Таырыбы «СУ АККУМУЛЯЦИЯЛЫ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРЫ (САЭС).

МАЗМНЫ

ДРІС № 1

Таырыбы«КІРІСПЕ. НЕГІЗГІ АНЫТАМАЛАР»

Жоспар

1.Пнні жалпы сипаттамасы

2.Халы шаруашылыыны энергетикадаы маынасы

3. Негізгі анытамалар

«Мамандыа кіріспе» пнінде бірінші курс оушылары келешекте тадаан мамандыы жайлы – энергетика саласыны байланысы жайлы, азіргі оама сері жне техникалы ілгерілеу туралы оып танысады. Бл пн жалпы энергетикалы пн болып саналады. «Мамандыа кіріспе» пні студенттерді болашатаы мамандыымен - энергетикамен, оны коамдаы маызымен, даму тарихымен жне оны техникалы прогресске серімен таныстырады. Бл пн студенттерді барль оу мерзімінде энергетиканы рбір саласымен таныстырады, оларды бір-бірімен байланысын тсіндіреді, энергетикаль жйе жне ондаы негізгі ндіру, тасы­малдау, трлендіру, тарату жне пайдалану процесстерімен таныстырады, энергетикалык кондырыларды жмыс істеу принциптерін, оларды крылыларын, азіргі уаыттаы жадайларын жне келешекте дамуын крсетеді. Энергетика (энергетика шаруашылыы) - азіргі замана байланысты ке маынада араанда энергияны барлы трлерін ндіру, жасарту, айта ндеу, трлендіру, тасымалдау, тарату жне пайдалану мселелерімен шылданатын халы шаруашылы саласы. азіргі уакытта энергияны жиі пайдаланатын трлері: - жылу энергиясы; - электр энергиясы. Жылу энергиясы мен электр энергиясын ндіруді, трлендіруді, тасымалдауды жне пайдалануды зерттейтін саланы - жылу энергетикасы немесе электр энергетикасы деп атайды. Буды энергиясын электр энергиясына айналдыратын кондыры - жылу электр станциясы деп аталады (ЖЭС). Бл сала жылу энер­гетикасы деп аталады. Су энергиясын алдымен механикалык энергияа, содан кейін электр энергиясына айналдыратын арнайы кондыры - су электр станциясы (СЭС). Су энергиясын электр энергиясына трлендіруді зерттейтін сала - су энергетикасы деп аталады. Атом энергетикасы (ядролы энергетика) - атом электр станциясы (АЭС), кейбір ауыр элементтер ядросыны баскарылатын бліну реакциясы кезінде туатын энергияны пайдаланып, электр энергиясын ндіреді. Бл реакция кезінде энергетикалык реакторда жылу блініп шыады. Реакторды жылуы суды буа айналдырады, ал бу турбогенераторды іске косады. Жел энергиясын пайдаланатын электр станциясы (ЖелЭС) - жел энергиясын электр энергиясына трлендіретін кондыры. Бл сала жел энергетикасы деп аталады. Энергетикада негізіне ондырыны бес трі пайдаланылады: 1) ндіруші, табии энергетикалык ресурстарды энергиясын электр энергиясына, жылу жне механикаль энергияларына айналдырады; 2) трлендіруші, энергия трлеріні параметрлері згертеді(кернеуді, токты, уатты т.б.); 3) энергияны тасымалдау жне тарату (электрлік, жылу, мнай т.б.); 4) аккумуляциялау (электр жне жылу аккумуляторлары, су аккумуляциялы электр станциялары т.б); 5) энергияны пайдалану (электр ттынымы, электр жетегі, жары шамдары, электр козалткыштары, басада жуктемелерді электрмен жабдытау, т.б.). Электроэнергетиканы зіні ерекшеліктері бар, соны ішіндегі негізгілері: - мбебаптыы; - коамны рекет ісіне жне адамны міріне тере енуі; - ндіру процессіне жне адамдар мірше энергияны турлендіру жне техниканы тубірімен згерту сері; ебекті электрмен каруландырудын, жне ндіріс процесстерін электрмен амтамасыздандыруды нтижесінде німділікті суіні жоарлауы; ебекті жне мірді ыайлы жадайыны суі; - электр жне жылу энергиясын пайдаланудын, біркалыпта еместігі (саат, тулік, апта, айлык, жыл бойынша); - тутынушыларды электрмен сенімді жне зіліссіз камтамасыздандыру. Бл шін міндетті трде резервтік корды болуы; - негізгі энергияны ндіру орталыы мен пайдалану аудан аймактарды жне энергетикалы ресурстардыц бір жерден шыпауы; - энергияны ндірудегі жне тасымалдаудаы те жоары дрежеде шоырланан курделі жне кымбат энергожабдытары мен имараттарды пайдалану.   