Халыаралы экономикалы атынастарды ыты реттеу.

Халыаралы экономикалы ы ымы. Халыаралы экономикалы ыты халыаралы ыты субъектілері арасындаы экономикалы атынастарды реттейтін аидаттар мен нормалар жиынтыымен сипатталалатын саласы деп анытауа болады.

Халыаралы экономикалы ыты пні – халыаралы ыты субъектілері арасындаы екі жаты жне кп жаты халыаралы экономикалы атынастар. Экономикалы сауда атынастарына, сондай-а нер ксіп, ылыми- техника, клік, байланыс, энергетика аясындаы комерциялы атынастарды жатызуа болады.

Бгінгі ХЭ тжырымдамаларыны негізі болып табвылатын кптеген нормативтік актілерді дайындалуымен бекітілуіне СРО мол лес осты. СРО, сонымен атар Женевадаы халыаралы мекемеге дейін рсетілген Б сауда жне даму бойынша 1964 жылы конференция шаырушыларыны бірі болды. (ЮНКТАД)

Халыаралы экономикалы ыты айнар кздері ретінде халыаралы ыты айнар кздері абылданады.

айнар кздері халыаралы йымдарды шешімдері болып саналатын нсамалы нормаларды кптігі халыаралы экономикалы ыа тн сипат. Бл нормаларды ерекшелігі-олар имперетивті емес. Олар нсау беріп ана оймайды, сіресе осы нсаулы нормалар болмаан кезде засыз болып саналатын рекеттерді задылыын жариялайды. Мысалы, 1964 ж. Б сауда жне даму туралы конференциясы кеіннен жалпыа танымал болан Женева аидаттарын абылдады. Оларды ішінде дамушы елдерге е кп жеілдік беру аидатына сйкес кедендік преференциялы жеілдік жасауа нсама бар. Егер осы аидаттар болмаса, бл жеілдіктер засыз болан болар еді.

Халыаралы шарттар. Халыаралы экономикалы ы нормаларын дайындау трысынан келсек, кпжаиы халыаралы шарттар жасау аса маызды. Дл осы кпжаты шарттар халыаралы ыты зегін райды.

мбебап Халыаралы экономикалы шарттара мысал ретінде, 1947 ж. Тарифтер мен сауда бойынша бас келісімді жне ГААТ модификациясымен, сондай-а Бкіллемдік сауда йымыны рылуына байланысты 1994 ж. Маркештік келісімді, сонымен атар ке таралан кпжаты шикізат тауарлары бойынша келісімдерді, халыаралы сауда ыыны бір ізге келтірілуі санаткерлік меншікті орау, клік жне байланыс бойынша конвенцияларды алуа болады.

Кпжаты келісімдерді маыздылыына арамастан, экономика аясындаы ызметтестікті кп блігі екіжаты шарт негізінде жзеге асырылады.

Екі жаты экономикалы атынастарды реттейтін халыаралы шарттарды ішінен бас, шекті, саяси сипаттаы шарттарды, сіресе, досты, ауымдасты, зара кмек туралы шарттарды негізгі міндеттемелерімен атар, экономикалы ауымдастыты кеейту бойынша, коммерциялы ммілерді жасалуына жрдемдесу бойынша міндеттемелер бекітілген.

Халыаралы экономикалы ы нормаларды алыптасуында халыаралы шарттарды кейбір трлеріні маызы зор.

Олара сауда жне теізде жзу туралы шарттар деп аталатын сауда шарттарын жатызуа болады. Осы шарттардаы басты нрсе- мемлекеттер мен оларды жеке жне зады тлаларыны зара атынасындаы сауда –экономикалы режиміні бекітілуі. Бл – е олайлы жадай жасау режимі, лтты режим, екіжаты пайда режимі жне т.б.

Клирингтік келісімдерде арама –арсы сауда, экономикалы операциялардаы тсімдер мен шыындар екі жаты есебінен жретіні крсетіледі. Клирингтік келісімдер детте баса валютаа еркін ауыспайтын валюта олданнатын мемлекеттерде олданылады жне ол олма –ол емес трде есеп айырысу арылы жзеге асырылады.

Несиелік келісімдер бір мемлекетті келесіге ашалай, тауарлай немесе аралас нысанда айтарымды негізде арыз беруі сияты таза кйде бола алады. Біра бгінгі кні масатты немесе шартты несиелер кеінен олданыса еніп жр. Бл несиелер несие беруші мемлекеттне белгілі бір тауарды саиып алу шін беріледі, яни шикізат, азы –тлік, индустриялы, сонымен бірге ару –жара т.б. бл жердегі несиелер борышор мемлекетті несие несие беруші мемлекетке белгілі жеілдіктерді жасауымен, баылау ыын беруі мен иыстырылып кетеді.

