Минералогия тарихы туралы жалпы тсініктер

Дріс. Кіріспе

 

Минералогия ылымы кне замандардан басталады. Адам баласыны мдени тарихы минералогия ылымымен тыыз байланысты. Жабайы адамдарды тарихы жердегі тау жыныстарын алып пайдаланудан басталады. Е алашы тас олдану заманы эолитдеп аталады. алымдарды пікірі бойынша эолит заманы бізді жыл санауымыздан 1 миллион жыл шамасы брын басталан болу керек. Олар ыайлы кесек тастарды ааша байлап, тас шопар, тас бала таы сол сиятылар ретінде пайдаланан.

Одан кейінгі замандарда тасты деп пайдалануды йренді. ралдар жасай бастады. Тастарды шапа ретінде пайдаланып от жауды йренді. Осы заманды палеолит не тас заманы деп атайды. Оны аяталанына 20 мы жыл шамасы болды деп есептейді. Одан кейін тасты деу не неолит заманы басталды.

Мнан кейін саз балшытан жасаан мыраны ртеу нері шыты. Саз балшытан жасаан татайша беттеріне таба, ою, жазбалар жазыла бастады. Сйтіп «тас кітаптар» пайда болып жазу мдениеті басталды.

Саз балшытармен атар металдар да пайдаланыла бастады. Е алдымен, рине, табиатта таза кйінде кездесетін металдар олданылды. Олара алтын, кміс, платина, мыс, сынап, темір, кейбір басалары жатады. Бларды ішінде е кп олданыланы алтын жне кміс болды.

Металды шын мнісінде олдану дуірі оны минералды заттарды ішінен орыту арылы айырып алудан басталды. рине, бірінші кезекте тез орытылатын минералдарды пайдалану оайыра болды. Осы жолмен мыс, орасын, мырыш, алайы, сынап, сурьма жне басалары алына бастады. Бларды ішінде кп олданыланы мыс болды. Оан себеп болан мысты табиатта таза трінде де кездесуі де ыпал етті. Ол созылыш жне соылыш асиетімен кзге тсті. Мнымен атар мыс минералдарыны жер бетіне жаын жерде кгілдір жне жасыл тсті минералдары болуы адамдарды ызытырды. Олар мысты тотыты минералдары. Сйтіп мыс орыту ісі жола ойылып мыс заманы басталады. Оны басталанына млшері 6–7 мы жылдай болды деп есептелінеді.

Мыс заманы кпке созылмай ола (жез) дуіріне айналды. ола деп мысты баса металдармен осылып орытпа жасауын айтады. Жоарыда келтірілген металдарды брі мыспен орытпа жасайды. Олар таза мыстан берік, атты жне алтын тстес болады.

ола орытумен байланысты кен іздеу химиялы минералды зерттеу ісі басталды. Адамзат тастарды кркемдік шінде азірге дейін пайдаланып келеді. Олара мысалы, алмаз (гауар), меруерт, інжу, маржан, лаыл, изумруд, феруза, малахит жне т.б жатады.

Минералогия жнінде жазылан ебектер ертеде аз болан. Е алашыа Теофрасты «Тастар туралы» деген ебегі жатады. Ол грек халыны ірі алымы болан жне Аристотельді шкірті саналан (372 – 287 жыл брын б.з.д). Ол барлы минералды заттарды ш топа блген: 1) металдар; 2) тастар жне 3) топыра.

Одан кейін минералдар туралы жазан Римні ататы алымы лкен Плиний болан. Орта асырларда бкіл дниежзіндегі барлы ылымдарды туын стап, оны ілгері дамытушылар арабтар болды. Араб мдениеті е кемінде 600-1500 жылдар арасында жер жзіне жайылан е крделі мдениет болды. Араб тілінде жазылан ебектермен батыс елдері алымдары кп кеш танысты.

Алашы рет араб тілінде жазылан ебектерді жинастыран М. Штейншнейдер болды. Ол Фараби мен Бируниді минералогиясы туралы лкен ебек жазды. Оны «Арабша тастар тізбесі» деген ебегі неміс тілінде 1895 жылы басылып шыты. Ол ебегінде тастар туралы, жалпы минералдар туралы арнаулы кітап жазандарды зі елуге барды.

