті білдіреді.

Алтын орта (чжун юн) — Конфуций философиясыны басты ымдарыны бірі. Бл жетілген мораль лгісі, адам еш нрседе де шектен шыып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Мысалы, тым ызба немесе тым жай болан дрыс емес, орташа кйді сатауа мтылу керек. Конфуций бл ымды аашты мысала ала отырып тсіндіреді. Оны жоары жаында орналасан жапыратара жабыр мен кнні сері тез жетеді, тмендегі жапыратара да аса ыайлы емес. Е дрысы, ортада орналасан жапыра болу. Алтын ортаа жету иын, біра оан жеткен адам мнді мір среді.

Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) — адамгершілігі жоары, жан-жаты жетілген, «алтын ортаа» жеткен, ізеттілік, шыншылды, саты секілді асиеттерге ие жне баса адамдарды адамгершіліктік жетілуіне кмектесуші адам. Конфуциийді пікірінше, мндай асиеттерге мемлекетті билеуші, басарушы адам ие. «Асыл адамдар» кбейген сайын оам да жасара тседі, мемлекетті басару да жеілдейді. «Асыл адамдарды» лгісі зорлы арылы баындырудан лдеайда баалы, себебі халыта рей, орыныш емес, з басшыларына деген сенім пайда болады. Бл ыма арсы ым — «тмен адам» ымы.

Дао — Дрыс жол, космосты жне адамгершіліктік за, ытай философиясыны басты категориясы, ол баса категорияларды брін амтиды. Дао зінен зі дамитын универсумні жоары принципі, барлы бар нрселерді алашы бастауы, дниені генетикалы бірлігі ретінде тсіндіріледі: брі одан туындайды жне брі оан айта оралады. Сонымен атар, дао универсалды задылы; кті зі дао задарына баынады, яни, адам Жер мен Кк задары арылы дао жолымен жреді, адамны мірлік масат-міндеті даоны игеру, яни, дрыс мір сру.

Ди — ааны сыйлау.

Инь жне Ян — этимологиялы маынасы «тбені немесе зен жаасыны клекесі мен кнгейі» дегенді білдіреді. Инь мен Ян дниедегі ретсіздіктерді тртіпке келтіруші Кк пен Жер кштері ретінде арастырылады. Олар бір-біріне арама-арсы, біра оларды ндесіп, бірігуі бар нрсені брін басаратын адамды дниеге келді, Инь — дниені раиональдік, “йелдік” бастауы, Ян — бейсаналы, «ер адамды» бастауы деп тсініледі. ытай философиясында Инь мен Янны зара серінен табиат былыстары да, оамдаы згерістер де туындап отырады деп тжырымдалады.

Ли — ритуал, салт, этикет.

Сяо — ата-ананы рметтеу.

Тянься — (орысша «Поднебесная»), «Ккасты», ытай еліні, мемлекетіні синонимі, ытайлытар здерін азірге дейін осылай атайды. Кк немесе Аспан ымы ытай философиясында жер бетіндегі барлы бар нрсені алашы негізі жне алашы себебі, е діретті кш. Адамдарды тадыры мен мірін де, мемлекет істері мен табиат былыстарын да анытаушы жне реттеуші Кк, ал мемлекетті билеуші оны жердегі кілі, сондытан да рбір адам Ккке табынуа міндетті.

Ци — этимологиялы маынасы «пісіп жатан крішті буы» дегенді білдіреді, бірнеше маынаа ие: белгісіз, сапасы жо алашы зат; дниеден жоары космосты субстаниядан шып шыып жатан нрсе; алашы материалды-элементтер-денелер, атомдар жне т.б. Ци алашында ттасып кеткен субстанциялардан трды, кейінірек таза мен блдыра — Инь мен Яна блінді деген тсінік алыптасан.

Жалпы аланда, ытай философиясыны негізгі философиялы категориялары тарихи даму барысында кп згеріске шырай ойан жо, жалпы ытай оамы мен ытай философиясы секілді салыстырмалы трде траты, консервативті болды.

