Ялгызлык исемнрне эмоциональ-экспрессив функциясе
«Ялгызлык исемнрне этимологиясен, этно-лингвистик катламнарын, структур-семантик м ясалыш зенчлеклрен, сеш-згреш, таралыш-кулланылыш хасиятлрен йрнне тел м халык тарихы, этнография м этногенез чен гаять зур мияте бар. Чнки кеше исемнре, ирле географик атамалар злренд телебезне борынгы сзлрен, грамматик кренешлрен мул саклаганнар. Боларда халыкны борынгы теле, тарихы, тормыш-кнкреше, гореф-гадтлре, материаль м рухи культурасы эзлекле чагыла. Димк, ономастик бермлеклр тел чаралары белн, сз белн бян ителгн тарихны, исем-атамаларда саклану м гдлн тапкан тарихны тшкил итлр. рбер халыкта кеше исемнрене шактый кызыклы м бай тарихы, зенчлекле традициялре барлыкка кил, бирел-кушылу йола мотивлары бар»[1]. Татар исемнре, татар халкыны теле, тарихы, дине, мдниятене аерылгысыз бер леше буларак, тарихи-лингвистик яссылыкта фнни йрн чен гаять актуаль бер лк, ифрат мим м миятле объект булып тора.
Г.Саттаров фикеренч, «кеше исемнре – гадти ген сзлр тгел, блки телебезне рлре, алтын-кмеш якутлардан кыйммтле асыл хзинсе, миллтебезне йзе, кзгесе, тарихи ткне, бгенгесе м килчге.
Дньяга яа кеше кил белн, аа исем сайлый башлыйлар. Матур исем, мгънле исем, звыклы исем, але исем – кыскасы, йбт исем»[2]. лбтт, бу хезмт бик иелдн ген тгел. Мслн, Суфиян Поварисовны «Пйгамбр таы» романында Гыйрфан мулланы Галиманга байтак вакыт исем сайлавы хакында безг мгълм. «... Гавам халкы, бхет-сгадт телп, алагаем кул чапты. Ян бер мшкать - исем табу. Исеме исемен туры килердй булсын. Йрк тибешен, эчке дньясын, кел хзинсен, холкын-фигылен... бар вден (кешене бтен бар булмышы) алатып торсын. Бик борынгы заманнарда трки халыклар исемне баланы туган вакыты – мизгелен карап та кушканнар. Бу зенчлек ле д сакланмый тгел. Шуны иск алып, кндезге млд туганга, Кнбатыр дип исем кушарга ткъдим итчелр д булды. Кабул итмде мондый «кыланчык» исемне Гыйрфан мулла. Днья кзен буран-давыл-гарасат ярып чыкканга кр, «Буранбай» дип атарга да тырыштылар. Бу исем Гыйрфан мулланы да, остаз бикне д келен ятмады. Арыслангали - ткъдим ителде. Арысландай кчле, гаярь, плеван булсын, янсе. «Батыр», «буран», «арыслан» кебек исмни кчне тгъбирлче сзлрне кеше исемен сылап куюны яратмый иде ата кеше. Алар мрхмтле-шфкатьле ана келен д хуш килмде. Коры, тышкы, исмни (физик) кчне чагылдыручы «ялтыравыклы» исемнрг ислре китми ич аларны. Ниндидер эчке сыйфат-кркмлекне, бтен мч-гъзаларында кайнаган гакъли в исмни кчне, аны мм трркыятен (алга китен, килчген) бизче исем булсын...» (Г.Ибраимов).
Р.З.Комаева снгатьле сйлмд кулланылган ялгызлык исемнр хакында болай ди: «В художественной литературе находят свое отражение культурно-исторические особенности собственных имен, так как писатель, создавая произведения дает образ времени не только в жизни и деятельности героев, но и через собственные имена, выбор которых обусловлен темой и содержанием, формой произведения, отражает эстетические вкусы и мировоззрение художника»[3].
Телс нинди художестволы ср объектив чынбарлыкны чагылышы булып тора. Объектив дньяны кренешлре, предметлары гомумхалык тел чаралары ярдменд трле образларга
верелдереллр.
дби срне, шул рттн байтак поэтик текстларны эчтлеге билгеле бер шхесне фикерлре, уйлары, эшлнгн эш-гамллре тирсенд тзел. Укучыны аында дби ср герое зене тышкы кыяфте, характеры, эш-гамллре, уйлары, зенчлекле сйлм теле белн ныгый. Бу характерны барлык зенчлеклре срд бер сз белн бйле була. Ул – герой-каарманны исеме. Рус теле белеменд исемнрне Л.М.Щетинин бик ентеклп тикшер. Аны фикерлре безне тикшеренлр чен нигез булдылар. Ул зене «Сзлр. Исемнр. йберлр.» («Слова. Имена. Вещи.») дигн хезмтенд болай яза:
«Исем сайлау ике принципка буйсына: бу исемнр органик рвешт шул телне ономастика системасына керерг м авторны теге яки бу персонажы алдына куйган стилистик мсьллрне чишд ярдм итрг тиеш»[4].