Екі рет салы салуды болдырмау туралы жне шетел инвестицияссын зара олдау жне орау туралы конвенциялар. Бгінгі тада Р кптеген мемлекеттермен осындай шарттарды жасаан. Бл шаттарды негізгі маызы – екі жаты тлаларына е кп жеілдік жасау режимін беру. Бл режим мемлекеттерді ксіпкерлеріне з ызметтерін еркін жргізуге жне одан тскен пайданы кедергісіз алуына, сондай-а мемлекетке инвестиция тартуа ммкіндік береді. Себебі оларды ытары мемлекет ішіндегі шарттармен ана емес, сонымен атар екіжаты халыаралы шарттармен де оралады.

рине, экономикалы ызметтестікті жзеге асыруды жаа амал-тсілдері пайда болып, толассыз крделеніп жатандытан, жоарыдаы келтірілген екіжаты келісімдер тріні тізімі осымен шекиелмейді.

Халыаралы йымдарды шешімдері (нсамалары, аулылары). Б органдарымен (БА, ЮНКТАД, ЭКОСОС), сонымен атар, Б-ны мамандырылан мекемелерімен (ВОИС, ЮНИДО) экономикалы ауымдасты мселелері бойынша біршама нсамалар абылданды. Бл органдар мен мекемелерді шешімдерді міндетті зады сипаты болмаанмен, нсамалы кші бар.

Мселен, Б БА мемлекеттерді экономикалы ытырымен міндеттері Хартиясы; Жаа Халыаралы экономикалы тртіп туралы Декларациясы жне Жаа Халыаралы экономикалы тртіпті орнытыру бойынша рекеттер бадарламасы сияты негізгі актілерді абылдады. Бл жаттарда экономикалы ауымдастыты алалмаушылы, екіжаты пайда аидаттары жарияланан.

Б БА маызды жаттары болып “ Халыаралы экономикалы атынастарда сенімді ныайту туралы” жне “ халыаралы ауіпсіздікті туралы” арарлары саналады.

Айматы экономикалы мекемелерді, оны ішінде Еуропалы одаты аулылары нсамалы сипата ана емес, міндетті зады кшке де ие.

Халыаралы экономикалы конференцияларды шешімдері. Бл шешімдер, сіресе негізгі конференцияларды орытынды актілері трінде толтырыландары теорияда халыаралы кпжаты шарттарды ерекше бір трі ретінде арастырылады, сонымен атар нсамалы жне міндетті зады кшке ие. Халыаралы конференцияларды Халыаралы экономикалы ыты алыптасуында елеулі лесі бар жаттарыны ішінде 1964 ж. сауда жне даму бойынша Б Женева конференциясыны орытынды актісіндегі аидаттары, 1975 ж. Еуропадаы ауіпсіздік жне ауымдасты бойынша мслихатты орытынды актісіні “ Экономика, ылым жне техника, оршаан орта аясындаы ауымдасты” тарауы жне 1990 ж. ЕМ шегіндегі кездесуде абылданан Жаа Еуропа шін Париж хартиясыны “экономикалы ауымдасты ” тарауы аса маызды болып саналады.

Халыаралы дет –рыптар. Халыаралы экономикалы ы тарихында, жалпы халыаралы ыта да маызды айнар кз рлін дет –рыптар атарады.

йткенмен де, Халыаралы экономикалы экономикалы атынастарды реттеуде дет –рыпты рлі шектеулі дейтін кзараспен де келіспей болмайды. йткені, мемлекеттер зара атынастарында станатын алыптарды сатау дет –рып трысынан келгенде шешілетін мселе емес.

Ертеден орныып аландай мемлектті егемендігіне, мемлекетті туелсіздігіне рмет, халыаралы шарттарды міндетті трде сатау сияты халыаралы ыты негізгі аидаттарын мемлекеттер кні бгінге дейін екіжаты, сондай-а кпжаты шарттарында айта бекітіп отыруа тырысады.

Халыаралы экономикалы ы аидаттары

Халыаралы экономикалы экономикалы атынастара халыаралы ыты кпшілік таныан тиісті аидаттары олданылатыны сзсіз.

Халыаралы экономикалы атынастарда кбінесе халыаралы жария ыты негізгі аидаттарымен атар, белгілі сауда –саяси режимді пайдалануды амтамасыз ететін арнайы аидаттаролданылады.

