Таырып. Халыаралы теіз жне зен ыы

арастырылатын сратар:

1. Халыаралы теіз ыыны тсінігі
2. Халыаралы теіз ыыны айнар кздері мен аидалары
3. Теіз кеістіктеріні ыты режимі
4. Теіз кеістігіні трлері.
5. Каспий теізіні ыты мртебесі

 

 

Халыаралы теіз ыыны тсінігі. Халыаралы теіз ыын кодификациялау. 1958 жылыы теіз ыы туралы Жненва конвенциясы. Б-ны теіз ыына атысты шінші конвенциясы.

ртрлі нысандаы теіз ызметтеріні пайда болуы мен дамуы халыаралы ыты жаа бір тармаы, яни халыаралы теіз ыыны пайда болуына кеп соты. Халыаралы теіз ыы дегеніміз - лемдік мхитты пайдаланумен байланысты ызметтерді жзеге асыратын халыаралы ы субъектілеріні арым-атынасын реттейтін халыаралы-ыты аидалар мен нормаларды жиынтыы.

Халыаралы атынастарды бастапы кезедерінде кптеген уаыт бойы халыаралы теіз ыыны бірден-бір айнар кзі - дет-рыптар болып келді. Тек XVIII асырда теіз соысы мен теіз жаалауында орналасан мемлекеттерді здеріне тиесілі ауматарда мемлекеттік билікті жзеге асыру мселелерін кздеген арнайы шарттар пайда болды. йтсе де лемдік мхитты пайдалануа байланысты туындаан халыаралы атынастарды тбегейлі ыты реттеу, XX асырларда бекітілген біршама кпжаты шарттарыны негізінде ана ммкіндік тызды.

1958-ші жылы Б-ны Женевадаы конференциясында аталмыш йымны Халыаралы ы комиссиясымен зірленген маалаларды негізінде келесідей трт бірдей конвенция абылданды:

• Айматы теіз жне іргелес айма жніндегі конвенция;
• Ашы теіз жніндегі конвенция;
• Балы аулау жне ашы теізді тірі ресурстарын орау жніндегі конвенция;
• Континенттік айра жніндегі конвенция.

Аталмыш конвенциялар кшіне еніп, олданыса алынаны мен олар нтижелі жмыс атара алмады. Отарлы жйені кйреуі негізінде жаадан пайда болып, дамып жатан мемлекеттерді йаруы бойынша бл конвенциялар оларды мдесін жеткілікті трде амти алмады. Осы жадай, жне де ылыми-техникалы прогресстерді дамуы нтижесінде лемдік мхита атысты пайда болып жатан теіз ызметтеріні жаа бір трлеріні ыты реттелу ажеттілігі 1973-ші жылы Б теіз ыы жніндегі III Конференциясыны ткізілуіне себеп болды. Нтижесінде 1982-ші жылы 10 желтосанда Б-ны теіз ыы жніндегі Конвенциясы абылданып, ол 1994 жылы 16 арашада кшіне енді.

Аталан конвенциялардан баса, теіз ыыны айнар кздері ретінде келесідей халыаралы шарттарды атап туге болады: Кит аулау ндірісін реттеу жніндегі 1946 жылы конвенция; Теіздегі кемелерді атыысын ескертуді халыаралы ережелері туралы 1972 жылы конвенция; Теіздегі адамдарды мірін орау жніндегі 1974 жылы конвенция; алдытарды серінен болуы ммкін теіздерді ластануыны алдын алу туралы 1972 жылы конвенция ж.т.б.

Халыаралы теіз ыы жалпы халыаралы ыты жйені рамдас блімі боландытан, жалпы халыаралы ыты негізгі аидаларын басшылыа алады. Мысалы: зара кш олданбау, орытпау, халыаралы дауларды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттерді ішкі істеріне араласпау, мемлекеттерді ызметтестігі, барлы халытар тедей з тадырларын здері анытау тріздес аидалар. Бнымен атар халыаралы теіз атынастарын реттеуде халыаралы теіз ыыны келісідей салалы аидалары да олданылады:

Ø Ашы теіз бостандыы аидасы, бл аидаа сйкес ауматы теізді сырты шекарасындаы теіз кеістіктері ашы жне андайда бір мемлекеттерді егемендігіне жатпайды. Теізде жзу еркіндігі, ашы теізді уе кеістігіндегі шу еркіндігі, су асты кабельдері мен бырлар салу еркіндігі, жасанды аралдар трызу еркіндігі, балы аулау еркіндігі, ылыми зерттеулер жргізу еркіндігі осы бір аидамен кепілдендірілген.

Ø Теіз кеістігін орау аидасы.

Ø Теізді ірі ресурстарын сатау жне орынды пайдалану аидасы.

Ø Дниежзілік мхитты бейбіт масатта пайдалану аидасы.

Халыаралы ыта жер шарыны барлы кеістіктері, оны ішінде уе жне арыш кеістіктері зіндік ыты мртебесі бойынша е басты екі аймаа блінеді:

1. ыты мртебесі ішкі мемлекеттік за нормаларымен белгіленетін кеістік;
2. ыты мртебесі халыаралы нормалармен белгіленетін кеістік.