Художестволы срд кулланылган исемнрне милли ономастика закончалыкларына туры киле реалистик образларны барлыкка китерд аерым бер чара булып тора.
Язучылар ср каарманнарына исемнр, фамилиялр, кушаматлар сайлаганда, аларны рберсен билгеле бер стилистик нагрузка бирлр. Мондый стилистик нагрузка исемне ягырашы, морфологик тзелеше м аны (исемне – Г.Г.) нигезене мгънсе аша белдерел.
срдге стилистик роле, функциясе буенча дби срдге герой м персонаж исемнрен бернич тркемг блеп карарга ммкин. Мслн, Л.М.Щетинин исемнрне функциялре буенча шундый тркемнрг бл: нейтраль исемнр, суртлче яки харак-
терлаучы, пародияле м ассоциатив[5]. Л.М.Щетининны бу классификациясе белн без килешбез. Лкин без зебезне хезмтебезд икенче м ченче тркем исемнрне аермыйбыз. Чнки безне карашыбызча, суртлче яки характерлаучы м пародияле исемнр злрене мгънлре белн бер-берсен бик якын торалар.
Снгатьле сйлмд кулланылган исемнрне функциялре буенча без шундый тркемнрг блеп карыйбыз.
Нейтраль исемнр. Мондый исемнрне фонетик формасы да, нигезене мгънсе д герой яки персонажны характерын да, гадтен д, фигыль-холкын да берничек т чагылдырмый. Гадтт, бу исемнр кыска клмле срлрд уай геройларга карата бирел.
Мслн, мирхан Еникине «Бала» дип аталган хикясенд Зариф исеме шундый роль ти.
Злфт Хкимне «Курку» повестендагы исемнрг игътибар итик. Бу повестьта Айгл, Рстм, Илдар, Арнольд кебек исемнр очрый. Бу исемнр д нейтраль исемнрг карыйлар. Геройларны характеры, эш-гамллре, фигыль-холыклары белн алар берничек т бйле тгел.
Икенче тр исемнрне суртлче яки характерлаучы дип атарга ммкин. Мондый исемнрне нигезенд теге яки бу дрд ниндидер сыйфат булу алашыла. Суртлче исемнрне тп стилистик максаты дби срдге уай м кире персонажларны характеристикасын тулыландыру. Мондый исемнрне сатира м юмор срлренд аеруча еш очратырга була. Алар кешелрне тормышка мнсбтен, мораль йзен крстерг ярдм итлр.
Мисалга мирхан Еникине «Майбдр карчыкны туган кне» хикясен карыйк. Бу хикяд арун Хайрулловичны нисе – Майбдр карчыкны туган кн вакыйгасы суртлн. Лкин сз кбрк карчыкны зе турында тгел, арун Хайруллович м аны таныш-белешлре хакында бара. арун Хайруллович – начальник кеше. Ул зене алдында барысыны да ялагайланып йрен хуп кр. Аны таныш-белешлре д кунакка карчык чен тгел, шул злрене «начальниклары»н зурлап килгннр. Алынган блклре д алар ихтыяына. арун исеме карун сзен якын. Безне карашка, автор мен шул саран, комсыз кешене тагын да ныграк характерлау чен сайлагандыр бу исемне. Ул борынгы трки теленнн к кил. Бу лексик бермлекне мгънсе «кире сыйфатларны зенд чыгылдыручы» дигнг туры кил.
Мирсй мирне д бер кызыклы хикясе бар. «Ашмасов» дип атала ул. Ашмасов – хикядге тп геройны фамилиясе. Ул уйлап чыгарган кораллар тормышта з урыннарын табалмыйча, тормышка «ашмыйча» калалар. Аны фамилиясе мен шул хакта сйли.
Хикяд тагын бернич исем кызыксыну уята: Яхшыбай м Биргали Аллабиргнев. Якшыбайны бер кыска гына зект д тануы авыр тгел.
Бобик, яа пальто кигн Яхшыбайны крг, тешлрен ырайтып ырылдый да башлады. Яхшыбай аа тизрк якты чырай крстерг ашыкты.
Бобик, аным, акыллым син минем! - диде ул, т ягымлы, млаем тавыш белн м, «хорошенький ты мой» дип, аны башыннан сыйпап узды. Урамга чыгып, ч-дрт адым ир киткч ис, тагы тешлрен кысып, карганып куйды: Башы беткере, эт ыючылар тмсен элккере!» (М.мир).
