Дріс. Ксіби ызмет процесінде адамды кешенді зерттеу
«Адам-техника», «Адам-табиат», «Адам-белгі», «Адам-шыарма-
шылы бейне» жне «Адам-адам» жйелеріндегі ебек рекеттеріні
Ерекшеліктері.
Техникалы ркениетті дамуынан бастап адамдарды кпшілігі ндіріс жне техниканы басаруда кейбір ксіби міндеттерді тиімді орындай алмайтындыы байалан. 1950-1960 жылдарда «Адам факторы»техникалы жйелерді ойдаыдай ызмет ету себептеріні негізгісі ретінде ажыратылан. Трлі категориялардаы басарушыларды ксіби міндеттеріні дайы крделенуі (басшылар, менеджерлер) осы саладаы атарылатын ксіби рекеттерге психологиялы іріктеуді ажет етті.
Шетел сарапшыларыны баалауы бойынша, адамдарды алдын ала сынауды (тест) енгізуден кейін ндірісте жне кліктердегі апаттар40-70 пайыза азайан; басару жйелеріні сенімділік дегейі 20-25 пайыза ктерілді; мамандарды даярлауа кететін шыындар 30-40 пайыза азаяды.
«Адам-техника» жйесіндегі мамандытарды психологиялы іріктеуді міндеттері салыстырмалы алгоритмдерді олдану кезінде нтижелі орындалады. Оларды олданылуы бірнеше шарттармен байланысты. Оператор ебек рекетіні жне техникалы ралдарыны инженерлікпсихологиялы жобалануында, шешім шыару уаытына, жмыса жарамдылы дегейіні згеруі, зейінні тмендеу мерзімі мен клемін анытайтын стандарттар есепке алынады жне кейбір жадайларда ебек атарушыны анатомиялы ерекшеліктері ескеріледі. Адамны психофизиологиялы ерекшеліктеріне техникалы ралдарды бейімделу жаынан
арастыру ебек тртібі мен демалыс кндерін немдеу, ебек рекетіні белсенді субъектісі ретінде арастыру жмысшыны ксіби жарамдылыына ойылатын талаптарды атадыын едуір тмендетуге ммкіндік береді. зірше, "ерекше" мамандытар, немесе К.М. Гуревич бойынша бірінші типтік мамандытар жне экстремалды, субэкстремалды шарттардаы мамандытар ана ескерілмеді.
«Адам-табиат», «Адам-белгі», «Адам-шыармашылы бейне» атынастара сай мамандытар рісіндегі ебек субъектісіне ойылатын талаптар ксіби тадау саласындаы формализациялар лі де толы бейімделмеген. Осыларды арасынан "адам-белгі" типтес маманды біршама формализацияланан. Мамандыты крделілігімен жне ксіби билікті суімен бірге жасампазды факторы, индивидуалды стильді алыптасуы, андай да бір даму фазасында йым міріні леуметтік-психологиялы былыстары мен ебек рекеттеріндегі функцияларын йлестіру оса жзеге асады. Мысалы: есепші мен корректорды ксіби маызды сапасын ажырату иын емес болса, редакция мегерушісі мен баспа бліміні бастыын жне бас есепшіні ксіби маызды сапасын стандартты психологиялы тестер арылы сынау айтарлытай крделі. Ебек барысындаы ебек орны психикалы функцияларын компенсациялау механизмін пайдалану жне ебек функцияларын айта лестіру арылы нтижелі ебек рекетіні ммкіндіктері кеейе тседі.
«Адам-адам» типтес мамандыты психограммалары мен профессиограммалары детте тек ебек рекетіні сапалы сипаттамаларын ана бейнелейді. Субъект атаратын рекетіні барлы леуметтік-психологиялы шарттарын алдын ала арастыру леуметтік-психологиялы былыстарды жоары динамикалыы мен ерекшеліктеріне байланысты крделі болады. Мысала, йымдаы ксіби шеберді ебек рекеті кбінде оны формалды рылымымен (басару дегейіні саны, арым-атынасты адаалау) жне басару мдениетіні тлалы ерекшеліктерімен аныталады. «Адам-адам» типтес мамандытаы субъектіні ксіби рекетіні табыстылыы оны нтижелігіне ана байланысты бола бермейді. Ол детте интегралды былыс болып табылады (іс-рекетті санды жне сапалы крсеткіштері, психофизиологиялы шыындар, ебегіне анааттану, адамны з ебегі мен жалаысына беретін баасы, ріптестері мен басшылыпен зара арым-атынасы, оларды субъект ебегіне берген баасы жне т.б.).
