Р.Декартты рационалистік таным теориясын сипаттаыз.

Р. Декартты “кмндану принципiнi маыздылыына тоталыыз

Рене Декарт (1596-1650) – крнекті француз философы жне математигі, жаа европалы рационализмні негізін алаушы. Жастайынан аиат білімді тірік білімнен ажыратуа кш салды. зіні алдына ойан масатын орындауа баытталан ережелерді ойлап тапты. Оны зіні сзі бойынша, философияны жарты блігі мынадай ойлара сйенді:

1. Аиатты іздестіру барысында тек аылды басшылыа алу керек. Еш андай беделге, дстрге, кітапа, сезімге сенуге болмайды.

2. Сондытан брыны барлы білімдер мен икемділіктерді ыыстырып, оларды орнына жаадан табылан немесе брыны, біра аылмен ойластырылан, тексерілген білімдерді ою ажет.

3. Аиата тек ана аылды кшімен, оны дрыс пайдаланумен ана жетуге болады.

Осы аидалардан – а Декартты таным туралы іліміні Ф.Бэкон ілімінен тбегейлі айырмашылыын круге болады. йткені, білімні негізі, аиатты айнар кзі - адам аылы деп Декарт рационализмді жатады.

Декарт білім алуа отайлы діс сынан. Оны трт маызды ережесі бар:

1) кмндануа жол бермейтін аны нрсені аиат ретінде абылдау;

2) крделі мселелерді арапайым, са блшектерге жіктеу;

3) арапайым, са блшектерден тратын бірінен бірі туындайтын тізбек ру;

4) осы блшектерді ешайсысын алдырмай толы есепке алу.

Білімні аиаттыыны лшемі – аыл.

Декарт философияны ааш сияты жйе деп есептеді. Бл аашты тамыры философия, діі – физика, ал сабатары – баса ылымдар: медицина (адамдарды деніні сау болуына жол ашады), механика (трмысты отайлы йымдастыруа баытталан білімді береді), этика (ізгілікті мір сруді жолдарын анытайды).

Аашты діі мен сабатары тамырынсыз сіп – не алмайтыны сияты философиясыз ешбір ылым дами алмайды.

ылымдар жйесі шін философия те маызды, сондытан оны алашы бастаулары мен тп неігздерін руаытта біліп отыру ажет.

Осы масатты орындау шін Декарт арнайы тсіл ойлап тауып, оны картезианды кмндану деп атады. «Кмн келтіру» принципін Декарт былай деп суреттеді. «Егер мен кмнданатын болсам, онда мені ойлааным. Егер мен ойланатым болсам, онда мені мір сргенім». Декарт осы принципі арылы лем мен философияны ескі кзарастарынан арылып, жаалыа бой руына жол ашты.

асырлар бойы згермейді деп келген исынсыз аидаларды таландай отырып, рационалды методты тууына себепкер болды. Декарт аыл – парасатты аса жоары баалап, оны білімні айнар кзі деп есептеді.

Жалпыдан жекеге ту арылы логикалы тжырым жасау керек деп Декарт дедукциялы дісті дамытты.

Р.Декарт дуалистік ілімні кілі болды. йткені ол лемні, дниені тп негізі ретінде екі бастаманы, яни материалды жне рухани бастамаларды мойындады.

Р.Декартты іліміндегі материалды субстанцияны негізгі сипаттары созылмалы жне блінгіштік. Ал рухани субстанциялара ойлау абілеті тн, сондытан олар блінбейді. Декарт туа біткен идеялар туралы ілім сынан, кптеген білімдер таным мен дедукция арылы пайда болады. Біра ешандай длелдеуді ажет етпейтін білімдер де бар. Олар бірден тікелей белгілі, рпатан рпаа берліп отырады. Бл идеялар екі трде болады: ымдар жне пікірлер. Туа біткен ымны мысалы: дай (бар), сан (бар), «ерік», «тн», «жан».

Туа біткен пікірді мысалы: «Бтін зіні блшегінен лкен», «ештееден ештее туындамайды».

7.міндеттерін нтижелі орындау шін мемлекет аса болуы ажет;

Мемлекет дегеніміз – «Левиафан» - з жолындаыны брін жеп, жойып отыратын, арсы тру еш ммкін емес, біра оам тіршілігі жне ондаы тртіп пен ділеттілік шін те ажет, мызымайтын, кп бейнелі, аса кшті быжы.