Биргали Аллабиргнев хакында хикяд кп йтелмгн. Без аны бик оста днья кте турында белбез. Аена алты йз – сигез йз хезмт хакы алса да, алтышар – сигезр ме ала торган галимнрдн баерак яши ул.
Шулай итеп, югарыда йтеп киткн барлык исемнрне д суртлче исемнрг кертерг ммкин. Алар геройны характерын, яш рвешен ачып бирерг ярдм итлр. Аларны кире эмоция белдерче исемнр дип атарга да ммкин.
ченче тркемг ассоциатив исемнр кер. Ассоциатив исемнр зенчлекле стилистик эмоциональ-экспрессив тркем тшкил итлр. Алар злрене авазлар формасы м мгънлре белн укучы келенд герой-персонажларга карата трле ассоциациялр тудыралар. Байтак очракларда мондый ассоциациялр срне уку барышында, геройны исеме м характеры арасындагы бйлнешне ачыклый бару белн барлыкка киллр. Мондый исемнр нейтраль исемнрг якын м, гадтт, зуррак клмле срлрд очрыйлар.
Прозаиклар да, шагыйрьлр д мондый исемнрне элек-электн яратып кулланганнар. Мслн, XIX йз татар шагыйре Габделаббар Кандалый зене «Сахипамал» поэмасында Сахипамал исемен данлыклый: «Yзе гел наз, кзе – нргиз, йзе – гзллек шаы, исемен исемнрен ти яраткан илаи,» – дип яза ул . Мондагы тирн мгън, югары хис-тойгы, эмоциональ-экспрессивлык йрк кайнарлыгы, кел тетрне белн кабул ител.
Шаехзада Бабич кеше исемнрен, «гаеп бер бакча» дип атый. Аны хатын-кыз исемнрен багышлап язган бер шигыре д бар:
...Глнур туташ, гле бар бит, нуры бар бит,
Кзед «ср», ккргед «нуры» бар бит,
Сигез омах каршысында сине белн
ир мактанган: «Минем д бер хурым бар!» - дип.
Глгенне керфеклре гл киенгн,
Ике кзе кичке тонык кл диелгн,
Ай-кояшны ак нурларын оялтырлык
Кзлрен чем карачкыл нур ыелган.
Айзирк кыз, ай, зирк кыз, ткер теле,
Изгелрдн изгерктер, юктыр кере,
Кзлр – тылсым, сзлр фсен, йзе флисун,
Аны кебек омахыда юктыр хуры...
Ш.Бабич. Исемнр бакчасы.
Ялгызлык исемнрг бйле рвешт барлыкка килгн мгън, хис-тойгы, снгатьлелек, аерым шхеслрне гзллеге, матурлыгы, гыйззтлеге, рухи дньясы кысасында гына калмыйча, бтен татар-мселман кызларын данлаучы мдхия булып ягырый бу. Ахыр чикт бтен миллтне рухи талары кз алдына килеп баса. Эмоциональ-экспрессивлыкны югары бер асыл сыйфаты дип атарга ммкин моны.
Татар халкыны борынгы ырларында да тирн эчтлекле, матур ягырашлы, эмоциональ-экспрессив сыйфаты зур булган, але, иел м ачык йтелешле исемнр байтак. Мслн, «Рйхан» ырын карыйк:
Аклы ситсы клмгене
Якаларын кем уйган?
й, Рйхан, исеме кемнр куйган,
Сине креп кем туйган?
«Татарларда урта гасырларда м XVIII-XIX йзлрд Рйхан – ки таралган хатын-кыз исемнреннн берсе. Безг гарп теленнн кергн бу исем «згр ччкле хуш исле гл, рйхан гле (базилик)» м «рхтлек», «лззт» мгънлрен ия. Крбез Рйхан исемене мгънсе ифрат матур, зе гаять але, йтелеше т иел м ачык,» - дип яза бу исем хакында Г.Саттаров[6].
XX гасыр башларында иат итче Мирхйдр Фйзине драма срлренд д исемнр эчке мгън, матурлык, эмоциональ-экспрессив сыйфатны иск алып сайлана. Галиябану, Хлил, Исмгыйль исемнрене берсен телг алу белн д, безне каршыбызда персонаж зене характеры, холык-фигыле, тышкы кыяфте .б. яклары белн кз алдына баса. Галиябану м Хлил исемнре укучы келенд саф, изге мхббт хислре белн урын алсалар, Исмгыйль исеме белн бозыклык, мин-минлек, эгоизм кебек сыйфатлар ассоциациялн.