Казіргі заманда «энергетика» жне «энергетикалык гылым» тсініктемелерін шешілген, тракталан мселе деуге болмайды. Энергетикалы жуйе (ЭЖ) (энергетическая система) – здіксіз электр жне жылу энергияларын ндіру, трлендіру жне тарату процестерірежіміні орталыымен, сонымен бірге осы режімді ортак баскарылатындыгымен аныталынатын жне бір-бірімен косылган электр станцияларымен, электр жне жылу тораптарыны жиынтыы. Электр станциясы (ЭС) (электростанция) - электр энергия­сын немесе электр жне жылу энергиясын бірге ндіруге арналган энергетикалык кондыры. Электрлік косалкы станция (ЭКС) (электрическая подстан­ция) - электр энергиясын турлендіруге жне таратуа арналан электр кондырысы. Электр желісі(ЭЖ) (электрическая линия) - электр энергиясын тутынушыларга жеткізіп беруге арналган электрлік кондыры. Электр торабы (ЭТ) (электрическая сеть) - электр желісі мен косалкы станцияларды жиынтыы. Электрлік жйе (электрическая система) - энергетикалык жуйенщ блігі. Оан жылу торабы, су торабы немесе жылу энер­гиясын тутынушылар кірмейді. Электр кондыргысы (ЭК) (электроустановка) - бір-бірімен жаластырылан, электр энергиясын ндіретін, трлендіретін, жеткізіп беретін, тарататын, жинайтын немесе ттынатын электр жабдытарыны жиынтыы. Электр жабдыы (ЭЖБ) (электрооборудование) - бір накты объектімен бірге колдануа бейімделген арнайы колданылатын электр техникалы крылы (буйым). Энергетиканы ш факторы. Казіргі замандаы энергетика жне оны болашакта дамуы ш факторлара байланысты. Олар техникалы, леуметтік-саясат жне биосфералы (экологиялы) аспекталар. Бл жагдайлар бір-бірімен те тыыз байланысты.   Жерді энергетикалык ресурстары. Оларды пайдалану Энергия - табигат былысыны жалпыа ортак негізгі, адамдарды барлык іс-рекеттеріні жне мдениеттеріні базасы. Энергияны тмендегідей трлері мірде пайдаланылады: химиялы, механикалы, электрлік, ядролык жне т.б.   Энергетикалы ресурстардын, ещцргсте жш пайдаланылатын непзп турлерк кемір, мунай, газ жне су энергиясы, кун сеу- лесшщ энергиясы, желдщ энергиясы, т.б. Энергетикалы ресурстар шартты трде екі топка блшеді: - унемі жаарып отыратын энергия кзі (суды жне желді энергиясы жне т.б.); - кайтадан жаармайтын энергия кзі (кмір, газ жне т.б.). Табиаттант тікелей шыарылатын энергияны– энергиянын бірінші трі деп атайды (отын энергиясы, су энергиясы, жел энер­гиясы, жер астындагы жылу энергиясы, ядролы энергия). Энергияны бірінші трі арнаулы кондырыларымен трлендіріліп - станцияларда энергиянын екінші турін алады (электр энергиясы, бу энергиясы, ысты су энергиясы). Станциялар энер­гиянын екінші турін ндіргенде энергиянын бірінші тріні кайсысын колданса соан байланысты аталады. Мысалы: жылу электр станциясы (ЖЭС) - жылу энергиясын (энергияны бірінші трі) электр энергиясына турлендіреді (энергияны екінші турі); су электр станциялары (СЭС) - суды механикалы энергиясын (энер­гияны бірінші трі) электр энергиясына турлендіреді (энергияны екінші трі); атом электр станциясы (АЭС) - атом энергия­сын (энергияны бірнші трі) электр энергиясына турлендіреді; су таскыныны механикалы энергиясын (энергиянын бірінші трі) электр энергиясына турлендіреді; су жинаыш крылгыны (су аккумуляциялау станциясы) механикалы энергиясын электр энер­гиясына турлендіреді. Энергиянын кажетті турін ндіру жне ол энергиямен тутынушыларды жабдыктау энергетикалы ндірісті процесінде шешіледі. Энергетикалы процестібес стадияа шартты турде белуге болады: 1) Энергетика корларын алу жне шоырландыру; отынды ндіру жне оны байыту, гидротехникалы имараттар аркылы суды тегеурін кбейту, т.б. 2) Энергетика корларын энергияны трледіретін кондырылара жеткізу. Энергетика корларын крылыта, суда дейі арна аркылы немесе ткізгішбырлар аркылы тасымалдау. 3) Энергияны бірінші трін, энергияны екінші тріне трлендіру. Бул жагдайда тутынушыларга энергияны ыайлы трінезгертіп беру (электр энергиясы, жылу энергиясы). 4) Турлендірірілген энергияны жеткізу жне белу. 5) Энергияны жеткізілген трінде пайдалану. Сонымен катар ол энергияны, энергияны екінші тріне згертіп тагы да пайдала­ну (механикалы энергия, жары энергиясы, жылу энергиясы, т.б.)