Соларды ішінде алдымен Джабир ибн-Хайян аталан. Ол араб алхимиясыны атасы болып саналатын ататы алым болан. (815 жылы лген). Кптеген химиялы заттарды таза трін алу дісін жазып кеткен. Сол сияты басада алымдар келтірілген.

Абунаср Фарабиді нсілі ыпша (870 – 950), Отрар аласында дниеге келген. Отырар сол кезде арабша Фараб деп аталан. Сондытан ол Абунаср Фараби аталып кеткен. Ол энциклопедист алым болан.

Фарабиді жолын уан кптеген шкірттері болан. Соларды арасында минералогиядан аса крнекті екі алым болан. Оны бірі – л-Буруни. Ол 973 жылы туан збек алымы.

Екіншісі – ибн Сина (латынша Авиценна), азаша аты Абуали Сина. Ол 980 жылы туан тжік алымы, 1037 жылы лген.

Абуали Сина барлы минерал заттарды тртке блген: 1) тастар, 2) металдар, 3) жанатын заттар жне 4) тздар. Оны осы классификациясы ылымда XVIII асыра дейін олданылан.

л- Буруниді минералдар туралы жазылан екі лкен кітабы болан: 1) «ымбат минералдарды тану туралы кітап», 2) «Тас туралы кітап».

Буруни «Минералогиясында» минералдарды асиеттері бірнеше белгілері арылы берілген. сіресе оларды тстеріне, аттылыына, меншікті салмаына кп назар аударан. Сол сияты минералдарды ішкі рылысы, формасы сиятыларда еске алынан.

Минералдарды аттылыын айыруда л-Буруни лшеуіш (шкала) ретінде алмаз, корунд, аы сияты минералдарды олданан. Осы діс азірде олданылады. Оны анытаан минералдарды меншікті салматары азіргі алынан деректермен дл келеді.

л-Буруниді «Минералогиясы» екі блімнен трады. Бірінші блімде 36 трлі минералды сипаттамасы берілген, оны ішінде шыны, фарфор сияты олдан жасалан заттар да бар. Екінші блімінде 12 трлі минерал сипатталады, оны ішінде 4 трлі орытпа бар.

Минералдарды сипаттамасын бергенде л-Буруни оларды асиетіне, баасына, жаратылысына толы тотайды. рине, азіргі кезде ылым мен техниканы нтижелерін олдану негізінде табыан минералдар сипат-тамаларымен салыстыруа болмайды. Дегенмен, л-Буруни ебектері з заманында келешек минералогияны дамуына лкен ыпалын тигізгені сзсіз.

л-Буруниді пікірі бойынша млдір минералдар сйы затты атаюынан, басаша айтанда, ерітіндіден пайда болан. Оан л-Буруни тзды мысал етіп келтіреді. Млдір минералдарды сйы заттан пайда боландыына длел ретінде оларды ішінде кездесетін газ бен су тамшыларыны бар болуын келтіреді.

Демек минералдарды жаратылысын жне асиетін айыру шін кристалл ішіндегі сол кпіршіктер мен тамшыларды зерттеуді маызы бар екендігін крсетеді. Осындай зерттеулерде ол млдір асыл тастан жасалан, лкейтіп крсететін лупа олдануы бден ммкін. Европада линзаны алаш рет Голландия алымы А. Левенгук 1673 жылы жасаан болса, одан 700 жыл брын жазылан араб ебектерінде линза олданыланы да айын болды.

л-Буруниді минерал ішіндегі кпіршіктерін зерттеген дісі осы кнгі минерал зерттеу ылымыны бір жаа тарауына негіз болып табылады. Оны негізі мынау: минералды ыздыран кезде оны ішіндегі кпіршікті минералды жарып шыан температурасы сол минерал рылан кездегі сйы ерітіндіні температурасын крсетеді. Минералдарды андай жадайда пайда боланын айыратын жаадан шыан діс осыан негізделген. Бл діс Н.П.Ермаковты «Исследования минералообразующих растворов» деген ебегінде (1950 жылы) жазылан.