М.Фйзи беренче вариантта да исемнрне эчке мгънсен карап сайлагандыр. Сгадт – бхет, рхтлелек, уыш; Бану – ханым, бик, клш. Димк, бхетле клш булып чыга. чынында алай тгел бит. Аны бхете кара тормышны кара кылычы белн кисел. Вафа – тугрылыклы, вгъдле, биргн сзне тче, тыйнаклы. Исемене мгънсе исемен туры кил. Галия – бек. Акылы, инсафлыгы, гыйффтлеге бек. Бхетлеме бу бек зат, тгелме – моа автор битараф. Хлил – якын дус, чын дус. Унч яшьтн сешеп яшгннр. Чынбарлыкка туры кил бу. Сгадтбануны Галиябануга, Вафаны Хлилг вереленд, минемч, бу эчке зенчлеклрдн тыш, тышкы ягыраш сбпче булгандыр. Исмгыйль – алла зе бел, зе ишет. Тгаен ген бялм юк. Шулай булырга тиеш т шикелле. Ничек кен булмасын, эмоциональ-экспрессивлык ягыннан караганда, Галиябану Хлил стенлекне ала.
ади Такташны ялгызлык исемнр белн аталган бернич сре бар. Шулар арасында «Алсу» шигыре Такташ иатыны поэтик апофеозы булып тора. Автор бик кп кел ылылыгы, йрк кайнарлыгы салган бу образны тудыруда. Шагыйрь тышкы бизклрг ген табынып, лл нинди суртл чаралары да кулланмаган. мма образны бик тулы, анлы, гап соклангыч, эчке хис-тойгыларга бай итеп, ачык суртлг ирешкн.
Алсу – килчк бхет чен яа тормыш тзерг и сызганган яа буын кешесе. Автор аны матурлыгына, сйкемлелеген, эшлеклелеген дан ырлый:
Салкын карга басып Алсу кил:
Yзе кл,
Yзе сйкемле,
Yзе усал,
Yзе болай бер д
Усал тгел кебек шикелле.
.Такташ.
Алсу исемен д ассоциатив исем дип йтерг урын бар. Алсу – келле, беркатлы яшьлек, саф мхббт, матурлык, эшлеклелек кебек сыйфатлар белн ассоциациялн. Ул – поэтик исем.
мирхан Еникине д срлренд исемнр бик зур кызыксыну тудыралар. Автор ср каарманнарына телс нинди матур ягырашлы исем ген кушмый, блки аны мгънсен героены характерына, эчке дньясына, кыскасы, исеме исемен туры килерлек итеп сайлый.
«йтелмгн васыять» хикясендге исем шундыйларны берсе. Автор срне тп героинясен Акъби дип атаган.
Ни чен Акъби, башка бтн тгел? Матур янгырашлы, тирн мгънле исемнр байтак бит телебезд. срне укый башлау белн, без инде бу сорауга авапны бир д алабыз. Башта Акъбине исеме Акбик булган. Кыз чагында аны Аксылу дип йртлр, кияг чыккач Аккилен, аннары Акиг, соыннан Акъби булып кит. Уйлап караса, кпме ылылык, яктылык, наз, ихтирам салынган бу исемнрне мгънлрен. Гомере буе ак, пакъ, саф, изге келле булганы чен аа шулай дигннр бит. Кешелр чен, балалары чен анын, гомерен д кызганмаган карчык ул. Аны исеменнн д, зеннн д ниндидер яктылык,нур бркелеп тора сыман. Тормышны бернинди авырлыкларына бирешми матур, чиста кнелле булып кала белгн ул. Хтта балаларыны миербансызлыгы, ташкеллелеге алдында Акъбине сабырлыгы, кел килеге, эчкерсезлеге укучыларны хйран калдыра. Мен ни чен автор зене героинясен Акъби исемен сайлаган.
Художестволы срлр телендге географик атамаларны йрн яа тема булып тора. Бу инде топонимика чен ген тгел, блки стилистик ттн д шулай. Гомумн, дби срд кулланылган географик атамалар рчак зур кызыксыну уяталар. И башта шуны да йтеп терг кирк: «Барлык географик атамалар срлрд я реаль, я уйлап чыгарылган була. Бу инде язучыны географик атамаларны нинди стилистик, эмоциональ-экспрессив максатта куллануы белн бйле»[7].
О.А.Карпенко зене «Топонимик аталмаларны стилистик ммкинлеклре» дигн мкалсенд болай яза: «Стилистический потенциал топонимических названий в художественном тексте далек от нуля, в них следует различать три стороны: 1) топонимическое значение; 2) этимологическое значение (с обнаженной внутренней формой); 3) звучание»[8].