Ксіптерді психологиялы зерттеу дістері – ебек ортасыны ерекшеліктері мен оны адама оятын талаптары, ебек субъектісі жне оны талап ететін ебек шарттары туралы апарат жинау жне апаратты реттеу дістері. Профессиографияда детте срау, баылау, эксперимент, зін-зі баылау, жаттар анализы, функциялар мен себептер тіркеу пайдаланады.
Деректер алуды барлы кзін пайдалана отырып ылыми дістерді негізгі ралдары: олар – баылау, сауалнама жргізу, эксперимент, ызмет (шыармашылы) нтижесінде туан нім, тестілеу, социометрия, т.б.
ылыми танымны дегейіне байланысты – теоретикалы немесе эмпирикалы дістер ретінде аныталады. Кбінесе эмпирикалы діс олданылады.
гімелесу – адам туралы онымен арым-атынас жасау, оны масаты баытталан сратара жауаптарыны нтижесінде мліметтер (апараттар) алуды эмпирикалы дісі. Жргізуші оны масаты туралы зерттелінушіге айтпайды. Жауаптар (ммкіндігінше гімелесушілерді назарын аудармай) дыбыс таспасына жазу немесе тез жазып отыру, стенография арылы тіркеліп отырады. гімелесу – адамды зерттеуді дербес дісі, сонымен атар кмекші діс, мысалы, эксперимент пен терапияны алдын алушы діс бола алады.
Схбат – гімелесуді ерекше трі ретінде, ол туралы хабарлар, схбат алынып отыран адам туралы апарат алу шін ана емес баса да адамдар, оиалар, т.б. туралы мліметтер алу шін олданылады. гімелесу, схбат барысында сараптамалы баа берілуі ммкін.
Сауалнама– арнайы дайындалан жауаптар жне зерттеуді негізгі міндетіне сйкес сратар негізінде апарат алуды эмпирикалы леуметтік-психологиялы дісі. Сауалнаманы дайындау – ксібилік пен жауапкершілікті талап ететін іс. Сауалнама растыруда: 1) сратардымазмны, 2) оларды трі-ашы немесе жасырын, соысына «и» немесе «жо» деп жауап беру ажет, 3) оларды тжырымдалуы (анытылыы,жауаптара кмек берілмейді, т.б.), 4) сратарды саны мен реті ескеріледі.
Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топты бола алады, алайда кезкелген жадайда ол екі талапа жауап беруі тиіс: іріктеуді крнекілігі мен біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалы жне санды деуден теді.
Эксперимент – ылыми зерттеуде кеінен таралан эмпирикалы діс. Экспериментті зертханалы трін (арнайы жадайларда, аппаратура пайдалану, т.б.) жне серін зерттеу шін арнайы йымдастырылан, оытуды, мірді, ебекті кдімгі жадайларында жргізілетін табии эксперимент трлерін ажыратады.
А.В. Петровский атап ткендей, зерттеу дісі ретіндегі экспериментте сыналушы оны масаты жнінде білмейді. Эксперимент жргізуші зерттеуді масатын анытап, болжам сынып ана оймай, зерттеуді жргізу жадайы мен зерттеу трін де згерте алады. Экспериментті нтижесі арнайы хаттамаларда ата жне длме-дл тіркеліп отырылады, онда сыналушыны аты-жні, ол туралы ажетті мліметтер, кні, уаыты, масаты белгіленеді. Экспериментті деректері санды деуден теді (факторлы, корреляциялы талдау, т.б.), сапалы тсінік беруден теді.
Эксперимент жеке, топты, ыса мерзімді жне за мерзімді бола алады.жаттар талдау. Зерттелетін ндіріс технология кітаптарымен танысу, басылымдардаы маалаларды зерттеу, нсаулар, лауазымды бйрытарды, т.б. жазбаша жаттарды арастыру ебек рекетіні жалпы ерекшеліктерін анытап, мынадай шараларды олдануа ммкіндік береді:
– негізгі ксіптік міндеттерді, ебек операциялары мен режимдер
сипаттамаларын белгілеу;
– мамандармен гімелесу мен оларды баылау жоспарларын
дайындау;
– жмыс орнын йымдастыру;
– крделі оиалар, ттенше жадайлар, ндірістік аау, ксіптік
заымдану оиаларды статистикалы талдау;
– рбір жмысшыа жеке дара кзарас салысынан атынасу.