Сйкесінше Дниежзілік мхит кеістіктері де жаадаы мемлекетті мемлекеттік аймаын райтын теіз кеістіктерінен жне ыты мртебесі халыаралы ы нормаларымен белгіленетін теіз кеістіктерінен трады. Сондай-а теіз кеістіктері ыты режимі бойынша келесідей сараланады:

1. ыты мртебесі негізінен лтты ы нормалары райтын мемлекеттік айматар. Бан жататындар ішкі теіз сулары жне айматы теіз.
2. мемлекеттік айматар рамына кірмейтін, алайда жаадаы мемлекеттер мндай кеістіктерде лтты за жне халыаралы шарттармен бекітілген белгілі егеменді ытара ие болатын аралас режимді ауматар. Атап айтса рлыты айра мен экономикалы айматар.
3. халыаралы шарттармен бекітілген барлы мемлекеттерге ерекше ыты режимді айматар. Бан жататындар: айматы суларды сырты шегінен басталатын ашы теіз, теіз тбіндегі халыаралы аудан, кейбір халыаралы баздар, каналдар, Антарктида, арыш кеістіктері жне аспан денелері.

Теіз кеістігіні осы трлеріні райсысы зіндік айырмашылы режимдер мен ерекшеліктерге ие, енді соларды райсысына жекелеп тоталайы.

Ішкі теіз сулары – теіз жаалауы бар кез келген мемлекет аймаыны рамдас блігі болып табылады. Халыаралы ыа сйкес, ішкі теіз сулары ымына айматы теізді енін есептеуге алынан, мемлекеттер жаасында жне тзу негізгі сызытармен орналасан сулар жатады. Ішкі теіз суларыны ыты мртебесі оларды стінен толы егемендікті жзеге асыратын жаадаы мемлекетті заымен бекітіледі. Мндай суларда арнайы рхсатсыз ксіпті кез келген трімен айналысуа тиым салынады.

Айматы теіз– бл жаалаудаы мемлекетті ішкі теіз суларына немесе айматы рлыына жанасатын ені 12 теіз миліне дейінгі теіз белдеуі. зіні ыты мртебесі бойынша айматы теіз жаалауындаы мемлекет аймаыны блігі ретінде танылады, ол зіні егемендігін айматы теіз суларына ана емес, сонымен бірге оны тбіне, уе кеістігіне, айматы теіз тбі мен ойнауына да жргізе алады.

Ашы теіз– айма суыны сырты шекарасында орналасан теіз жне мхит кеістігі, длірек айтса айма суымен кез келген мемлекетті ішкі суларына енбейтін теізді барлы блігі. Ашы теіз барлы лттар шін ашы жне ешандай мемлекет оны кез келген блігін з егемендігіне баындыруа хаысы жо.

Іргелес айма– айма суына жанасып жатан аудан. Іргелес айматы ені, айма суыны ені лшенетін бастапы сызытан бастап 24 теіз миль шегінен аспауы керек. Іргелес айматы жаалау мемлекеті з ішкі теіз суларында жне айма суларында шетел кемелеріні кедендік, фискалды, имиграциялы жне санитарлы ережелерді саталуын баылауды жзеге асыру шін рады.

Континенттік айра(аылшын тілінен аударанда сре, шыыы жер, саяз жер) дегеніміз – теіз тбі тігіні кенеттен лаюы белгіленетін, жаалау сызыынан тередігіне дейін жайылып жататын материктер айналасындаы су асты жазыы.

Айырыша экономикалы аймадегеніміз– аума суы жне аума суыны енінен лшенетін бастапы сызытан бастап ені 200 теіз милін осып есептегендегі аудан. Жаалаудаы мемлекетке айырыша экономикалы аймата барлы табии ресурстарды барлау, деу жне аятау масатында егеменді ытар беріледі. Мндай табии ресурстара судаы тірі жне тірі емес, теіз тбінде тнып жатан ресурстар жне теіз тбіні ойнауы жатады.

Теіз тбіні халыаралы ауданы– Б Халыаралы теіз ыы жніндегі Конвенциясыны 136-бабына сйкес, континенттік айранан тыс Аудан деп аталатын теіз тбі адамзатты жалпы мрасы болып табылады.Аудан ресурстарына деген барлы ытар жалпы адамзата тиесілі.

Халыаралы баздар.Баздар – андайда бір рлы учаскілерін бліп тратын жне кршілес су бассейіндерін немесе оны блігін осып тратын біршама тар су кеістігі. Кптеген баздар халыаралы кеме атынасы шін негізгі теіз жолы ызметін атарады. Жер бетінде жалпы 300-ге жуы баз бар. Негізгі халыаралы баздар атарына Малакка, Гибралтар, Сингапур, Магеллан, ара теіз, Балты баздары жатады.

Архипелагтік суларархипелаг мемлекеттерді тірегін теіздік баса блімдерінен тзу негізгі сызытармен шекараланатын, архипелагті теіздегі е алыстатылан аралдары нктесімен кебул теіз жартастары рамына кіретін аралдар арасында орналасан сулардан трады. Бгінгі кні архипелаг мемлекеттерге Жасыл мйіс аралдарын, Фиджи, Багам аралдарын, Индонезия, Филиппинаны жатызуа болады.

Теіз каналдарыдегеніміз –теіз жолдарыны зындыын ысарту шін теіз кеістігін осатын жасанды су жолдары.Суэц, Панама, Киль каналдары халыаралы маызы бар негізгі каналдара жатады. Суэц каналы Жерорта теізі мен ызыл теізді осып жатса, Панама каналы Атлант жне Тыны мхиттарын осып жатыр.