Топонимнарны художестволы ср теленд куллануда р язучыны з алымы бар. Мслн, Муса Акъегет зене «Хисаметдин менла» повестенда вакыйгалар барган урынны «Н» авылы дип алган. «Россия уртасында Идел елгасыннан ерак тгел бер татар авылы бардыр. Авылны халкы ике йз кадре й булып, исемен тулысынча йтеп тормыйбыз. Чнки хикябезне иел алатмак чен, исемен бары «Н» хрефе ил ген ишар итбез» (Муса Акъегет). Мондый рвешле топонимны куллану текстка ниндидер серлелек сти. Байтак кына авторлар географик атамаларны реаль чынбарлыкта булганча, згртмич бирчн. лбтт, бу инде срдге вакыйгаларны суртлд конкретлылыкка, дреслекк ирешд бер чара булып тора.
дби срдге географик атамаларны стилистик функциялре буенча бернич трг блеп карарга ммкин3:
1. Реаль географик атамалар.
2. Суртлче яки характерлаучы атамалар.
3. Сатира-юмор тудыручы атамалар.
4. Ктренке-лирик, яки поэтик атамалар.
Шуларны рберсен тукталып тик.
Реаль географик атамаларга чынбарлыктагы тормышта урын алган исемнр кер. срлрд кулланылган мондый атамалар да зенчлекле стилистик кчк ия. Нинди ген жанрдагы срне алмыйк, анда реаль географик атамаларны очратырга була. Мслн, татар халык иатыны таы, клмле фольклор срлрене и борынгыларыннан берсе булган «Идегй» дастанында Алтын Урда длтене таркалуы хакында сз бара:
Идел-йортны дау алды,
Яу стен яу килде,
Идегй йткн кн килде.
Чыгызны куйган хан тагы
Кан тагы булып верелде,
Хан сарае калмады.
Кырым, Казан, Адархан
Ташлы башлы ия булды,
Алтын Урда таралды.
Мшр татар язучысы Г.Ибраимов срлренд кп кен географик атамалар реаль вакыйгаларга нигезлнеп язылганлыктан, згртелмич кулланыла. «Кызыл ччклр» повестенда, мслн, Згр Чишм авылында туып скн биш егетне балалык елларын, яшьлеклре давыллы елларга туры килгн тормышларын суртлгнд, Казан, Мск, Петроград, Дон, Кубань, Бохара, Фирган, Азербайан, Тркестан, Кавказ, Каспий, Германия телг алына. Бу географик атамалар укучы келенд реаль картиналар тудыруда ярдм итлр.
Икенче тр географик атамаларны суртлче, яки характерлаучы дип атадык. Кайбер тел белгечлре мондый атамаларны «сйлче» – («говорящие») дип т билгелилр[9].
Суртлче атамаларны реаль чынбарлыкта да очратырга ммкин. Лкин аларны тп функциясе йтеп кен калу тгел,
ниндидер сыйфат-зенчлеклр аша атау. дби срлр теленд д мондый атамаларны эмоциональ-экспрессив роле чиксез. «Казакъ кызы» романы н шуны ачык мисалы. срд ягыраган Сарсымбай, Байтур, Калтай, Ягырбай, Биреман, олкынбай, Кимпер, Азымбай .б. шуны кебек исемнр д казакъ тормышыны милли-этнографик якларын чагылдыруда ярдм итлр.
срд кулланылган топонимик атамалар да злрене ягырашы, эчке формасы, мгънсе белн игътибарны леп ит. Шуларны берничсен тукталып тик. срд Алтын-Кл, Якты-Кл, Коргак-Кл, Яшел-Сырт, Кипкн-Yзн, Яман-Чл кебек атамалар бар. Бу атамалар злре хакында злре к «сйлп» торалар. Халык, лбтт, мондый атамаларны элек-электн сынап килеп биргн. Мслн, Коргак-Кл атамасы хакында болай диел срд: «...Бу йл картны (Азымбайны) келен ошамады: туфрагы начар, саргылт; лне сирк, сыек, кле чыннан да корып бетеп бара, аны тир-ягы лл каян кызыл вак лн белн капланган. Сахрада кт-кт йргн малларны да чырае юк: й уртасы итс д, Якты-Клдге кебек симереп итмгннр, кайбер тайлар ле аман да ябагаларын коеп, матурланып кит алмаганнар». (Г.Ибраимов).
Яман-Чл дигн йл д шундый ук тойгылар уята: «...Кллре юк, яки кайчандыр булып та корыган. Хзер аны урынында малга да, адмг д файдасыз бу кызгылт лн сеп кил. Башка ирлрд д семлек сыек, ле яа кчкн булсалар да, ярым соргылт. Тик урыны-урыны белн ген йбт яшеллеклр крен. Бу йл аны (Азыманны) келсез уйга алып китте: “Борынгылар зирк булганнар, ау! рнрсне чамасына карап исем бир белгннр; бу йл дрестн д яман чл икн», - диде. (Г.Ибраимов).