Кне ытай философиясыны негізгі кілдері

Конфуций — Кун-Фу-цзы («Кун стаз») – бізді дуірімізге дейінгі 551-479 жылдары мір срген, кне ытай философиясыны е крнекті кілі, »ызмет етушілер философиясы» деген атауа ие болан философиялы мектепті — Конфуцийшілдікті негізін алаушы. Бл мектеп алашында жу — «алым-интеллектуалдар мектебіні ілімі» деп аталды. Озіні философиялы мектебін Конфуций мірлік тжірибе жинатап, адама ажетті алты нерді — салттарды білу, музыканы тсіну, сада ата-білу, кйме арба айдау, жаза жне санай білу істерін мегерген, бден кемелденген жасында рды деп есептеледі. зіні оамдаы рлін Конфуций те арапайым баалап, зін жаа ілімді жасаушы емес, кне данышпандарды (шэн) «Шу цзин» жне «Ши цзин» кітаптарындаы даналыын халыка жеткізуші анамын деп тсінген.

«Лунь юй» («гімелер мен пікірлер») ебегі Конфуций туындысы ретінде абылданады. Оны негізгі мазмны — мемлекет пен жеке адамды жан-жаты жетілдіру жолдарын крсету. Конфуцийді пікірінше, мемлекетті жасы болмаы оны рап отыран адамдара байланысты, сондытан да жеке адамны міндеті — мемлекетке, зіне жоары тран адама ызмет ету.

Лао-цзы (Ли Дань) — даосизм ілімін алыптастырушы, бізді дуірімізге дейінгі VI-V асырларда мір срген, кейінірек мифологиялы тлаа айналан. ытай философиясы тарихында алатын орны ерекше. Оны ілімін зерттеушілер Лао-цзы Конфуцийді замандасы болды, ал оны кзарастары «Дао дэ цзин»‘ шыармасында жинаталан, бл шыарманы Лао-цзыны шкірттері жазан болуы да ммкін деген болжампікірлер айтады. Лао-цзы даоны болмысты алашы себебі, мгілік, згермейтін бастауы деп тсіндірді. Адам ойлауда да, іс-рекетінде де осы дао жолын стануы, яни «у -вэймен» айналысуы ажет. «У-вэй» — «тыныш келісу» дегенді білдіреді, кейінірек «рекетсіздік, ештееге араласпау» деген азіргі маынасында тсініле бастады.

Мо-цзы (Мо Ди) – моистер мектебіні негізін салушы, бізді дуірімізге дейінгі 479-400 жылдары мір срген. Конфуций іліміне арсы Мо-цзы «адамды сю» идеясын басты деп тсінді; Оны ойынша, елдегі жаымсыз былыстарды себебі — адамдарды бірін-бірі жасы крмеуі. Адам зін ана сйсе, мндай эгоизм мемлекетке злымды келеді. Ол з пайдасын ана ойламай, оамдаы баса адамдарды да амын ойласа, жеке пайда жалпы пайдаа ласып, мемлекетте тынышты орнайды. Мо-цзы елдегі ретсіздіктерді негізі кедейліктен басталады деп есептеп, адамдарды тынымсыз ебек етуге шаырады, ебектенген адамны кедей болуы ммкін еместігін длелдеуге тырысады. Оны негізгі тжырымдары «Мо-цзы» ебегінде баяндалан.

Мэн-цзы (Мэн Кэ) — Конфуций ілімін жаластырушы, ытай тарихшыларыны мліметтері бойынша ол Конфуцийді немересі Цзы Сыды шкірті болан. мір срген жылдары — бізді дуірімізге дейінгі 372- 289 жылдар. Конфуций ілімін дамытып ана оймай, оны тередетті жне жалпы ытай философиясыныы дамуына лкен лес осты. Оны іліміні негізі — трт адамгершіліктік бастау: адамды сю, парыз, салттарды орындауа мтылу жне аыл-даналыа ие адам табиатыны мейірімділігі.