Фр. Бэкон философиясы

Жаа Заман аылшын философиясыны кркейген кезеіне айналды.

XVII-XVIII асырлардаы аылшын философиясыны жалпы сипаты:

1.Материалистік баыттылы (аылшын философтарыны кпгшілігі баса елдер философиясына, мысалы, осы кезедегі неміс филосфтарына керісінше, болмыс мселелерін материалистік трыдан тсіндіріп, идеализмді ата сынады);

2.Эмпиризмні рационализмнен стемдігі (Англия – философиядаы эмпиристік баыт жеіске жеткен, шешуші аылы, рационализмге емес, тжірибе мен сезімдік абылдауа берілген аз санды елдер тобына енді).

3.Саяси-леуметтік мселелерге лкен ызуышылы (аылшын философтары болмыс пен таным мселелерін, адамны дниедегі рлін тсіндіруге тырысып ана оймай, оам мен мемлекетті пайда болуыны себептерін іздеп, мемлекет тіршілігін дрыс йымдастыру жобаларын сынды).

Аылшын философтары XVII . шін озы лгіде дамыды. Аылшын философиясынын алыптасуына ыпал еткен саяси оиалар:

1.XVII . Ортасындаы Оливер Кромвельді революциясы (корольді лату мен жазалау, республиканы аз мерзімді тіршілігі, индепенденттер озалысы);

2.1688 жылы «даты революция»;

3.Протестантизмні толы жеісі, англикан Шіркеуіні Рим папасына туелсіздігі мен ішкі автономияа ол жеткізу;

4.Парламент рліні орныуы;

5.Жаа буржуазиялы оамды-экономикалы атынастарды дамуы.

Жаа Замана аылшын философиясында лкен із алдырандар:

1.Фр.Бэкон – философиядаы эмпиристік (тжірибелік) баытты негізін алаушы;

2.Томас Гоббс (мемлекет мселесін зерттеп, «оамды келісім» теориясын сынады);

3.Дж.Локк (Т.Гоббс дстрін жаласырып, мселесін зерттеді).

Фр.Бэкон (1561-1626) – философиядаы эмпириялы (тжірибелік) баытты негізін алаан аылшын философы жне саяси айраткері (1620-1621 жж.) – лыбритания лорд-канцлері, корольдан кейінгі екінші тласы.

Негізгі ебектері:

• «ылымдар табысы»

• «Жаа Органон»

• «Жаа Атлантида».

Фр.Бэконны философиялы идеясыны – эпиризмні мні: таным негізінде тек ана тжірибе жататындыына. Жеке адам немесе адамзатты тжірибесі (теориялы, практикалы) кбейген сайын ол аиат білімге жаындай тседі. Біра аиат білім – тпкі масат емес. Білім мен тжірибені басты масаты – экономиканы дамуына, жаа нрселерді, адамны з рекетінде практикалы жетістіктерге жетуіне, адамны табиата стемдік етуіне кмектесу.

Фр.Бэконны филофиялы кредосын бейнелейтін афоризмі: «Білім - кш».

Фр.Бэкон «танымны басты дісі индукция болуа тиіс» деген новаторлы идея сынды.

Индукция – кптеген жеке былыстарды жалпылау негізінде жалпы орытындылар жасау (мысалы, «трлі металл трлері балитын болса, барлы металдар балу касиетіне ие») деп тсіндіреді Фр.Бэкон.

Индукция дісін Бэкон Декарт сынан дедукция дісіне арсы ойды. Фр.Бэкон пікірінше, индуция дісіні дедукциядан артышылыы – ммкіндіктерді лаюы мен таным процесіні кшеюінде. Индукцияны кемшілігі – оны тпкілікті айын болмауы, болжамды сипаты (йткені бірнеше затты немесе былысты белгілері орта болса, осы тектес заттарды, былыстарды барлыы аталан белгіге ие дегенді білдірмейді: рбір былыс р жолы тжірибе жзіндегі тексеруді ажет етеді). Адамзатты біліміні барлы салаларында барынша кп тжірибе жинауы – индукцияны басты кемшілігін (айынсыздыын, болжамды сипатын) жою жолы, деп тсінді Бэкон. «Танымны басты дісі - индукиця» деп анытап берген философ таным рекеті іске асатын наты жолдарды крсетеді. Олар:

«рмекші жолы»

«мырса жолы»

«ара жолы».