Якты-Кл м Алтын-Кл атамалары укучы келенд бтенлй икенче тойгылар уята. Бу йллрне туфрагы да, лне д, суы да яхшы. Кллре лл кайдан ук кренеп, ялтырап тора. Шуа кр халык аларны берсен «якты», икенчесен «алтын», дип атаган.
Г.Ибраимовны башка срлренд д суртлче яки характерлаучы исемнрне кп очратырга ммкин. Язучыны «Тирн тамырлар» романында игътибарны леп иткн топоним – Яманкул чокыры. Автор бу чокырны бик тирн, биек, тек ярлы, аны трле семлеклр белн капланган булуы турында йт. Топонимны ясалышы да зенчлекле. Бу сзне нигезе яман «начар, юньсез, ртсез». Элек-электн бу чокырда келсез хллр, хтта фаигалр д булгалаган. Халык шуа кр аны Яманкул дип атагандыр, мгаен. Фхрине шул ук чокырда ле гдсен табу укучы келенд д шомлы, куркыныч тойгылар уята.
Шулай итеп, суртлче атамаларны функциясе бераз катлаулана тш. Алар инде атап кына калмыйлар, аталучы йберне зенчлеген д чагылдыралар.
ченче тр географик атамаларны сатира м юмор тудыручы атамалар дип йттек. Шуа кр мондый атамалар сатирик м юмористик срлрд очрыйлар. Топонимнарны бу тре уйлап чыгарылган (вымышленный) атамаларга карый. Сйлмне кызыклы, клкеле ит – мондый атамаларны тп максаты.
Шундый атамаларга бернич мисал китерик:
«...инспектор Милебаев крше авылда яши. Аны карамагында иде авыл. Алты кершен авылы уртасында ле аман да чукындырылмаган татар авылы ырыклы яшп ята» (З.Хким).
З.Хкимне «Агымсуда ни булмас...» дип аталган сатирик романыннан алынган бу зект ырыклы авылы топонимы нкъ мен шул функцияне ти д инде.
Романда бу атама хакында берни д йтелмгн. Бары тик бу авылны халкы турында гына автор берникадр сйлп т. «...Кчле халык! Кчле холык! Шунысы кызык – ниндидер бер капитан шул авылны ирг маташа!.. Майор да тгел ичмаса... Ничм ел инде тырыша, лкин юк, булмый. Авылны холкы ничек булган – шулай калган. Крсе, шул дуамал холыклы, сугышчан булганга чукынмаган бу авыл. Мен шулай рвакыт каршы торырга, сугышырга аны язмыш, яшеш зе йрткн. Кызу канлы, сугышчан булмаса, ул авылны дине д, дене д, ыры-моы, хтта исеме д исн калмаган булыр иде» (З.Хким).
йе, авылны исеме м аны халкы арасында бернинди д бйлнеш, беренче карашка, юк кебек. Лкин халыкны кчле холыклы булуын ист тотарга кирк. Явыз Иван зе д илмгн бит аларны. Халык чен бар нрс файдасыз, ертык илкк су салу белн бер. Блки, мен шуны ист тотып, автор авылга ырыклы исемен сайлагандыр. лбтт, монда башка карашлар да булырга ммкин. З.Хкимне «Гонорар» дип исемлнгн хикясенд д сатирик атама бар. Хикяне тп герое Гаптерине авылы Баткаклы дип атала. Бу географик атама шулай ук стилистик максатта кулланылган.
Дртенче трне ктренке-лирик, поэтик атамалар дип йттек. Мондый тр атамаларны шулай ук реаль чынбарлыкта очратырга ммкин. Матур ягырашлы, але атамаларны кбрк поэтик срлрд очратабыз. Алар шигырь м ырларга аеруча ямь, поэтик бизклр стилр. Халык иат иткн срлрд алар аеруча мул кулланылган. «Идел» топонимы шундыйларны берсе.
«Идел татар халкыны милли аында зур, тирн, ки, мул сулы елга булып урын ала. Халкыбызны ырларында, дастаннарында, мкаль м йтемнренд, бетлренд, милли поэтик сз-бизклр белн яратып, з итеп, олы, зур, мабт елга итеп суртлн. Идел образы туган туфрак, туган ир-ватан, идел-ана кебек кеше чен и изге, кадерле-кыйммтле тшенчлрне з эчен ала»[10].
Кешелр Иделг карап моланганнар да, сагышланганнар да.
Ул нинди ген серлрне, сагыш-кайгыларны зенд сакламаган. Хтта ул кешене и якын сердшен д йлнгн. Татар халкыны и яраткан ырларыннан берсе «Идел»д югарыда йтелгннрне барысы да чагыла.