ытай философиясы туралы ойларымызды орытындыласа, зіні маызын лі кнге дейін жоймаан, азіргі заманы ытай мемлекетіні алыптасып-дамуына ерекше сер еткен, жалпы аланда мемлекет мддесін жеке адам мдесінен жоары ойып, адамгершілік мселелерін зерттеген философия болды деуге болады

6. ылыми танымны дамуына Ортаасырлы араб-мсылманфилософиясыны осан лесін арастырыыз.

Араб философиясы — орта -ларда мсылман дінін абылдап, араб тілін олданан Шыыс халытары ойшылдарыны философиялы ілімдеріні жйесі. А. ф-ны шыу тарихы мутазилиттер (“ерекшеленушілер”) ызметімен байланысты. 9 -да арабтар антикалы дуірдегі жаратылыстану жне филос. ілімдеріне атысты мралармен кеінен таныса бастайды. Басты назарда Аристотель филос-сы болды. А. ф. кейде мсылман филос-сы немесе араб тіліндегі филос. деп те аталады. Себебі, бл ыма арабтардан зге парсы, тркі т.б. халытар кілдеріні филос. кзарастары да енеді. Мыс., тркі жртыны ламасы бу Насыр л-Фараби, парсылы ибн Сина — оулытарда “араб философтары” болып аталады. Сондытан бларды бріні басын осып айтанда “араб философиясы” деуден грі “араб тіліндегі философия” деген шындыа сыйымды. Осы трыдан арастырса, 10-13 -ларда араб тіліндегі филос-ны мынадай баыттары болан: 1). Шыыс перипатетизмі; 2). “Таза аайындар” ілімі; 3). Сопылы ілім; 4). Мсылман философиясы. Шыыс перипатетизмі Аристотель ебектерін насихаттап, талылау жасаан филос. мектеп. Мны басында л-Кинди (9 .), л-Фараби, ибн Сина, ибн Бадж, ибн Туфейль жне ибн Рушд (Аверроэс) тр. “Таза аайындар” ілімі — оу жйесіне арнап жазылан 51 томды энциклопед. ебекте жинаталан. Бл алаш рет ылым трлерін жйелеу рі оны оыту мселесіне арналан. Сопылы ілім — Шыыста кеінен дамыан ілім. Бл баытты аса крнекті кілдері: Иасауи, Ибн Араби т.б. Мсылман философиясыны аса крнекті кілі — л- азали. Ол л-Фараби, ибн Сина сияты алымдармен болмыс туралы бел шешіп айтыса тскен. Сопылы ілім мен мсылман философиясыны састытары кп.Араб тіліндегі философияны ылымда “флсафа” деп те атайды. Бл, сіресе, Шыыс перипатиктеріне тн. Флсафа тарихы л-Киндиден басталып, ибн Рушдпен аяталады. Флсафаны филос-дан згешелігі — ол Платон, Аристотель ебектерін мсылманды негізінде зерттей отырып, жоарыда аталан ойшылдар ойлауды ерекше жйесін жасаан. Бл грек филос-сын тек айталау немесе оан еліктеу емес, филос-ны ерекше тарихи типі. Араб тіліндегі филос-ны тарихи маызы — Ф.Бэконнон (1561 — 1626) Спинозаа (1632 — 1677) дейінгі мерзімді амтитын Жаа заман филос-сы ктерген басты-басты мселелерді шыыс перипатетиктері мен мсылман дін танушылары з кездерінде-а кн тртібіне ойан. Флсафа мен Батыс философиясы арасындаы сабатасты схоластар (. Схолостика) мен Сигер Брабантский, Роджер Бэкон ебектерінен айын аарылады.А. ф-ны тарихи кезедері немесе оны орталытары згеріп тран. 9-10 -да А. ф. орталыы Халифатта болса, саяси себептерге байланысты 10-11 -да ол Орта Азия мен Ирана ауысан. Бхара, Самаранд, Мерв, Нишапур, Исфаан, Рей, Хамадон, Отырар сияты -ларда ылым, білім ріс алды. А.ф-ны 3-орталыы мсылманды Батыса (Испанияа) ауысты. Осыдан рі арай А.ф-сы ттастыынан айрылып, лтты сипаттара ие бола бастады. Бл тста тек Мариб ойшылы ибн Халдун (1332 — 1406) есімін ана атаймыз. Араб тіліндегі философия тркі жртында кеінен ріс алды. Тркістан сопылы ілім орталыына айналды. Иасауи ілімі бкіл тркдеб.: Избр. произв. мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока 9-14 вв. М., 1961; Григорян С.Н., Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока, М., 1966; Соколов В.В., Средневековая философия, М., 1979; Койре А., Очерки истории философской мысли, М., 1985.і халытары мдениетіні дамуына елеулі сер етті. Ислам Философиясы – ислам ркениетіне тн рухани жне тжірибелік дниетаным жйесі. Ислам ркениеті мен оны философиясы дстрлеріні алыптасып, дамуындаы арабтармен атар зге де трлі халытар мдениетіні елеулі лесі мен атаран рліне байланысты бл былыса анытама беру кезінде трлі дебиеттерде “араб тілді философия”, “араб-мсылман философиясы”, “араб философиясы”, “исламды шыыс философиясы” деген трізді атаулар жиі олданылады. Ислам ркениетіні зіндік сипаты жне айрыша ерекшелігі – ислам дінімен тікелей байланысты. Ислам философиясы мсылмандарды асиетті кітабы – ранда тжырымдалатын “дниені абылдау” ауымында алыптаса келіп, ислам ркениетіні жалпы мн-мазмнын бейнелейді. Ислам философиясыны даму кезеі шке блінеді:

Ислам философиясыны классикалы кезеі (8 – 15 асырлар);

кейінгі (15 – 19 асырлар)

азіргі заман (19 асыр – 20 асырларды 2-жартысы).

Кеестік кезе тсындаы азастанды философияда Ислам философиясы. ретінде “мсылманды ренессанс” (“шыыс ренессансы”) деген ата ие болан ислам мдениетіні классик. даму кезеіне тн шыыс немесе араб тілді перипатетизм (жаа аристотельшілдік) танылды. Крнекті орта асыр ойшылдары бу Наср л-Фараби, бу-л-Улид Мхаммед ибн Сина, бу ли ибн Рушд жне т.б. станан перипатетизм ислам ркениетіні талаптары мен ізденістеріне сай келетін кне филос. дстрді мирас ете отырып, орта асырлы Батыс Еуропа алымдарыны философиясы ой-пікірлеріне ыпал етті. Сондай-а, айта рлеу дуірі мен жаа заман философиясына з серін тигізді. Ислам философиясы-нда перипатетикалы баыттан зге клам, сопылы, исмаилшылды, т.б. алыптасан дстрлерді райсысыны з тарихы бар. Оларды кейбірі (мысалы, исмаилшылды пен сопылы) з ыпалын кні бгінге дейін жойан жо. Енді біреулері (мысалы, клам) ислам леміні р ткпірінде азір де зіні глдену дуіріндегіден аз ыпал етпейді, шіншілері белгілі бір даму сатыларынан те келе, азіргі заманны діни-идеол. жйелеріні рамына енді, я болмаса сопылы идеялармен штаса отырып, азіргі заманы крнекті ислам алымдарыны ой-пікірлерінен орын алып келеді. Ислам философиясы. дін (ислам), ы (фикї) жне теориялы ылымдармен тыыз байланыста алыптасып, дамыды. Оларды рамына жаратылыстану, медицина, математика, филология (грамматикадан бастап риторика мен поэтикаа дейін амтитын тіл туралы ыл. білімдер жинаы), практикалы ылымдар (этика, саясат) енеді. Ислам философиясыны айрыша ерекшелігі – оны пікірталасты сипаты. уел бастан схбатты филос. дискурса баруына, оны жалпыа бірдей міндетті аидадан азаттыы трткі болды. Идеол. жне таза йымды шектеулерді жотыы кптеген баыттарды пайда болуына ммкіндік туызды жне діни-филос. ой-пікірді еркін дамуына жол ашты. Христианды діни ой-пікірден айырмашылыы, бл баыттарды сектантты-еретиктік деп атауа болмайды. Ислам философиясы-ндаы елеулі айырмашылытар (хариджиттер, сунниттер, шииттер) билік мселесін шешумен байланысты. Ислам мемлекеттері мен оларды идеологиясыны дамуы ислам оамында метафизика мселелеріне ызыушылы туызды. Ол Ислам философиясыны дамуына жаа дем берді. Мселен, сенім мселесін шешудегі пікір алшатыымен – Ислам философиясыны хариджиттер, мурджиттер, мутазилиттер жне т.б. аымдар; Алланы мні мен сипаттары мселесін шешудегі алшатытармен – сифатиттер, джахмиттер, хашвиттер, сопылар жне т.б.; оамды ыты реттеу мселелеріндегі алшатытармен ханафиттер, ханбалиттер, шафииттер, маликиттер кзге тседі. Идеялы алшатытар салдары 8 асырларды зінде-а кем дегенде бес аымны пайда болуына кеп сотырды (сунниттер, шииттер, хариджийалар, мутазилалар, муржиалар). Оларды барлыы з сеніміні дрыстыын длелдей отырып, бірін-бірі “брмалаушылар” немесе “адасушылар” деп айыптап, бір-біріні кзарасына кмн келтірді. Сондытан “дрыс сенім” мен “адасу” мселесі Ислам философиясында басты орын