Эндогенді минералдарды рылуы

Дріс. Минералды геологиялы жаратылыстары

Минералды заттарды жаратылысындаы е басты асиеттеріні бірі оларды жаратылыс энергиясы, басаша айтанда рылыс энергиялары. Жаратылыс жадайларына арай олар екі лкен топа блінеді: оны бірі –жерді ішкі энергиясына арай пайда болатын эндогендік минералдар, екіншісі жерді сырты энергиясына байланысты рылатын экзогендік минералдар. Ішкі жне сырты энергияларыны зара серлеріні салдарынан минерал заттар зіні алашы жаратылыс трін згертіп бірінші трден екінші трге айналады. Ондай минералды метаморфты минералдар деп атайды. Сонымен барлы минералдар осы айтылан ш топты біреуіне жататын болады. Енді соларды жеке-жеке арастырайы.

Жерді ішкі энергиясына байланысты минералдарды ары негізі магмалы процеске жатады. Магма жерді бір абатын тегіс алып жатан ттас нрсе емес, ол жерді ішкі абатында зор ауматы алып жатан ошатарда болады. Магманы пайда болуы жер астындаы ысым кшіне, ызуа, озалыстара, химиялы жне атомды реакциялара байланысты. Осыларды жиынты рекеттеріне арай магма пайда болады. Балыан магманы жоары температурада клемі лкейіп, газдар пайда болады. Осы рекеттерді серінен ысым кші артып, жан-жаын кернейді. Соны нтижесінде жерді стігі абатына арай жер бетіне мтылады, демек жерді жарытарын, тастарды уыстарын уалап магма жне оны газдары жоары рлейді.

Магма жоары ктерілгенде зіні жолындаы тау жыныстарына зор сер етеді: балытып зіне ілестіреді, ыздырады, газдары араласады, ысым кр-сетеді. Жер бедеріне шыатын жарытар кез келсе, сонан магма, лава жер бетіне атып шыып, осыдан вулкандар пайда болады. Магма жер бетіне ктеріл-ген сайын атайып, тау жыныстарына айналып, неше трлі минералдар ралады.

Жерді стігі абатын райтын он шаты элементтер бар екені айтылды. Магманы рамында да кбінесе сол элементтерден ралатын минералдар болады: SiO₂, Al₂O_3,Fe₂O₃, FeO, MgO, CaO, Na₂O, K₂O, сол сияты газдар: (CO₂, CO, SO₂, H₂S жне т.б.). Осыларды алашы сегізі магманы ою, ттыр негізін райды. Сонымен, магма дегеніміз –ттыр блшектермен шпалы блшектерді аралас оспасы (грекше магма–аралас деген сз). Магма ктерілген сайын ттыр блшектері азая береді. Олар минералдара айналып тменде ала береді де, шпалы газды блшектері кбейе береді. Осыны алды магма деп атайды. шпалы элементтермен осылан кейбір ауыр металдар да бірге шыады.

Магмалы рекеттерден минералдарды рылуын екі топа бледі: эффузивтер жне интрузивтер болып.

Эффузивтер – магманы жер бетіне шыан лава тріндегі тасыннан пайда болан тау жыныстары. Олар тез салындайды, сондытан ірі кристалдар рап лгермейді.

Интрузивтер – магманы жерді ішкі абатында атайан блігі. Ол те баяу салындайды, ысым кші де жоары. Сондытан элементтер бір-бірімен рекеттесіп, жиналып, кристалдар рылады. Осындай жадайда р трлі минералдар жіктеліп, меншікті салматарына арай айрылуларына жадай жасалады.

Магмалы – эндогендік минералдар ралуы андай температурада туіне байланысты кптеген трлерге блінеді. Соларды біріне гидротермалы минералдар жатады. Олар 350⁰С-тан тмен температураларда пайда болады. блар ысты су ерітінділерінен блініп тзіледі. алдыты магмадан блініп шыан су буы тау жыныстарыны жарытарына сііп, салындап, ысты ерітіндіге – гидротермаа айналады. Олар 3–4 километр тередіктен уыстар арылы жер бетіне дейін келіп жетеді. Ерітінді ішінде кремний осындылары, бірнеше металдарды ккіртті осындылары, мысалы, орасын, мыс, сынап, сурьма, мыщьяк, таы басалары кездеседі.

Магмалы оша бден атайып бірнеше гидротерма бліне беруі ммкін.

Гидротерма ерітінділерінен пайда болатын минерал заттарды формалары р трлі. Жарытарды уалап аан ерітіндіден желілі минералдар пайда болады. Олар тау жыныстарыны майда кеуектеріне сііп ерітіндіден сеппелі минералдар тзіледі.

Гидротермалы желілерді толтырушы зат–кбінесе кварц. Кен минерал-дарыны кп трлері осы айтылан гидротермалы заттарда болады. оларды кбісі ккіртті осылыс, яни сульфид трінде кездеседі. Бл кендерден шыатын металдара жататындар: W, Mo, Sn, Bi, Fe, Ni, Co, Cu, Au, Ag, U, Th, Pb, Zn, Sb, Hg.