Сонымен л-Буруни азіргі минералогия ылымыны негізін салушы болып табылады. Одан кейін кптеген асырлар бойы минералогия дамымай келді. Тек XVI асырды орта кезінде,

л-Буруниден 500 жыл кейін Агрикола зіні ататы «Минералдарды жаратылысы туралы» (1546 жылы) атты ебегін жарыа шыарды. Ол неміс дрігері болан, кп уаыт Чехословакия нерксіп дамыан жерде ызмет істеген. Оны ебегінде келтірілген минералдарды жаралытысы мен сипаттамасы буали Сина мен л-Буруниді ебектеріне сас.

Швед алымы Карл Линнейді (1707–1778) ататы «Табиат системасы» атты ебегімен байланысты минералдарды жаадан трге блу басталды.

Кристаллографияны алашы негіздері дл осы кезде туа бастады. 1669 жылы Данияны ірі алымы Нильс Стенсон (1638 –1686) кристаллографияны алашы заын жариялады. Ол за – кристаллографияны бірінші негізгі заы, оны ос жаты брышты тратылы заы деп атайды. Бл зады орыс алымы М.В.Ломосонов (1711–1765) пен француз алымы Ж. Роме де-Лиль (1736–1790) уаттап толытыран.

М.В.Ломоносов минералогия ылымыны баса да негіздеріне ат салысады. Оны 1763 жылы жазылан «Жерді абаттары туралы» атты ебегінде геология ылымыны кп мселері келтіріледі. Минералдарды жаратылысы жнінде едуір дрыс пікірлер айтылады.

Кристаллография ылымына кп ебек сііргендерді бірі француз алымы Рене Жюст Гаюи (1743–1822). Ол ебектерінде кристалл рылысыны теориясын беріп, кристалл ырларыны лшемдері арасында бтін санды атынас болатын зады тапты.

Кристалды формаларын математикалы зерттеу арылы 32 трлі топа блуге болатынын табушыны бірі- орыс алымы А.В. Гадолин (1828–1892).

Кристаллографиядаы осы айтылан жаа баытты одан рі дамытып, кристалдарды ішкі рылысы мен оны сырты формасыны арасындаы байланыс заын тапан орыс алымы Е.С. Федоров (1853–1919). Рентген сулесі арылы кристалдарды ішкі рылысын зерттейтін діс 1912 жылы басталды.

Минералогия, кристаллография, петрография атты ылым тарауларыны басын осып «петрология» атты ылыма айналдыру 20-асырды басынан басталды. Бл ылымны бастапы негізі жер химиясын зерттеуші «геохимия» атты ылым.

Геохимияны негізін салушылар: Совет алымы В.И. Вернадский (1863 –1945), Норвегия алымы В.М. Гольдшмидт (1888–1947), Совет алымы А.Е.Ферсман (188 –1945).

Ертедегі дуірлер мен орта асырларда жастар туралы ылымдар жекеленіп блінбей бір ттас алынан болса, кейінгі жаа дуірде олар жіктеліп, бірнеше тараулара блінді: минералогия, кристаллография, петро-графия, пайдалы азындылар таы басалар. Бларды р айсысы таы бір-неше тараулара блінуде.

азіргі жетілдірілген теория мен дамыан жаа техниканы арасында ылымдар тараулары жеке-жеке блшектеніп аралмай, р тарауларды жетіс-тіктерін бірге байланыстыра арау негізгі мселені бірі болуы ажет.

дебиет: 1 нег.[7-17], 2 нег.[4-9]

Баылау сратары:

1. Эолит заманында адамдарды тасты пайдалануы.

2. Неолит заманы немен сипатталады.

3. Тас кітаптарды пайдалану неден басталды.

4. Металдарды пайдалану неден басталды.

5. Металдарды андай минералдардан алу оайыра болды.

6. Мысты кп олдануыны себептері. Мыс заманы.

7. ола деген не? ола заманы.

8. Тас туралы бірінші кітапты кім жазды.

9. Алхимияны атасы кім болып саналады.

10. Абунаср Фараби кім болан.

11. Буруниді минералды танудаы ролі.

12. Абуали Синаны (Авиценна) минералды заттарды саралауы.

13. Е.С. Федоровты тапан жаалыы.

14. Геохимияны негізін салушылар кімдер болды.