алды. Бл 10 – 11 асырлар тоысында “дрыс сенім” ретінде “сенімні кадириттік белгісіні” жариялануына келіп соып, одан ауыту сенімсіздік ретінде арастырылды. Алайда, бл шара “бастапы ислама” оралып, бірлікті ныайту талабын айта жаыртанымен, діндарлар таласындаы алауыздыа шек оя алмады. Ислам ркениетіні тарихында 19 асырларды басы – 20 асырларды ортасы – нары атынастарыны дамуына, лтты буржуазияны алыптасуына, лт-азатты озалыстара байланысты крделі де айшылыа толы “реформалар” кезеі. асырлар бойы ошаулытан арылу мен техногенді ркениет жетістіктеріне, дниежз. мдениетке осылу процесі Ислам философиясы-нда дстрлі аидаларды жааша ой елегінен ткізу ажеттігін тудырды. Дстрлі филос. ой-пікірді іргесі шайалып, зайырлы білімге, ылым мен техникаа ызыушылы оянды. Бл процесс Батыс идеяларыны ыпалымен жргізілді, сондытан “Шыыс – Батыс” мселесі бкіл философияны мселесі ішіндегі е зектісі болып саналды. Егер 19 асырларды басында Ислам философиясында дін мселесі басты стемдікке ие болса, 19 асырларды 2-жартысынан бастап конституционализм, парламентаризм, бостанды, лт, т.б. мселелер озалды. 20 асыр арсаында Ислам философиясы., сіресе, Египет пен Сирияда, еур. филос. ой мен мдениетке ызыушылыты оянуынан, Батысты мадатаудан отаршылдыа арсы крес пен еур. ркениетті сынауа арай ойысты. леум.-саяси мселелерді шешудегі аартушылы кзарас жаа заманы Ислам философиясыны айрыша белгісіне айналды. Басты назар оама пайдалы тла ретінде адам мселесіне, адамгершілік мселелеріне аударылды. Алайда, бл Ислам философиясы. дстрлі ндылытарды млдем мытты деген сз емес. Ол Батысты филос. идеяларын ислам ркениеті негіздері трысынан, дстрлі ислам дниетанымы трысында арастырды. леум.-саяси жне мдени жадайларды згеруі барысында ынтыматасты мселесі жааша арастырылды. 20 асырларды 2-жартысы Ислам философиясыны алдына млдем жаа – демократия, филос.-теологиялы жне леум. ойды нарыты згерістер мен индивидуализм трысынан дамыту мселелерін ойды. Олар е алдымен, леум.-саяси дамуды социализмнен де, капитализмнен де згеше “шінші жолын” іздестірумен сипатталды. Соны негізінде “ислам мемлекеті”, “ислам экономикасы” жне т.б. тжырымдамалар жасалынды. Партикулярлы лтшылды пен панарабшылды тріндегі лтшылды леум.-филос. ойды стем формасына айналды. Батыса атысты екіжаты станым алыптасты: прогрессивті даму масатында Батысты оды жетістіктерін пайдалануа мтылыс арта отырып, сонымен бірге батысты мір салтына сенімсіздік крсету, оны абылдамау кшейе тсті. Саяси жне леум. трыдан аланда, ислам дербестікті, филос.-этик. трыдан – рухани жне адамгершілік ндылытарды символы болып ала берді. Батысты рационализм мен прагматизмді сынай отырып, Ислам философиясыны кілдері батысты филос. ой-пікірлеріне де жол беріп, дістерін олданды. 20 асырлардаы Ислам философиясыны дамуы лтты егемендікке жету, ислам лемі елдеріні экон. жне саяси туелсіздігін ныайту рдісін алыптастырумен сипатталады. Бл ислам ркениеті мен Ислам философиясыны арынды дамуын білдіреді.