Идел бит ул ки бит ул, шул
Тирн бит ул, ки бит ул.
Карагы тн, болытлы тн
Без аерылган тн бит ул
Идел буйларына барсам,
Сйлр идем Иделг, шул.
Сйлр идем Иделг.
Минем сагышларымны да
Илтеп сал дип дигезг.
Агыйдел елгасын да шулай ук элек-электн данлыклаганнар.
Дус, кардшлрне
Сламе булып,
Агыйдел ага
Сагышка тулып.
Тойгы хис дрьясы,
Матурлык дньясы,
ырым бишеге син, Агыйделкй.
У.Киньябулатов.
Кайбер срд Агыйдел – сылу кыз, Чулман – горур егет сыйфатына кер. Бу очракта атамалардагы эмоциональ-экспрессивлык берм-бер арта. Ырынбурны Вли мулла мдрссе шкерте унике яшьлек Г.Ибраимовка блмдше униде яшьлек Йосыфны сйлгне мен ничек тасвирлана: «Йосыф тисе, нисе, туганнары, авылны табигате белн горурланды. Быел й – ямьле июль аенда тисе аны Казан каласына алып барган. Пароход белн. Монысын Йосыф шигърн матур тел, хис-тойгы, йрк ылылыгы, кел кайнарлыгы белн бян кылды. Мен ырларда ырланган, зенд сихри гзллекне саклаган, ак сулы Агыйдел. Ул, имеш тыйнак кына, мосу гына, инсафлы чибр кыз елмаюын хтерлтеп ага. Бервакыт ул карасулы Чулманга барып кушыла. Ак су – кара су. Агалар да агалар. Лкин кушылып, аралашып китрг ашыкмыйлар. Ак су. Кара су. Ак су – чибр кыз. Кара су – баадир егет. Чибр кыз назлана, ояла, кыенсына – егет кочагына йомылырга ашыкмый. Баадир егет кайнар мхббтен алата, бу лззтле, сгадтле, бхетле минутларны ме-миллион еллар тилмереп кте турында йт. Аннан со да ле дпле, инсафлы, кркм табигатьле кыз егет кочагына омтылырга ашыкмый, сйкемле елмая-елмая, назлана-назлана ага бир. Бу сйкемлелек, бу инсафлылык, бу илаилык егетне тмам ярсыта, шашындыра, акылдан язу чиген иткер. Кыз зене чибр, сылу, назлы булуы гына тгел, горур, кчле, каарман икнлеген д йт. Аны шулай маир, камил итеп Урал-Бабай трбиялгн. Урал-Бабай аа матур-батырлыгын телс кемг тлф итмск, Урал буйларыннан алган гзллекне саклаган хлд, гллр-ччклр, таулар-урманнар арасыннан нфислек саклап агарга, Урал данын ерак-еракларга алып барырга кушкан. Алый егет кызны хыялын. Аны ан-келдн гаять тгъзыйм в ткрим белн ген зен тлкъкый кыла, уй-хыялларын гамлг ашыру чен ерак-еракларга, матур-матур иллрг алып барырга вгъд бир. Шуннан гына алар бер-берсене кочагына мкиббн керешеп, тмамн бер ан булып, бер йркк верелеп ага башлыйлар. Ак су, Кара су аралашуыннан икенче сыйфатлы су барлыкка кил.
Бервакыт алар Идел-Ана кочагына барып сыена. Идел-Ана аларны Хзр дигезен итклп алып кит». (Поварисов С.Ш. Пйгамбр таы).
Монда бай, гзл, матур табигатьле бтен Башкортстан, Татарстан ире анландырылып бирел кебек. Биред эчке тирн мгън, туган ир трбиясе, кайнар хис-тойгы, эстетик звык, эмоциональ-экспрессив функция, ватанга мкиббн мхббт... шуларга охшаш тагы лл кпме асыл сыйфатлар бар.
Шулай итеп, хезмтебезне бу блегенд без ялгызлык исемнрне эмоциональ-экспрессив ммкинлеклрен тикшердек. Тглрк йткнд, монда кеше исемнре м фамилиялрен, географик атамаларга игътибар ителде.
Снгатьле сйлмд исемнр сайлау ике принципка буйсына: бу исемнр органик рвешт телне ономастика системасына керерг, м авторны теге яки бу персонажы алдына куйган стилистик мсьллрен чишд ярдм итрг тиеш.
срдге стилистик роле, функциясе буенча исемнрне бернич тркемг блдек:
1. Нейтраль исемнр. Мондый исемнрне фонетик формасы да, нигезене мгънсе д герой яки персонажны характерын да, гадтен д, фигыль-холкын да, эчке дньясын да, тышкы кыяфтен д берничек т чагылдырмыйлар. Зариф (.Еники. Бала), Илдар, Айгл, Арнольд, Рстм (З.Хким. Курку) .б. шуны кебек исемнрне бу тркемг кертерг була.