Баылау сратары:

1.Энергетикалы ресурс деп нені айтамыз?

2.Энергетикалыылым деп нені айтамыз?

3.Электроэнергетикалы жйе, эл.станция, осалы станция, эл.желісі дегеніміз не?

4.Энергия дегеніміз не?

Дебиеттер тізімі

1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.

2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.

 

ДРІС № 2

Таырыбы «ЭНЕРГЕТИКАЛЫ РЕСУРСТАР»

Жоспар

1. Энергетикалы ресурстарды трлері.

2. азастандаы энрегетикалы ресурстарды трлері

Дниежзіні табиат ресурстары Ресурстара шаруашылы баа беру. Дниежзіндегі елдерді табиат ресурстарымен амтамасыз етілу дрежесі ркелкі. Табиат ресурстарымен амтамасыз етілу крсеткіші алуан трлі ресурстарды ор млшеріні араатынасымен жне оны пайдаланылу ауымымен байланысты. Дниежзілік шаруашылыты крделі жйесінде жне ебекті халыаралы лестірілуінде экономикасы дамыан елдер, негізінен, ттынушы болса, ал дамушы елдер — шикізат ресурстарын ндіруші рі экспорттаушы болып табылады. Дегенмен кптеген жоары дрежеде дамыан елдер де ресурстарды ірі орына ие, олар кейбір ресурс трлерін ндіруден лемдік жетекші болуы да ммкін. Жалпы аланда, осы айтыландай дниежзілік экономикада мамандану бір жаынан, дниежзіндегі елдерді тарихи жне леуметтік-экономикалы даму дегейімен, екінші жаынан, жекелеген ресурс трлеріні Жер шарындаы таралу ерекшеліктерімен тсіндіріледі. Ресурстарды кпшілігі дамушы елдердін, ауматарында орналасан. Дниежзіндегі табиат ресурстарыны тендестігі, оларды корлары, жадайы жне пайдалану болашаы осымшадаы 4-кестеде крсетілген. Осы кестеде тедестікті маызды рамына жеке-жеке тоталамыз. Энергетикалы ресурстар. XIX асырды басына дейін негізгі энергетикалык ресурс трі — ааш болып келді. Содан со оны маызы біртіндеп темендей бастады да, кмірді кеінен пайдалану байалды. Дегенмен кмірді басымдылыы заа созылмады, себебі оны орнына мнай мен табии газ игеріліп пайдаланылды. азіргі замандаы жалпы дниежзілік отын орлары бірінші кезекте кмір орынан (жылу ндіру ммкіндігіні 60%-ына дейін), мнай мен газдан (шамамен 27%) трады (2-осарбеттегі картаны арадар). Жалпы лемдік ндірісте сраныс басандай: кмірге шамамен 30%, ал мнай мен газа 67%-дан арты. 2000 жылы дниежзіндегі шынайы мнай оры 140 млрд т (жалпы барлананы 250—300 млрд т) деп аныталан. Оны ішінде ОПЕК (мнай экспорттаушы елдер йымы) елдеріні лесіне ндірілген мнай корыны 77%-ы тиесілі болды. Дниежзілік табии газ оры 146 млрд м3 дегейінде аныталан. Оны ішінде ОПЕК елдеріні лесіне табии газ корыны 41%-ы тиесіл. Егер арты айтса дниежзілік мнай оры 200—300 жыла жетеді, ал шындыында колда бар мнай оры тек бірнеше жыла ана жетуі ммкін. йткені мнай ндіру клемі жыл сайын артып отыр. Мысалы, 1960 жылдары мнай мен газ конденсатын ндіру мелшері шамамен 1 млрд т, ал табии газ ендірісі 5 трлн м3 болан. Ал 2000 жылы бл крсеткіштер тиісінше 3,5 млрд т жон 23 трлн м3-ге жеткен (косымшаны карандар).