Дстрлі Ислам философиясы-нда бу Наср л-Фараби идеяларыны рлі мен маызы ерекше. Еуропаа табынушылы баыттаы кзарастар, детте, орта асырлардаы ислам философтарыны, соны ішінде л-Фарабиді де ебегі мен жетістігі, кбінесе, тек ана гректер мрасын жеткізуінде деп ате тжырым жасайды. Аныында, оны ебегіні мнін пайамбардан кейінгі кезенен бастап з дуіріне дейінгі тарихи трыдан жаа, рухани шындыты ынуынан, адам міріні шынайы аиатын тсінуге мтылуынан іздеген жн. Мны философия тілінде жзеге асыруа ммкіндік берген діс – Платонны, Аристотельді жне оларды ізбасарларыны ізденістеріндегі ойлар мен длелдер жйесін тсіндіру еді. азастанда Ислам философиясыны алыптасуы мен дамуына тркі сопылыыны лы кілі ожа Ахмет Иасауиді рухани ызметі лкен сер етті. Ислам философиясыны айрыша “мртебесі” мен дниетанымыны ерекшелігін айындаан филос. жне оамды ойды дамуына Иасауиді осан лесі сопылы – исламды Алла тжырымдамасын аза халыны дстрлі дниетанымына енгізу болып табылады. Исламны дниетанымды, сіресе, имандылы пен адамгершілік аясындаы сипаттары аза ойшылдарыны филос. ізденістерінен де крініс тапты. Мысалы, Абай философиясыны дниетанымды мселелерін Ислам философиясы. арылы арастыруа болады. Абайды “Отыз сегізінші ара сзінде” Жаратушы мен ол жаратан дниені ттастыы принципін сатылап крсететін оны діни-филос. тжырымдамасыны тйіні таратылады. Абай тжырымдамасындаы Жаратушыа кзарас пен оан ызмет етуді екі ырын, баытын наты жне аны бліп арау ажет: біріншісі – сана кшіне сйене отырып, сенімні не шін ажеттігін аны тсініп, оны принциптерін станып, исламды абылдау, екіншісі – исламды соыр сенімге сйеніп абылдау. Абай[ рбір адам шін е бастысы сенімні кштілігіне сену жне сенімді ынуа мтылу деп біледі. аза ойшылыны айтуынша, адама Алла берген сана оны даймен жаындатады. Ислам философиясы. идеяларын Шкерім дайберділы з шыарм-нда жаластырып, одан рі дамытты. Шкерім шін аиатты іздеу – дниетанымды позиция лгісін тадап алумен те. Шкерім жасы мегерген жне зіні “ш аныында” крсетіп берген филос. зерттеу методологиясы Ислам философиясын зерттеушілерді назарын аудартады. Философиядаы материалистік баыт позициясын талдап, сынай отырып, Шкерім Ислам философиясыны негізгі ережелерін орап, жария етті:

дниедегі нрсені себепті негіздері – танымны лшеусіздігінде, Жаратушыны діреттілігі мен шеберлігінде;

жан мгі жне бастапы кезден-а мір среді жне айналымны рбір кезекті процесінде ол жаа сапалы биіктікке ктеріледі;

жанны ажырамас асиеті – ар-ождан. Осыны брін жинатаанда, бл ш ережені адаалау – адамны жоары дрежеге ктерілуіні шынайы аиат жолы.[

Араб леміні философиясы

Шыыс араб елдерінде з заманына сай дамыан философия алыптасты. Араб лемі зіні жаратылыстану саласындаы жетістіктерімен йгілі болан.

Араб философиясыны бастапы негізін материя жайлы ілімді дамытушы Аль-Кинди алаан. Аль-Кинди идеясын жаластырушы – ылымдарды жіктелуін ойлап тапан XI ірі ойшылы л-Фараби.

Шыыс араб еліні ірі ойшылдарыны бірі – Ибн-Сина (Авиценна), «шыыс араб философиясыны патшасы», «алымдар слтаны». Авиценна адамны лемді тану ммкіндігіне кмн келтірмеген, оны шыармашылыыны кп блігін адам жаны туралы ілімдер раан.

Араб философиясыны крнекті ойшылдарыны бірі – ылыми-рационалды ойлауды діни кзараса арсы серін болдырмауды жатаан л-азали.

Ибн-Рушди (Аверроэс) керісінше з заманында жаратылыс тану ылымына оскан лесі орасан зор.

Араб немесе мсылман леміні философиясы – шартты тсінік. Арабтармен атар ортаасырлы араб мдениетіні негізін кезінде Араб халифатыны рамына кірген барлы халытар, парсылар, еврейлер, жне трік тілдес халытар алаан. Сондытан шыыс халытарыны ортаасырлы философиясын араб тілдес деген ым алыптасан.

Исламны таралуы ескі феодалды кезеге дейінгі діндерді лсіреуіне, монотеизмге – бір дайа сенушілікке келді.

лемді дай жаратты деген мсылманды тсінік ортаасырлы замана сай дниені йлесімдігі жайлы идеяны алыптасуында маызды роль атарады.

Ортаасырлы Батыс Еуропада христианды дінді идеологияландыру, философиялы интоксикациялау жне негіздеу рдісі жріп тсе, ал мсылман аймаында араб ойшылдарыны ебегіні нтижесінде философия, нер жне ылым зіні глденген кезеін бастан кешірді. Араб философиясы грек – жне еуропалы философияны кейінгі сатысы – схоластиканы байланыстырушы кпірге айналды. Сондытан араб философиясы айналысан мселелер Батыс Еуропа философиясыны тарихына елеулі трде серін тигізді.

Кесте 1.4.5 Ерте араб философиясыны негізгі баыттары (VII-IX)

Мутакаллимдер мектебі Мутазелиттер мектебі

(араб. ерекшеленгендер) Суфизм

Радикалды исламны жатаушылары діни догмаларды философия трысынан негіздеді.

Аль-Ашари (ашариттер).

Ашариттерді ілімі бойынша

табиат дайды ажайып

туындысы.