Срау дісі. Зерттеу масатына, срауа атысатын адамдар санына, техника мен уаыт ммкіншіліктеріне байланысты срау гіме немесе анкета арылы теді. гіме артышылыы – ол еркін трде тіп, тсініксіз жерлерді анытауа болады. Срауа ртрлі мамандар атысады. Оны иын жері – адам табысты жмыс атарса да, ол з рекетін аны, толы трде сипаттала алмауы ммкін. Сондытан толы апарат жинау шін срау алдында тиянаты дайындалу ажет.
Баылау дісі. Баылау арылы жмысшыларды ебек згешеліктерін, ртрлі операциялар орындау барысын, рекетті жеке дара стилін, адам психикасыны сырты кріністерін, ртрлі тла ерекшеліктерін анытауа болады. Оны сыртында ебек процесіндегі арым-атынастар, техникамен айналысу абілеті байалынады. Ксіп рекетін психологиялы талдау барысында оны ндірістік-техникалы рылымы айындалады: ксіпті адам рекеті мен жріс-трысына оятын талаптары аныталады.
Баылау салыстырмалы трде теді:
– жмыс тиімділігі жоары жне тмен жмысшылар салыстырылады;
– жоары тжірибелі жне жаадан келген адамдар;
– жоары сапалы нім жне німді аау шыаратын жмысшылар;
– нім сапасы;
– операциялар, тсілдер мен амалдар салыстырылады.
Баылау детте хронометражбен бірге олданып, ртрлі іс-имылдар орындау уаыты тіркелінеді. Оны сыртында «фотография рабочего дня» деп аталатын діс пайдаланады: ебек рекетіні реті, ртрлі жмыса, дем алуа кететін уаыт тіркелініп, бкіл жмыс кні бойыпайдалы жне пайдасыз жмсалатын уаыт аныталады.
зін-зі баылау. Ол екі трде туі ммкін:
1. Маманны зі-зіне есеп беруі. Бл жадайда мамана «дыбыстап ойлау», яни рбір операцияны, ралдармен жасайтын рекетін, рбір сигнал абылдау процесін айтып отыру тапсырмасы беріледі. Баылаушы адама оушы ретінде рбір іс-имылды тсіндіру керек болады. Алашыда зі-зіне есеп беру кезінде баыланатын объекттер саны аз болып, одан кейін кбейе бастайды. Жаа жадайа йренуімен байланысты белгілі иыншылытардан ткеннен кейін мамандар з рекетін еркін, толы трде айтып бере алатынын практикада крсетеді. Кейбір кездерде рекет вербализациясы адамны тсінбеген міндеттерін санаа енгізп, оны
ынуа себепші болып, нтижесінде ебек тиімділігі ктеріледі.
Маманны зі оушы ретінде ксіпті жйелі трде йреніп, ебек дадыларын игеріп, ебек субъектісі ретінде ркендейді. Бл діс ебек рекетіне бейімделу процесіні ерекшеліктері мен иыншылытарын анытауа жрдем береді. Оны ебектік діс деп атап, арапайым, йренуі жеіл, кп уаытты талап етпейтін ксіптерге атысты пайдаланады.
Крделі рекетті зерттеген кезде блек ебек операциялары, сатылары аныталып, ебектік сынатар ткізіледі.
Ебектік діс кемшіліктеріне арамай (психолог баылауларын жмыс кні аяталаннан кейін, шаршау кйінде тіркеген кп нрсені есінен шыарып алуы ммкін болады), осы діспен жиналан апарат маызды, сенімді болып табылады, йткені психолог жмысшыда белгілі психикалы актілер болатынын жобалап оймай, оларды бар екенін аны біледі, йткені оларды психолог з басынан кешеді, олар оны тжірибесінде бар болады.
Эксперимент дісі. Профессиография барысында ткізілетін эксперимент дайын психограмманы тексеру шін олданылады. Бл масатпен ртрлі ксіптік дайындыы бар мамандарды бірнеше топа бледі.