«рмекші жолы» - «таза аылдан» рационалистік жолмен алынатын білім. Бл жол наты фактілерді, практикалы тжірибені мнін тмендетеді немесе ескермейді. Рационалистер, Бэкон пікірінше, шын дниеден ол зіп догматизмге салынады. «ой рнегін з ойларынан тоиды». «мырса жолы» - тек ана тжірибеге сйеніш білім алу жолы немесе догматты эмпиризм (мірден ол зген рационализмге керісінше). Бл діс те біржаты. «Таза эмпирктер» з назарын практикалы тжірибеге, трлі фактілерді, длелдерді жинауа аударып, білімні сырты крінісін, мселені сыртынан, «иашынан» ана кріп, мселені ішінен кре алмайды, зерттеліп отыран заттар мен былыстарды ішкі мнін тсіне алмайды.

«Ара жолы» - танымны е дрыс жолы. Осы жолды стаан зертеуші философ «рмекші жолы» мен «мырса жолдарыны» жасы жатарын алып, оларды кемшіліктерінен арылады. «Ара жолын» стана отырып фактілерді жинап, жалпылап (мселеге «сыртынан» арап), аыл ммкіндігін олданып мселені «ішіне» іліп, мнін тсіну ажет. Бэкон пікірінше танымны е дрыс жолы – индукцияа негізделетін (фактілерді жинау жне жалпылау, тжірибе жинау) заттар мен былыстарды ішкі мнін аылмен тсінуді рационалистік тсілдерін пайдаланатын эмпиризм.

Фр.Бэкон таным процесі тетін жолдарды крсетіп ана оймай, адаманы (адамзатты) аиат білім алуына кедергі болатын себептерді крсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» («идолдар») деп атап, трт трге бліп сипаттайды:

1.Тектік елестер;

2.гір елестері;

3.Базар елестері;

4.Театр елесі.

Тектік жне гір елестері – дниені тануда таным табиаты мен з табиатын алмастырудан туатын, адамдарды туа біткен адасушылытары. «Тектік елестер» - танымны адам (танушы субъектті) тласыны таным процесіне сері, нтижесінде адамны бан дейінге сенім – нанымдары, аидалары – таным нтижесінде крініс беретіндігі («гір» - адасушылы).

Базар – театр елестері – жре пайда болан адасушылытар. Базар елестері – тілдегі, ымды аппараттаы сздерді, анытамаларды дрыс олданбаудан туатын адасушылы. Театр елестері – таным процесіне сол кезедегі таным процесіні сері. Кп жадайда ескі философия танымды дрыс баыттан кері брып, жаа ммкіндіктерге кедергі жасайды (мысалы, схоластикалы философияны таныма сері). Осылайша, танымны 4 трлі негізгі кедергелерін зерттей отырып, Бэкон аталан «елестерден» барынша алша жріп, оларды ыпалынан жоары болып, «таза білімге» мтылуа кеес береді.

Фр.Бэкон ылымдар классификациясын жасауа тырысты. Классификация негізі – адам аылыны асиеттері: ес, иял, пайым (рассудок)

Еске – тарихи ылымдар,

ияла – поэзия,

пайыма – барлы ылымдарды негізі – философия сйкес келеді.

Философияны Бэкон:

1.дай;

2.табиат;

3.адам туралы ылым деп тжырымдады.

Философияны аталан 3 саласын адам трлі жолдармен, ралдармен таниды:

1.табиатты – тікелей сезімдік абылдау мен тжірибе арылы;

2.дайды – табиат арылы;

3.зін - рефлекция арылы (ойды з-зіне баытталуы, ойды ойды зерттеуі).