2. Суртлче исемнрне тп стилистик максаты дби срдге уай м кире персонажларны характеристикасын тулыландыру. Мондый исемнрне сатира м юмор срлренд аеруча еш очратырга була. Алар кешелрне тормышка мнсбтен, мораль йзен крстерг ярдм итлр. Ашмасов, Яхшыбай, Биргали Аллабиргнев (.Еники. Ашмасов).
3. Ассоциатив исемнр. Алар злрене авазлар форамасы яки мгънлре белн укучы келенд геройларга карата трле ассоцияциялр тудыралар. Мондый ассоцияциялр срне уку барышында, геройны исеме м характеры арасындагы бйлнешне ачыклый бару белн барлыкка киллр. Мондый исемнрг, мслн, .Такташны «Алсу»ын, М.Фйзине «Галиябану» м «Хлил»ен, .Еникине «Акъби»ен алырга ммкин.
4. Географик атамалар снгатьле сйлм теленд шулай ук зур эстетик кчк ия. Алар срлрд я реаль, я уйлап чыгарылган була. дби срдге географик атамаларны стилистик функциялре буенча бернич трг блеп карадык:
1. Реаль географик атамалар.
2. Суртлче яки характерлаучы атамалар.
3. Сатира м юмор тудыручы атамалар.
4. Ктренке лирик, яки поэтик атамалар.
5. Реаль географик атамаларга чынбарлык тормышта урын алган атамалар кер. Мгълм ки, телс нинди художестволы ср объектив чынбарлыкны чагылышы булып тора. Реаль географик атамалар мен шул чынбарлыкны бер элементы да инде. Алар укучыларга реаль, анлы картиналар белн кзалларга ярдм итлр.
6. Икенче тр атамаларны суртлче яки характерлаучы яки «сйлче» («говорящие») д дилр. Мондый атамалар, шулай ук, реаль тормышта очрарга ммкин. Аларны тп функциясе – атап кына калу тгел, ниндидер сыйфат-зенчлеклр аша атау. Мондый исемнрг Г.Ибраимовны срлреннн бернич мисал китереп терг була: Яманкл («Тирн тамырлар»), Якты-Кл, Алтын-Кл, Коргак-Кл («Казакъ кызы»). Мондый атамалар злрене ягырашы, эчке мгънсе, тышкы формасы белн башка тр атамалардан аерылып торалар.
7. ченче тр географик атамаларны сатира м юмор тудыручы атамалар, дидек. Топонимнарны бу трлре, гадтт, уйлап чыгарылган булалар. Сйлмне кызыклы, клкеле ит - мондый атамаларны тп максаты. ырыклы авылы (Злфт Хким «Агымсуда ни булмас...»), Баткаклы (З,Хким «Гонорар») кебек топонимнар монда карый.
8. Дртенче тр атамалар ктренке-лирик, яки поэтик дип аталдылар. Мондый тр атамалар шулай ук реаль чынбарлыкта урын алалар. Матур ягырашлы, але, тирн мгънле атамаларны кбрк поэтик срлрд очратабыз. Идел, Агыйдел, Урал кебек топонимнар мен шундый функция тилр.
Димк, снгатьле сйлмд ялгызлык исемнре номинатив функциядн тыш, бик зур эстетик функция д тилр, дип йт алабыз. Алар срг анлылык, конкретлылык, дреслек (достоверность) стилр. Укучыга исемнр реаль картиналар тудыруда ярдм итлр. Эмоциональ-экспрессив зенчлеклре д шуа бйлнгн.
[1] Саттар-Мулилле Г. Татар исемнре ни сйли? Казан, 1998. 10 б.
[2] Шунда ук. 13--14 б.
[3] Комаева Р.З. Слово и образ. Орджоникидзе, 1987. С. 72.
[4] Л.М.Щетинин. Слова. Имена. Вещи. Очерки об именах. Ростов на Дону, 1966. С. 117–118.
[5] Л.М.Щетинин. Слова. Имена. Вещи. Очерки об именах. Ростов на Дону, 1966. С. 117–118. 126//132 б.
[6] Саттар-Мулилле Г. Татар исемнре ни сйли? Казан, 1998. 5 б.
[7] Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. Л., 1990. С. 83.
[8] Карпенко О.А. Стилистические возможности топонимческих названий. М., 1983. 87 б.
3 Кара: Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. Л., 1990. С. 88.
[9] Фонякова И.О. Имя собственное в художественном тексте. Л., 1990. 45 с.
[10] Саттаров Г. Атамалар дньясына сяхт. Казан, 1992. 9 б.