Арнайы дістемелер, ралдар, сауалнамалар арылы рбір топ мшелеріні баыттану психограммасында ксіпке маызды болып крсетілген асиеттері зерттелінеді. Эксперимент нтижелері жмыс табыстылыымен салыстырылады. Мысалы, жасы жмысшыларды кбі белгілі бір асиетті зерттегенде жоары крсеткіштерге жетіп, ал нашар, табыстылыы тмен жмысшылар асиеттері тмен дегейде болса, осы зерттелінген асиет ксіп шін маызды болып табылады. ндірістік эксперимент рашанда сыналушыны табии жадайында, яни жмыс
орнында жасалынады.
ндірістік экспериментте баылауа кнбейтін, кездейсо факторлер кп болады. Оны сыртында, сынау ндірістік процеске кедергі болмай, ыса мезгілде туі керек.
Тлалы дістер. Бл дістер ебек субъектісіні жай баылау арылы аныталмайтын тлалы ерекшеліктерді зерттеуге баытталан. Ксіптік табыстылы негізінде жататын ртрлі асиеттер мен тла атынастарыны кптеген кріністері болады. Оларды адамны зі (кптеген сранамалар мен тестілерде) немесе баса адамдар (туелсіз сипаттама дісі) баалайды.
Осы баалар бойынша экспериментатор ызметкер тласыны асиеттері туралы орытынды жасайды. Дегенмен, бл асиеттер мірлік жадайа орай згеруі ммкін.
Ебек процесін алгоритмдік сипаттау дісі. Бл діс жиналан апаратты реттеу амалдарына жатады. Алгоритм дегеніміз – белгілі міндетті, тапсырманы орындауа келетін, жазбаша трде немесе графикті, символдар арылы белгіленетін іс-рекет реті. діс іс-имыл барысын ышам трде крсетіп, оларды араатынасын анытауа ммкіндік береді. Толытыы, натылыы, жйелілігі арасында алгоритм жмысшылар операциясын баылап, ебекті андай стінде ттенше, ерекше оиалар жиі пайда болатынын, андай операциялар автоматтандыруды талап ететінін, т.б. былыстар айындалады.
Алгоритмдерді озат тжірибені арастыру мен таратуда, жмысшылар дайындауда, ебек нормаларын белгілегенде пайдаланан жн болады.
рылымды діс. А.И. Губинский сынан рылымды діс ебек рекетін негізгі жне осымша операциялардан тратын рылым ретінде арастырып, операцияларды уаыт пен сенімділік сипаттамалары зерттелінеді. Осы дісті негізгі принциптеріні бірі – иерархия аидасы. Адам рекеті бірнеше дегейде арастырылады:
– оперативтік дегейде – орындалатын міндеттер араатынасыны рылымы ретінде;
– бір тапсырманы орындау дегейінде – алгоритмдер араатынасыны рылымы ретінде;
– алгоритм дегейінде – операциялар араатынасыны рылымы
ретінде;
– операциялы дегейде – оны компоненттері арастырылады.
Структуралы дісті пайдалану кезінде біратар иыншылытар туады. Мысалы, рылымны сырты себептермен байланыстылыы, ойлау рекетін анытауа болмайды.
Жйелі талдау. Ксіптік рекетті жйелі талдауыны е лайыты дісін В.Д. Шадриков жасаан. Ол жйелі баыт методологиясына сйеніп, рекетті бірнеше дегейде зерттеген жн болады деген.
Тлалы – мотивациялы талдау – бір жаынан, тла ажеттіліктерін зерттеу, екінші жаынан, ксіптік рекеттегі осы ажеттіліктерді анааттану ммкіндігін анытау. Осы екі аспекті бірі-біріне сйкес келуі ебек рекетіні мотивациясын белгілейді.
Компоненттік – масатталан талдау бойынша ебек рекетіні жалпы рылымындаы рбір іс-рекетті масаты мен маынасы аныталып, оны сырты жаын ана емес, сонымен атар ішкі, рекет атаруа атысты психикалы процестер мен жмысшыны психикалы асиеттеріні жзеге асуымен байланысты болатын жаын да айындау керек.
рылымды-функциональды талдау барысында рекетті бірттас рылымы ішіндегі блек іс-имылдар араатынасыны йымдасу механизмі мен принциптері аныталады.
