Р шетелдерді ыты жадайы.
Адам ытарын орау мселесіні негізгі халыаралы - ыты базасын алаан халыаралы дегейдегі жаттарды оайшылыпен абылданбаандыын, оны алыптасу рдісі алай жзеге асандыы кп жадайда оам шін беймлім. сіресе халыаралы дегейге жеке туелсіз мемлекет санатында шыан бізді еліміз шін бл мселені орны блек ой деп тсінемін. Біріккен лттар йымыны Жарысы, Адам ытарыны Жалпыа бірдей Декларациясы, Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы Пакт, Азаматты жне саяси ытар туралы Пакт жне соысына арасты екі осымша хаттама, Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі мжілісіні Хельсинки орытынды Актісі, Жаа Еуропаа арналан Париж Хартиясы, Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі Копенгаген жаты, Еуропалы ауіпсіздік Хартиясы жне таы баса да халыаралы дегейдегі жаттар, мше-мемлекеттерді бірлесе отырып келісімге келу барысында, за уаыт бойы зор ебекті нтижесінде, айтып жеткізуге иын «дипломатиялы» талылаулардан кейін ана абылдананы айын.
Осы жаттарды Б- клеміндегі кездесулерде, сондай-а ЕЫ- жоары дегейдегі кездесуі барысында абылдануы, крделі атынастар мен кейде беделді халыаралы йымдара атысушы - мемлекеттерді кейбіреуіні ымыраа келгісі келмейтін баыттарыны адам ытарына байланысты халыаралы жаттарды абылдау барысына елеулі ыпал жасап, маызды рл атаратындыын крсету де, біз шін те зекті мселе.
Жаа шінші мыжылды алдында кптеген халытар бостанды пен туелсіздікке жетті. Яни адам ытары мен негізгі еркіндіктеріні дуірі туандай. Бгінгі тадаы е беделді халыаралы йым - Біріккен лттар йымы азіргі онжылдыты, 1995 жыл мен 2005 жыл аралыын - лемдегі адам ы онжылдыы деп жариялаан болатын. Адам ытарын орау мселесіні жеке мемлекеттік мселе болудан аланына талай уаыт болды, ендігі жерде адам ытарыны негізгі болатын жан-жаты халыаралы-ыты лгілерді болуына ажеттілік туды. Бл деген адам ытары мен еркіндіктері натылы жеке мемлекетті ана ісі болып оймай, бкіл халыаралы оамдастыты мселесіне айналандыын білдіреді. Осыан орай, лемде зіні леуметтік рылымы, экономикалы даму дегейіне арай жне мемлекеттік билік мніне сай р илы мемлекеттерді болуына байланысты, бірыай халыаралы-ыты ереже ру негізінде барлы мемлекеттер здеріні стаан баыттарын келісім арылы, бірыай ымыраа келу жне зара ыайлы шешімдерге келу арылы жзеге асыруа тырысуда, з кезегінде бл те крделі де, иын жол.
Б Жарысыны зі «Дниежзілік Конституция» іспеттес, кемсітушілікті кез келген нсілдік, діни немесе саяси трін абылдамаан, яни демократиялы парытарды наыз мазмнын крсете білген. Ешандай нсілшілдікке, жыныса, тіл мен дінге блмей Адам ы мен жалпыа бірдей негізгі еркіндіктерді дамыту мен кеейтуге рметпен арай отырып халыаралы атынасты ркендетуде Жары Б кілеттігімен амтамасыз етеді. Б-ны Бас Хатшысыны пікірі бойынша, демократияландыру рдісі- адам ын орауды ажырамас блігі. Егер натылы айтатын болса, адам ын нтижелі орау тек демократиялы шеберде ана ммкін. Сол себепті адам ын олдаудаы Б - ны ызметін демократияландыру жолындаы басты масаттардан бліп арау ммкін емес. Тіпті, 1995 жылды 30 тамызында ткен бкілхалыты референдумда абылданан азастан Республикасыны Конституциясында да, азастан сияты кплтты мемлекетте тынышты пен тратылы орнатуды кепілі жне оамымызды ала арай еркін дамуы шін бірден-бір дрыс жол - азаматтарды лтына, дініне, нсіліне не баса андай да леуметтік бірлігіне арамастан - оларды ыы мен бостандыына кепілдік бере алатын жол - демократия жолы деп тжырымдалан.
азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев зіні «асырлар тоысында» атты кітабында былай дейді : «Саяси демократияа бірнеше жадайлар керек. Соларды ішінде оамда, сіресе элиталы оамда ке анат жайан зара тсінік ана емес, жеткілікті млшерде баралы сипата ие, мемлекетке экономикалы жаынан туелсіз орташа тапты, банасы бекіген ыты мемлекетті мні зор. Егер осыны брі жо болса немесе жеткілікті дрежеде дамымаса, демократияны леуметтік жне институтты негізі берік болмайды».
Біріккен лттар йымы мен Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі йымы – халыаралы атынастар тарихында оны ішінде халыаралы йымдар тарихында з кезегінде заманына сай рылан те маызды халыаралы йымдар. Сол себепті де осы екі йымны адам ытарын ораудаы ызметінен тлім- трбие алуды маызы те зор.
Адам ытары — туан сттен р жеке тлаа тн бостандытар мен ытар жиынтыы.
Халыаралы азаматты ы жйеде адам ытары Б-ны арнайы декларациясында бекітілген.
Тарихы
«Адам ытары» ымы алаш рет 1789 жылы Францияда кабылданан Адам мен азамат ытарыны декларациясында пайдаланылады.
Біра бан дейн де британды лы еркіндіктер хартиясында (1215 жыл) мен ытар жайындаы бильде (1689 жыл) адама жаратылысынан тн ытар туралы идеясы айындалып крсетіледі.
XIX асырда дамыан мемлекеттерде адамны негізгі азаматты пен саяси ытар жиыны алыптасады (бостанды жне теылы, жеке еркіндігі, жеке меншік ыы, сайлау ыы т.с.с.). Ал XX асырда бл жиына оамды пен экономикалы ытар осылады (мысалы, ксіподаа ену ыы, жмыс істеуге жне демалуа ытары).
1922 жылы адам ытарын орайтын неміс жне француз лигалары бастамасымен Адам ытары шін халыаралы федерациясы рылады. Бл осы салада дниедегі тыш халыаралы йым болып саналады.
1948 жылы 10 желтосанда Б-ны Бас Ассамблеясында Адам ытарыны жалпыа бірдей декларациясы абылданды. 1950 жылдан бастап р 10 желтосанда Адам ытар кні атап тіледі.
Адам ытар трлері
Негізінде, ыты теорияда адам ытарыны келесі топтастыру жйесі арастырылады.
Тлалы ытар
Блар азаматтыа, жыныса, жаса, нсілге, лта, дінге арамастан р адама тн жне жаратылысынан беріледі.
- мір сруге ыы
- Жеке еркіндігі ыы
- Тла абиырлыы ыы
- Жеке мірге жанаспаушылы ыы
- зін-зі орау ыы
- Баспанаа жанаспаушылы ыы
- зіні лтты пен мдениеттік тнділігін идентификациялау
- Намыс бостандыы жне пікір бостандыы
- Жылжып кету мен тратын орнын ауыстыру бостандыы
- лт пен тілді тадау бостандыы
- Сот оранышын иелену ыы
- Дін тту бостандыы
- Жеке меншік ыы (кейде экономикалы ытара жатызылады)
Саяси ытар
Блар адамны азаматтыымен тыыз байланысты болады.