Энергия не болса содан пайда болмайды, ол тек бір трден екінші трге ауысады. Энергия деген ым бір бірімен барлы былыстарды осады. Адаммен ммкіншілігінше тжірибиде олданылатын материалды объектісіне баытталан энергия энергетикалы ресурс деп аталады. Энергия трлері: - Механикалы; - Электрлі; - Электрмагинтті; - Химиялы; - Ядролы. Табиатта кп трлі энергоресурстар негізін кп млшерде тжірибелік ажеттілікте олданады. Олара органикалы отын, оны ішінде кмір, мнай, газ, зен, теіз, кн, жел, жер ойнауыны жылу энергиясы(геотермалды) энергиялары жатады.   Энергоресурстар трлері - Жаыртылатын - Жаыртылмайтын Жаыртыланэнергоресурсына табиатпен здіксіз алпына келтірілетін (су, жел, кн) жатады. Жаыртылмайтынэнергоре-сурсына табиатта ертеден жиналан, біра тжірибеде пайда болмайтын (тас кмірі, мнай, газ, торф) жатады.   Табиаттан алынатын энергия (отын энергиясы, жел, су, жерді жылу энергиясы, ядерлы) бірінші энергиядеп аталады.   Бірінші энергиядан трлендіріліп арнайы рылылардан- станция-лардан адам кмегімен алынатын энергия екінші энергия деп аталады. Оан (электрлік энергия, ысты сулар) жатады.   Мысалы: ЖЭС (бірінші) жылу энергиясын трлендіріп (екінші) электр энергиясына айналдырады. ГЭС- су энергиясын электрге, АЭС- атомды энергияны электрге айналдырады. Жне де бірінші энергиясыны ктерілуін Ктерілу электрстанциясы(ПЭС) трлендіріп электрлендіреді. Ттынушыларды энергетикалы нерксіптік дерісімен амтамасыз етуде энергияны керекті трі алынады.   Оны бес сатысы бар: 1.Энергетикалы ресурстарды концентрациялау жне алу; 2. Энергетикалы ресурстарды энергияа трлендіріетін ондырылара тарату; 3. Бірінші энергияны екінші энергияа трлендіру; 4. Трлендірілген энергияны тарату жне лестіру; 5. Ттынушылара жеткізілген трінде сондай а трлендірілген трінде энергияны ттыну.

Баылау сратары:

1. Энергетикалы ресурс деп нені айтамыз?

2. Энергетикалы ылым деп нені айтамыз?

Дебиеттер тізімі

1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.

2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.

ДРІС № 3

Таырыбы«СУ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСЫ»

Жоспар

1. СЭС электр энергияны алу технологиялы дерісі

2. СЭС трлері.

3. Турбина трлері

 

Су тасыныны механикалы энергиясын электр энергиясына грлендіретін электр станциясы - су электр станциясы деп аталады . Олар су энергиясы кздеріне жаын жерлерде зен-дерде, теіз жаалауларыны маайына салынады.

Су электр станциясыны жмысы гидравлика жне гидроди-намика задарына негіздсліен.

Су электр станиясыны уаты гомен арай аан су гасы-ныны секундгы іпыгынына жоне жогарі ы су оймасы мен томенгі ойманысу дегейіні аіпытыына, яни еуды ысы-мына байлаиысты.

Суды ысымын кобейту шпі жасанды гидротехникалы имарапар саіынады. Жазы жсрдегі озен еуыны кысымы богег-термен (плотина), ал таулы жерде одейі айналдыра салынан арна-мен (каналмен) кбейтіледі. Таулы жердегі мндай каналды деревациялы канал деп атайды.

Тегіс жерде плотинамен салынатын су электр станциясыы негізінен екі трі бар:

1. зенні арнасына салынады (орысша-русловая ГЭС).

2.Станция йі плотинаны асында салынады (орысша-пло-тинная Г')С).

зенні арнасына салынатын су электр станциясыны жоары жоне гомеш і су оймасы дегейіні ашытыы 25-30 метрден аспайды, ал станцияларды йі плотинаны асында салынса 30-35 метрге дейін жетеді.

 

Су электр станциясыны ерекшеліктері:

1. Су оры бар жне рлыса олайлы жерде салынады. детте, СЭС-ны салынан жері ттынушыларды орналаскан жеріне сйкес келмейді.

2. ндірілген электр энергиясыны айтарлытай блігіне жоары кернеулі (110-500 кВ) электр желісіне береді.

3. Ерікті графикііен жмыс істейді.

4. Жоары маневрлі станцияа жатады. Себебі, гидротрубинаныжмыса осу жне электр жктемесін алу небрі 3-5 минутка созылады.

5. Пайдалы се коэффициенті жоары (=0,85).

	1.10-сурет. зенні арнасына салынатын су электр станциясыны cлбасы.