Апаратты талдау кезінде адам з жмысын солара сйеніп, баытталып орындайтын рекет белгілері зерттелінеді, оларды практикалы маыздылыы мен кріну динамикасы арастырылады, рекетке ажетті апарат алу жолдары аныталады, апаратты уаытында йымдастыру ережелері алыптастырылады.
Талдауды психофизиологиялы дегейінде рекетке атынасатын физиологиялы жйелер айындалады.
Индивидуалды (жеке дара) – психологиялы талдау жмысшы тласыны барлы кріністерін, белгілерін зерттейді.
рекетті сипаттауды крсетілген дегейлеріні араласу нтижесінде рекет кпдегейлік, кпрылымды былыс ретінде крінеді.
Сонымен, ксіптік рекет зерттеуі екі трде туі ммкін. Бірінші сатысында профессиограмма жне адама ойылатын талаптар сипатталынады. Екінші сатыда ебек субъектісі компоненттеріні атынастыы аныталады.
Іс-рекет (шыармашылыты) німіні талдауы – адамды оны іс-рекетіні материалды жне идеалды (мтіндер, музыка, бейнелеу, т.б.) німдерін интерпретациялау, талдау, заттансыздыру арылы эмпирикалы зерттеу дісі. Бл діс (кбінесе ішкі тйсікпен) педагогикалы тжірибеде оушыларды мазмндамаларын, шыармаларын, тсініктемелерін, жасаан баяндамаларын, суреттерін, т.б. талдау трінде кеінен пайдаланылады. Алайда, ылыми зерттеу барысында іс-рекет німіні талдау дісі рбір ерекше німні (мысалы, мтінні, суретті, музыкалы шыарманы масатын, болжамын жне талдау тсілдерін йарады.
Сонымен атар, тестілеу дісін пайдалану кеінен таралып келеді.
Тестілеу, – длірек айтанда, – психодиагностикалы процедура жне «...пайдаланушы психодиагностикалы дістер арылы психологияны моральды-этикалы кодексінен туатын біратар міндеттер алады».
ылыми танымды дегейі – теоретикалы немесе эмпирикалы. Олара сйкес теоретикалы зерттеу дістері (аппроксимация, аксиоматизация, экстраполяция, модельдеу, т.б.) жне эмпирикалы зерттеу дісі(байау, гіме, эксперимент, тест, т.б.) ажыратылады.
Зерттеуші-педагогті объектімен рекеттесуіні сипаты. Бан:
а) объектіні зерттеу (теоретикалы жне эмпирикалы зерттеулерді аталан барлы дістері); б) алынан деректерді деу (сапалы жне санды, онда корреляциялы, факторлы, кластерлік талдау, т.б. дістері), математикалы-статистикалы деуді ртрлі дегейлері. Зерттеуден сенімді нтижелер алу шін деректерді деу сипаты маызды, сіресе, санды (статистикалы) талдау, натылап айтанда, ары арай алынан нтижелерді сенімділігі, маыздылыы жне валидтілігі (мысалы, Стьюдентті лшемі, хи-квадрат, т.б.) сияты ртрлі лшемдер бойынша деректерді
деу. Зерттелінетін былыстарды арасындаы байланысты сипатын немесе оны біреуіні басалармен бірге аланда меншікті салмаын анытау шін корреляциялы жне факторлы талдау дістері пайдаланылады.
Алайда, жалпы кез келген ылымда, зерттеу нтижелерін математикалы деуді маыздылыын атаанны зінде сапалы, яни тсіндірушілік, мазмнды талдау е бірінші кезектегі жне ауыстыруа келмейтін талдау екені белгілі. Объектіні зерттеушілік рекеттер негізі бойынша (зерттеу дістері мен мліметтерді деуден кейін) алынан мліметтерді сыну, крсету дістері: кестелер, графиктер, схемалар, гистограмалар, т.б. сыну дістеріні райсысын тадауа негізделген жне міндеттерге сйкес болуы керек.