Табиат – байланыссыз жне

дайдан жаратылан

атомдар мен оларды

асиеттеріні жиынтыы.

лемде себеп-салдарлы

атынас болмайды, йткені

Жаратушы кез-келген денеге кез-келген пішін жне кез-келген озалыс бере алады. Барлыы да дайды алауында.

Аыл ойа да жгініп, діни жне ылыми білімдерді басын ашып отырды. дай, ерік еркіндігі, дайы ділеттілік, ранны пайда болуы жне т.б. мселелерді кеінен талылыады.

дай мен адамны зара атынасын тсіндіруде ежелгі грек логикасы мен философиясыны пайымдау дістерін олданан. Теология бастамасы (калам), мсылманды ы пен атар ылымны дербес саласы ретінде (фикх).

лем мен адамны жаратылысы жайлы, лемні алдын-ала аныталуы жайлы, дайды антроморфты трыда елестету жайлы исламны длелдеуді ажет етпейтін аиаттыын жоа шыарды.

Рационализм, материализм.

Адамны лемді тануа абілеті /Хасан аль-Басри, Васил-ибн Ата/. Адам еркіні бостандыы мен моральдік жауапкершілігі.

Еркін ойлау идеясы. Білім мен рекетті бтіндігі жайлы ілім.

лем атомдардан трады, оларды рбіреуін дай басарады. Гностицизм мен неоплатонизм идеяларын олдана отырып адамды лемдік ызыушылытардан безуден мистикалы интуициядаы дайды абылдауына жне онымен аты бірігуге келетін жолдар туралы ілімді дамытады.

л-азали (1059-1111)

Ибн-л Араби (1165-1240)

Суфизмні ерекшеліктері

1. Кедейшілікті уаыздау

2. оршаан орта елесі

3. Тауалы

4. Экстатикалы рсімдер

5. нсіз мінажат (да)

6. Бір аллаа ана сену

Суфизм – исламны жанды тжірибесі.

Сызба 1.4.6 л-Фараби ылымыны классификациясы

ылым классификациясы туралы сз

Сызба 1.4.7 л-Фарабиді онтологиялы жйесі

Негізгі принциптері

І саты Бірінші. Мн. Бірттас.

Ол – мгілік, ол зіні мір сруі шін ештеені: себепті, бітімді, масатты, мтылысты т.с.с. кажет етпейді, йткені оларды ол ажет етсе, онда ол бірінші себеп болмас еді. «Алашы Мнге» оны мн-маынасын крсететін баса ымдарды олданады: «Ол барлыынан биік, барлыын білетін, Дана, Аикат, Тірі, мір», - дейді. Бірінші Мн материялды болмыс емес, формасы, анытамасы жо. Сондытан ойшыл оан «белсенді аыл-ой» (активті интеллект) деген ат ояды.

«Бірінші Мннен бкіл Болмыс пайда болады. йткені ол з-зіне сыймай, тасып аады (эманацияланды - аылды тасуы). Ал Болмысты Дниеге келуі - оны тудыран Бірінші Мнні жойылуы деп тсіну ате», - дейді лы ойшыл.

ІІ саты Екінші мн

лемдік аыл, зіні материясы жне оан тиесілі формасы, Жаны бар Аспанды сфера (жоары)

ІІІ саты шінші мн - «Бірінші Аспанны» болмыс сферасы.

IV саты Тртінші мн – «озалмайтын жлдыздар» сферасы.

аламшарлар: Сатурн – Юпитер – Марс – Кн – Шолпан – Меркурий – Ай.

Жан – сфера озалысыны негізгі кзі, зіне жне алашы себепке жете алады.

Іскерлік аыл (космосты аыл)– Логос жер шарыны ішкі задылыы. «Ай астындаы Болмыс», яни біз мір сріп жаткан Дние. Сонымен ол бірінші «Бірінші Мнні» тудыран Болмысы болып шыты.