 

 

 

Баылау сратары:

1. СЭС жмыс принципі?

2. СЭС трлерін ата.

3. СЭС ерекшеліктері мен кемшіліктерін ата.

Дебиеттер тізімі

1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.

2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.

ДРІС № 4

Таырыбы «СУ АККУМУЛЯЦИЯЛЫ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРЫ (САЭС).

КІШІГІРІМ СЭС»

Жоспар

1. САЭС ерекшеліктері.

2. Кішігірім СЭС.

 

Су аккумуляциялы электр станциялары (ГАЭС) кем дегенде екі бассейнді су оймасыны су энергиясын пайдаланылатын станция.

Су аккумуляциялы электр станцияларыны (САЭС) жмы-сыны станымды слбасы 4.1-суретте крсетілген.

 

4.1-сурет. Су аккумуляциялы электр станциясыны станымдыслбасы.

а) станция сулбасы; б) трт машиналы станция агрегаттары; в) уш лшшиналы станция агрсгаттары; г) екі машиналы станция агрегаттары.

1. Жоары бассснн. 2. Су торабы. 3. Станцыя уйі. 4. Тмеигі бассейн. Т - турбина;

Г- генератор; Н - соргы; Д - коігалтцыш

 

Электрэнергетика жйесі жмысында арбалас кезе боланда, САЭС-ны электр машиііасы генератор режімінде жмыс істейді де, осы жйедегі арбаласты тез уаытты ішінде (шамамен 1-2мин)

алыпа тсіреді. Ал егерде электр жйесінде жктеме аз юлса, бл электр станциясыны машиналары соры режіміне чошеді. Сйтіп жоары бассейнді (1) сумен толтырады, ал келесі снератор режімінде жмыс істеуге дайын трады. Нтижесінде жылу электр станциясы мен атом электр станциясыны экономи-калы тиімділігі артады.

Дниежзінде барлыы 150 САЭС жмыс істейді. Су аккумуляциялы электр станцияларын Австралияда, Швейцарияда, Англияда, Жапонияда, АШ-та, Бразилияда, Чилиде, Колумбияда, Испанияда, Францияда, Швецияда, ГФР-да жне Канадада тиімді колданады.

ТМД-да уаты 225 МВт Киев САЭС-ы. Ленинград жне Жи-і улевск САЭС-ы тиянаты жмыс істейді.

Су аккумуляциялы электр станциясыны пайдалы сер коэффициенті =0,7-0,75 те жне станцияларды осындай трін са-іуа жмсалагын аржы шартты трде аз (6).

Міне, су аккумуляциялы электр станцияларыны осы келтір-іген артышылытары оларды салуды кбейту керек екендігін анытайды.

 

Баылау сратары:

1. Энергияны аккумуляциялау трлері?

2. САЭС имараттарыны ерекшеліктері андай?

Дебиеттер тізімі

1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.

2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.

ДРІС № 5

Таырыбы«СЭС ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫН АЛУДЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫ ДЕРІСІ»

Жоспар

1. СЭС электр энергиясын алуды технологиялы дерісі

 

Су электр станциясы - электр генераторын айналдыратын гидравликалы турбинамен су аыныны механикалы энергиясын электр энергиясына трлендіретін электр станциясы. азастандаы е алашы СЭС1902 жылы Зырян кенішін энергиямен амтамасыз ету масатында Трысын зенінде салынды. Оны уаты 1 мы кВт болды. 1927 жылы Жоары Хариузовск СЭС-і (уаты 3,2 мы кВт), 1934 жылы лбі СЭС-і (уаты 27,6 мы кВт) салынды. лкен Алматы зенінде 10 каскадтан тратын СЭС (жалпы уаты 47 мы кВт) 1959 жылы салынып бітті. Соы жылдары кешенді масатта пайдаланылатын бірнеше ірі су-энергетикалы тораптар іске осылды: Ертіс зенінде скемен СЭС-і (куаты 331,2 мы кВт) жне Бтырма СЭС-і (уаты 675 мы кВт), Іле зенінде апшаай СЭС-і (уаты 434 мы кВт) жне т.б. Елімізде су-энергетика рылыс объектілерінен баса 200-ден астам шаын жне орташа СЭС салынан. азастандаы ірі СЭС-терді барлыы энергия жйесі рамындаы жылу станцияларымен йлестіріле пайдаланылады. Бл жадайда оларды жоары дрежедегі кешенді немділігі, пайдаланудаы сенімділігі артады. Сондытан СЭС салу зенні аын суын су клігі, ирригация жне сумен амтамасыз ету жне т.б. масаттарда кешенді пайдалануа ммкіндік береді.