Зерттеуді масаты мен затылыы: а) объектіні, процесті, былысты зекті жадайы туралы деректер алу; б) оларды уаыт ткен сайын згеру динамикасын адаалау. Психологиялы білімні баса салаларындаы ртрлі дістер арылы объектіні зерттеу процесі – констатациялау, диагностикалау масаттарын кздейтін ыса мерзімді бола алады. Алайда, ол тланы психологиялы біліміні, оан тн асиеттеріні, т.б. дамуын, генезисін анытауа баытталан те за (бірнеше жыла дейін, мысалы, баланы дамуын кнделік жазбалары арылы адаалап байау) процесс бола алады. Осы негіз бойынша, екі діс блініп шыады – клдене има дісі жне лонгитюдтік діс (за мерзімді).
Бірінші діс арылы оытушы кп материалдарды негізінде, мысалы,оытуды жалпы сипаттамасын, оны орташаа туелділігін, «нормалар» жне одан ауытушылытар, ртрлі негіздемелер бойынша оытушыларды жасы, оудаы табыстылыына байланысты блу арылы оытуды жалпы сипаттамасына ол жеткізе алады. Лонгитюдті діс былысты даму тарихын, оны пайда болуы мен алыптасуын адаалауа ммкіндік береді. Бл дісті клдене има дісі алдындаы артышылыы «...екі проблеманы шешуде крінеді: 1) психикалы рістеуді ары арай дамуын кре білу, психологиялы болжамды ылыми трыдан негіздемелеу;2) психикалы дамуды кезедері арасындаы генетикалы байланысты
анытау».Зерттеу объектісіні зіне тн ерекшеліктері объект ретінде кімді немесе нені арастыруа байланысты: а) адамдарды здері, оларды
психикалы процестері, жадайы, психологиялы асиеттері, оларды рекеті, яни былысты зі; б) адамдар рекетіні німі, оларды «заттандырылан німі» немесе в) адамны іс-рекетіні жне мінез-лыны, оны йымдастырылуыны, басаруыны кейбір сипаттамалары, баалану крсеткіштері. рине, осы объектілерді барлыы тыыз байланысты жне осы негіздеме бойынша дістерді жекелеп блу шартты трде ана жргізіледі, алайда оларды рбіреуін оытушыны практикалы тжірибесінде олдану саласын талдау шін осылайша саралап арастыру масата сйкес келеді.
Іс-рекет німін зерттеуге, атап айтанда, оу ызметіні німін, яни оны неден крініс табуын зерттеуде іс-рекет німін талдау дісі аса ке тараан. Оушыларды шыармаларын, мазмндамаларын, ауызша жне жазбаша хабарламаларыны (жауаптарын) масатты, жйелі трде талдау, яни оларды мазмнын, трін талдау педагогке оушыларды тлалы жне білім алудаы баытын тсінуге, оларды оуа, оу орнына, оу пніні зіне жне стаздара арым-атынасын тсінуіне ыпал етеді. Оушыларды тлалы, жеке психологиялы ерекшеліктерін немесе оларды рекетін зерттеуде туелсіз былмалыларды жалпылау дісі олданылады, ол мысалы, бір оушы туралы ртрлі оытушылардан алынан деректерді жалпылауды талап етеді. Тла іс-рекетіні трлерін зерттеу барысында те жадайда алынан деректерді ана жалпылауа болады. «Эксперименталды зерттеуді кез келгеніні масаты – деректерді шектеулі санына негізделінген орытындылар экспериментті шеберінен тыс жерде аиата сай болып алуы тиіс. Бл – жалпылау деп аталынады».
Зерттеу дістерін зерттеушіні іс-рекетіні сипатына арай Б.Г. Ананьев трт топа бледі:
1) йымдастырушылы дістер (салыстырмалы, лонгитюдтік, кешенді); 2) Эмпирикалы, оан: а) обсервациялы дістер (байау, з-зін байау); б) эксперименталды дістер (зертханалы, далалы, табии,алыптастырушы); в) психодиагностикалы дістер (стандартталан жне прожективті тестер, сауалнамалар, социометрия, схбат жне гімелер); г) праксиметрикалы дістер, Б.Г. Ананьев бойынша, процесс пен іс-рекет німін талдау тсілдері (хронометрия, циклография, ксібиграфикалы баяндау, жмысты баалау); д) модельдеу дісі (математикалы, кибернетикалы, т.б.); е) мірбаянды дістер (адам міріндегі атаулы кндерді, оиаларды, фактілерді талдау);
3) деректерді деу, яни санды (математикалы-статистикалы)
жне сапалы талдау дістері;
4) генетикалы жне рылымды дістерді амтитын тсінік беру дістері.