Фр.Бэкон философиясы аылшын философиясына, Жаа Заман философиясына, одан кейінгі дуірлер философиясына лкен сер берді:

1.философиядаы эмпириялы (тжірибелік) баытты негізі аланды;

2.гносеология (таным туралы ілім) философияны осалы саласы болудан жоары ктеріліп, онтология (болмыс туралы ілім) дегейіне жетті, жне кез-келген философиялы жйені басты екі бліміні біріне айналды;

3.философияны жаа масаты аныталды – адама оны з рекетінде практикалы нтижелерге жетуіне кмектесу (осылайша Батыс философиясы жанама трде болса да болаша америкалы прагматистік философияны негізін алады);

4.ылымдарды жіктеуге талпыныс жасалды;

5.Англиямен оса, бкілевропалы антисхоластикалы, буржуазиялы философияа серпін берілді. Т. Гоббс философиясы

Негізгі ебектері:

«Азамат туралы бастапы негіздеме»

«Левиафан – материя, форма, мемлекеттік, діни жне азаматты билік».

Т. Гоббс (1588-1679) – Бэконны философиялы дстрін жаластырушы шкірті:

1. теологиялы схоластикалы философияа арсы шыты;

2. философия масаты – ылыми-техникалы прогреске жол ашу, адам рекетіні практикалы нтижелеріне ол жеткізу деп тсінді;

3. эмпиризмді жатады. Декартты рационалистік флилософиясын сынады;

4. наыз материалист болды;

5. оам мен мемлекет мселесін маызды философиялы мселе деп санады;

6. мемлекет теориясын жасады;

7. мемлекет пайда болуыны негізінде оамды келісім жатыр деген идеяны алаш сынды.

Гоббсты философиялы зерттеу пні – гносеология жне мемлекет мселесі.

Гоббс адам танымы негізінен сезімдік абылдау арылы теді деп санады. Сезімдік абылдау – сезім мшелеріні (кз, ла, т.б.) оршаан дниеден сигналдарды абылдап, деуі. Ол сипаттарды Т. Гоббс «белгілер» деп атап, былайша жіктейді:

1.Дыбыстар – жануарларды з рекетін немесе ниетін (білдіретін сигналдар (стар «ні», жыртыштарды ырылы, т.б.);

2.Ен салу – атынас барысында адам ойлап тапан белгілер;

3.Табии белгілер – табиат «сигналдары» (найзаай, блт, т.б.);

4.Еркін коммуникативті белгілер – тілдегі сздер;

5.Белгілер рліндегі белгілер – азшылыа ана тсінікті, арнайы шифрланан сз (ылыми тіл, діни тіл, жаргон, т.б.);

6.Белгілерді белгісі – атауларды атауы – универсалиерлер (жалшы ымдар).

Таным дістері ретінде Т. Гоббс индукция мен дедукцияны атар олдануды жатады. Философты масаты адама оны з рекеттерінде практикалы жетістікке жетуге кмектесу боландытан, ал адам оамда, наты мемлекетте тіршілік ететіндіктен оам мен мемлекет мселесі философиядаы басты сратар.

Т. Гоббс зіні йгілі кітабы «Левиафанда» оам жне мемлекет теориясын негіздеді. «Левиафан» («быжы») – Кромвельді диктатурасы кезінде 1651 жылы жары крді. Ол теорияны мні мынадай:

1.Адам табиатынан залым;

2.Адам рекеттеріні озаушы кштері – жеке пайда мен зімшілдік, рікімні з ажеттіліктері, аффектілері;

3.Аталан асиеттер рбір адамны зіні барлы нрсеге ылыын сезінуге жетелейді;

4.рбір адамны бріне ылыы басаны мддесін аяасты етуіне, адамдарды бірлескен дрыс імірі мен экономикалы прогреске ммкіндік бермейтін жне жеімпазы болуы ммкін емес «бріні бріне соысына» келді;

5.Аман алу шін адамдар зара «оамды келісім» жасап, «бріні бріне ыын» жне иеленуге мтылысын шектеді;

6.«бріні бріне соысын» болдырмау, шектен шыан зімшілдікті тотату шін оамды мірді жйелеуді оамды механизмі (институты) – мемлекет пайда болды;

7.міндеттерін нтижелі орындау шін мемлекет аса болуы ажет;

8.мемлекет дегеніміз – «Левиафан» - з жолындаыны брін жеп, жойып отыратын, арсы тру еш ммкін емес, біра оам тіршілігі жне ондаы тртіп пен ділеттілік шін те ажет, мызымайтын, кп бейнелі, аса кшті быжы.