зара тсіністік аидаты. Бл аидат ыты ымында бір мемлекет келесі бір мемлекетке белгілі жадайлар жасап, талаптар ойса, шінші мемлекетке де на сол талаптарды ойып, жаадйларды жасауы тиістігін білдіреді. Яни рбір мемлекет серіктес мемлекетті зге мемлекетке жасаан жадайы, яни жеілдігіі зіне де жасалынуын талап етуге ылы. Бл ы зады негіздерде жасалып жатан жеілдіктерге таралмайды.

Е олайлы жадай жасау аидаты. Бл аидат мемлекетті ріптес мемлекетке шінші кез келген жасауы ммкін жеілдіктерін жасауа зады міндеттілігі.

Е олайлы жадай жасау режиміні олданылатын аясы детте бір халыаралы шартта е олайлы жадай жасау керектігі туралы наты ескертпеде айтылады. Бл ескертпе жалпы нысанда сауда атынасыны барлы аясына немесе жекелеген атынас трлеріне таралады; кедендік баждар, транзиттік, санды, зге де шектеулер мен тыйым саулар; кліктік режимге, жеке жне зады тлаларды салыты , т.б. ытарына.

Дегенмен тараптарды келісімі бойынша е олайлы жадай жасау режимінен ауытуа жол беріледі: кршілес мемлекттерге ерекше жеілдіктер, т.б. беріледі. Бл режимнен ауыту кбінесе преференциялды кеден атынастарында олданылады.

лтты режим. Бл режим бойынша шетелдік жеке жне зады тлаларды ытары отанды жеке жне зады тлаларды ытарымен теестіріледі. Ол кбінесе біржаты жасалады немесе кейбір сауда келісімдерінде крсетіледі. детте, бл сот ндірісін оса аланда, азаматты ыты абілеттілікке атысты болады.

Екіжаты пайда аидаты. Бл аидаты мемлекеттерді арасындаы екіжаты тиімсіз, улыпен, жанама, тікелей мжбрлеумен жасалан арым –атынастарды болдырмауды кздейді, яни табыс блу, міндеттемелер жктеу ділетті трде, салыстырмалы негізде болуы керек.

Преференциалды режим. Бл наты бір мемлекеттер немесе мемлекеттер топтары арасында арасында рекет ететін, кедендік баждара атысты жеілдіктер. Мысала, Б сауда жне даму бойынша конференциясыны нсамасы негізінде дамыан мемлекеттер дамушы мемлекеттерге атысты, сондай –а дамушы мемлекеттерді здеріні арасында олданылатын преференциялар жйесін алуа болады. Жне жасалатын преференциялар е олайлы жаадай жасау аидатын олданбайтын мемлекеттерге таралмайды. Р преференциялары таралатын дамушы елдерді тізіміне 104 мемлекет кіреді. Олрды атарында: Албания, Алжир, Бразилия, ытай, Тркия сияты мемлекеттер бар.

Халыаралы экономикалы ыты субъектілері. Егер халыаралы экономикалы ыты субъектілері халыаралы жария ыты саласы деген ойды рбітсек, онда ХЭ субьектілері на сол халыаралы ы субьектілеріні зі дегеніміз жн болар еді. Осыан орай, сз жо, мемлекет сырты экономикалы, азаматты – ыты , коммерциялы ызметке тікелей араласуа ылы. «Саудаласушы мемлекет» халыаралы ыты субьектісі бола отырып, мемлекетті лтты ыыны да субьектісі бола алады, мысалы, шетелдік контрагентті мемлекетті ішкі юрисдикциясымен баындырып, онымен ммілеге отыру.

Халыаралы функционалды ы субьектілікке меелекетаралы экономикалы жне зге де йымдар з рылтай жаттарыны негізінде ие бола алады.

Б-ны дербес органы ретінде, 1964 ж. Б-ны сауда жне даму бойынша конференциясы рылды (ЮНКТАД). ЮНКТАД-ты негізгі масаты – халыаралы саудаа, соны ішінде, шикізат, нерксіп тауарлары саудасына, сонымен атар саудамен байланысты аржыландыру аясында жрдемдесу. Бнда дамушы елдерге жасалатын сауда преференциялар мен зге де жеілдіктерге баса назар аударылады.

Халыаралы сауда ыы бойынша Б Комиссиясы (ЮНИСТРАЛ) – Б БА-ны кмекші органы. Ол 1966 ж. мына масатта рылды: халыаралы конвенцияларды жне зге де жаттарды жобаларын дайындау жолымен халыаралы сауда ыыны дамуына жрдемдесу.

