Экзогендік минералдарды ралуы

Жер бетіндегі кнні энергиясы атысу арылы пайда болатын минерал-дарды экзогендік минералдар дейді. Бл минералдарды рылу задылытары эндогендіктермен салыстыранда толы зерттелді деуге болады, йткені оларды жер бетінде боландытан баылау оай.

Бір жадайда траты, берік минералдар екінші жадайа тскенде трасыз болып шыады. Бзылан минералдан шыан материалдан жаа материалдар ралады. Минералдарды бзуа келіп соатын жадайлара ауаны озалысы, атмосфералы жауын-шашын жне температура жатады. Соны ішінде, сіресе, химиялы кшті рекет жасаушылара ауа мен суда еріген оттек (О), кмірышыл газы (СО₂) жне су жатады. Бзылан минерал-дан шыан заттар сол орнында алады да, онан туынды минералдар шыады, онан аландары суа еріп, не желмен шып шырлара, клдерге, зендерге барып тнады, шгеді. Шгінді жыныстарды раушы минералдарды кбісі салын су ерітінділерінен пайда болан тздар.

Бзылу рекетіні басым тріне арай оны физикалы немесе химиялы бзылыс деп атайды. Шлді салын жерлерде физикалы бзылым, ал ылал-ды жерде химиялы бзылым басым болады. Кпшілік жадайда бзылыстын бл екі трі аралас келеді. Олар бір-біріне кмектеседі. Мысалы зат нтаталып гітілсе оны суда еруі жылдамдайды.

Тау жыныстарыны негізі механикалы бзылыстан басталады. Минерал кристалыны ызанда клемі лкейеді, ал жарыына кірген су мза айналанда оны клемі седі де, бзылуа келіп соады. Желді ауы, кнні шауы, суды шаюы немі жріп жататын процесс.

Бзылысты е кштісі жне минерал раудаы маызы – химиялы бзылыс, ол суда еруден басталады. Сондытан минерал рылуда суды атаратын рлі те зор. Жауын-шашын сулары топыраа сііп, тау жыныстарын аралап ерітеді. Оай еритін жыныстарды жарытарын кенейтеді. Соны нтижесінде гірлер, уыстар пайда болады. Оларды беттерінде сталактит, друзалар жне басалары пайда болады.

уыстарды, гірлерді тбелері ойылып тсіп жер бетінде лкен шырлар пайда болады. Су шаю рекеттерін карст деп атайды.

Химиялы бзылыстарды жруіне жер бетіндегі сімдіктер жне микроорганизмдерде айтарлытай сер етеді. Жерді бетінде тзілген минералдарды зерттеу арылы жер астында андай эндогендік минералдар болуы жорамалданады.

Сонымен, экзогендік минералдарды рылуында е басты орын алатын рекет эндогендік минералдарды бзылыс рекеті деуге болады. Басаша айтанда, экзогенді минералдарды туынды минералдар деп атауа болады. Мысала эндогендік мыс сульфиді халькопиритті алса, химиялы жолмен бзыланда оан темір блшегі блініп шыады да, мысты темірсіз сульфидтері пайда болады. Олара халькозин жне ковеллин жатады. Сонды-тан туынды ыли жарытарды, уыстарды толтыратын желілі рылысты келеді.

Тау жыныстарыны бзылу нтижесінде трлі тсті топыратар пайда болады. Топыра ралу мселесі де ылымны лкен тарауы, оны топыратану деп атайды. Топыраты пайда болуына органикалы осындылар мен микроорганизмдер зор роль атарады жне мнда да суды маызы зор. Трлі климатты жадайларды душарласуынан сан алуан топыра типтері рылады. Топыраты пайда болуында е кп кездесетін аналы жыныс силикаттар, демек кремний тотытары араласан тау жыныстары мен минералдар. Оларда е жиі кездесетін металдар-калий, натрий, магний, кальций, алюминий, темір жне кремний. Бларды бастапы тртеуі су ерітіндісінде гидро тотытар райды: KOH, NaOH, Ca(OH)₂, Mg(OH)₂. Блар суа ерігіш осындылар. алан шеуі суда еріп жылжи оймайтын коллойд осындылара айналады, басаша олар сулы тотытар, осылардан пайда болан минерал заттарды тау жыныстарыны бзылу абыы деп атайды. Топыра сол абыыны е стінгі беті болып табылады. Осы топыраты бір трі – латерит деп аталады. Ол негізінен темір мен алюминий тотытарынан трады. Оны тсі ызыл сарыш саз кірпіш пішіндес. Оны тас сияты аттысы да, балшы сияты жмсаы да болады.

Каолинит –алюминий мен кремнийді сулы тотытарынан (Al₂O_3*2SiO_2*2H₂O) тратын осынды минерал.

Боксит – алюминийді сулы тотыынан тратын минерал.

Тау жыныстарыны суда еріп з орындарынан ауысып кеткендері баса жерлерге жиналып шгінді тау жыныстары мен шгінді минерал заттар пайда болады. Кен минералдары суда ерімейтін болса, біра нтаталан трде болса олар шашыранды кен орындарын райды. Оларда жиі кездесетіндерге алтын, платина, алмаз, киноварь, касситерит, вольфрамит жатады.

Механикалы шгінділер тзілгенде жаадан минералдар ралмайды. Жаа минералдар химиялы шгінділер пайда боланда рылады. Оларды ш топа блуге болады: 1) еріген тза аныан ерітінділерден кристалдарды пайда болуы; 2) коллойд ерітінділерді бірігуімен шыатын гельдерді тнуы; 3) органикалы заттарды ралып тнуы.

Кристалды шгінділерді пайда болуы кбінесе суалан клдер мен тартылан теіздерге байланысты.

Коллойд шгінділерді клдерден жне теізден пайда болуы те крделі келеді. Коллойд минералдар крайтындар кбінесе темірді, марганецті, кремнийді тотытары.

Органикалы немесе биогендік шгінділер – жндіктер мен сімдіктерді тіршілігімен байланысты пайда болатын минерал заттар. Биогендік шгінділерге е кп кездесетіндерге ізбестастар жатады. Олар кбінесе теізді омыртасыз жануарларды сауыттарынан жаралады. Биогенді шгінділерді негізі сімдіктер алдыынан трады. Оан жататындар: азынды кмірлер, торфтар, мнайлар, жанатын газдар, атты битумдар, яни ара майлар т.б.