ЮНИСТРАЛ негізгі актілерді ішінде 1974 ж. Халыаралы тауарларды сауда-саттыындаы талапты ескіру мерзімі туралы Конвенцияеы жне 1980 ж. оан енгізілген згерістер мен толытырулар Хаттамасын, 1974 ж. Б Халыаралы тауарларды сату-сатып алу шарттары туралы Конвенциясын дайындады.

Жекелеген шикізат тауарларыны халыаралы саудасын реттеу шін, импорттаушы жне экспорттаушы (бидай, ант, кофе, какао, мата жне т.б.).не тек экспорттаушы мемлекеттерді (мнай) атысуымен кпжаты келісімдер жасалды жне біратар халыаралы йымдар рылды.

Экспорттаушы жне импорттаушы мемлекеттерді атысуымен рылан йымдарды масаты - лемдік бааны крт толуын жеілдету, экспорттаушы елдерге квоталар белгілеу арылы сраныс пен сынысты реттелген атынасын жне импорттаушыларды тауарларды сатып алуы бойынша міндеттемесін бекіту, тауарларды е жоары жне е тменгі нын бекіту жне “буферлік” орларыны жйесін ру.

Экспорттаушы елдерді йымдарына айын мысал ретінде мнай экспорттаушы елдерді йымын алуа болады (ОПЕК). Бл йым мнайды рсат етілетін нын сйкестендіру жне осы масатта р елге белгіленген квотамен мнай ндіруді шектеу арылы мнай ндіруші елдерді мддесін орау міндетіне ие.

1946 ж. НАТО шегінде АШ бастамасымен экпортты баылау бойынша йлестіру комитеті рылды (КОКОМ). Бл комитет батыс елдеріні социалистік елдермен экспортты саудасын шектеу бойынша орган ретінде жмыс істейді. КОКОМ-а НАТО-ны елдері ана емес, сонымен оса Жапония жне Австралия мше.

Мемлекетаралы нерксіптік ауымдасты . Соы 10 жылды ішінде саудаа сііріліп кететін халыаралы нерксіптік ауымдасты арынды сіп келеді. Халыаралы нерксіптік ауымдасты астарында ндіріс саласындаы тікелей кооперациялы байланысты, бірлескен нерксіптік ызметі, сонымен бірге нерксіптік шегінде шетелдік инвестициясы, технологиялы кмегі тсініледі. Дамушы елдерге техникалы кмек крсету жне индустрияландыруа жрдемдесу, сонымен атар нерксіпті дамуы саласындаы Б ызметін йлестіру масатында1966 ж. Б нерксіптік даму туралы йымы рылды. 1985 ж. ол Б-ны мамандырылан мекемесіне айналды.

Валюта-аржы шегіндегі мемелекетаралы ызметтестік. Екіжаты есептесуді, тлемді, нисиелендіруді, зге де ажетті жадайларды амтамасыз ету масатында валюталы-аржылы шегіндегі ызметтестік халыаралы экономикалы байланысты дамуы айрыша мнге ие. Бл (екіжаты есептесу т.б.) ылыма ХЭ саласы ретінде ерекше халыаралы валюталы-аржылы ыты блінуі шін негіз болды.

Туелсіз Мемлекеттер Достастыы. 1991 ж. 8 желтосанда Беларусь, Ресей жне Украина ол ойан ТМД ру туралы келісімде тараптарды бірлескен ызметін кбінесе жалпы экономикалы кеестікті алыптасуына мен дамуына, кеден жне кшіп-ону саясатына, клік жне байланыс жйесіні дамуына баыттау туралы айтылды. 1991 ж. 21 желтосандаы Алматы Декларациясыны арасында ТМД-а зірбайжан, Армения, азастан, ырыстан, Молдова, Ткжікстан, Тркмен, збекстан, кенірек – Грузия кірді. азір Грузия оны мшесі емес. ТМД-ны йымдастырылуыны жргізілуі 1993 ж. 22 атарда абылданан Жарыда айтылан. Жарыда экономикалы леуметтік жне ыты шегіндегі ызметтестік туралы арнайы тарау бар.1992-1994 жж. экономикалы ызметтестікке ТМД елдері арасында бірнеше кп жаты келісімдер арналды.

Еуразиялы Экономикалы ауымдасты 2000 ж. 10 азанда Астанада Кедендік одаа мше мемлекеттер арасында Еуразиялы Экономикалы ауымдасты ру туралы шарта ол оюды нтижесінде рылды. Бл шартты барлы мше мемлекеттерді за шыарушы органдары бекітуі ажет. Бгінгі танда бл орган тек рылуы сатысында. Оны жоары органы-Мемлекетаралы Кеес. зыретіне ыпалдасуды баыттарын, болашаын, стратегия мселелерін аытау жатады.

8 таырып Дипломатиялы ы