Адамны мамандыа бейімделу мселесі ксіби іріктеу ажеттілігіні пайда болуына басты себеп болды.
Негізгі дебиеттер: 1, 2, 3, 5, 7.
осымша дебиеттер: 3, 4, 5.
4-дріс. Ксіптік білім беру психологиясыны дістері азіргі оам білім беру жйесіне оамны згермелі жадайына жеіл бейімделетін болаша мамандарды даярлауа ммкіндік беретін жаа талаптар ояды. Мндай дайынды ртрлі ылыми саладаы білім-дерді тек жиынтыына ана туелді болмауы тиіс. Оылатын пндерді мазмны мен дістемесі бітіруші студентті психологиялы ойлауыны ызметтік ммкіндіктерін мегеріп шыатындай болып, нтижелі рі ылыми трыдан дрыс жоспарланан болуы ажет.ЖОО оу наты студент шін болашата зіні ксіби іс-рекетінде стті олдануа ммкіндік беретін негізгі теориялы жне практикалы білім алу болып табылады. Оытушыны масаты – болаша мамана зінде жинаталан білім мен іскерліктерді игерту, сонымен атар оларды тжірибеде жне шындытаы мір жадайында олдануа йрету.
Ксіби білім беруді міндеттері:
1. Болаша маман ретінде оушыларда дниетанымды жне жеке адамны жоары моралды асиеттерін алыптастыру.
2. Оушыларды ксіби баыттылыын трбиелеу, яни з мамандыына ызыушылы, балалара деген сйіспеншілік, баланы зерттеуге (талпыну), оны психикасымен ерекшеліктерін тануа талпыну.
3. Оушыларды психологиядан алан теориялы білімін практикада олдана білу іскерлігін, оу-трбие жмысына баланы жеке басыны алыптасу дерісіне баылау жргізе білу, баылау нтижесін талдай жне жалпылай білу іскерлігін дамыту, соларды негізінде баланы психикалы ерекшеліктеріні пайда болу, даму себебі туралы орытынды жасауа йрету.
азіргі оамды мірді сранысына байланысты, болаша маманда теориялы білімі мен тжірибесіні болуы тадаан мамандыына сай, ксіптік оыту орындарында жобалай білім беру рдісін олдану те тиімді болып саналады. Ксіби білім беру рдісі – бл ксіптік білім беру мекемелеріндегі педагог пен оушыларды арасындаы леуметтік йымдастырылан арым-атынас. Негізгі компоненттері, яни субъектісі – бл педагог пен оушылар. Ксіби педагогикалы рдісті негізгі масаты –оушыларды жалпы жне ксіби дамуын адаалау.
Білімдерді мегеруді табии задылы ажеттілігіне тек оытуды белсенді дістеріне дидактика жауапты бола алады.
Педагогикада белсенді оыту дістері алуан трлі. Олар ртрлі
пндерді оытуда олданылады.
а) бадарламаланан оыту дісі;
б) проблемалы оыту дістері;
в) интерактивті оыту дістері.
1. Бадарламаланан оыту – П.Я. Гальперинні ХХ асырды 50-жылдарында жасаан аыл-ой іс-рекетін кезе деп алыптастыру теориясына негізделген оытуды белсенді дістеріні жиынтыы.
Оны негізіне оыту туралы ш ым – 1) оыту - басару процесі ретінде; 2) апаратты процесс; 3) жекелендірілген процесс ретінде алынан.
Бадарламалап (жоспарлап) оыту – оыту бадарламасына негізделген. Бл бадарламада 1) оу материалыны зі; 2) оны мегерудегі оушыны іс-рекеті; 3) мегеруді баылау формасы ата жйеге келтірілген. Оу материалы бірнеше шаын бліктерге блінеді, р блік логикалы трыдан аяталан. Студент бір блікті мегергеннен кейін бірнеше вариантта растырылан баылау сратарына жауап береді. Жауап дрыс берілсе, тапсырманы келесі бліміне кшіріледі, дрыс берілмесе, материал айталанып беріледі. Жоспарлап оытуды негізін Масат Тланы ксіби дамуы
Амалдар
1. леуметтік ксіби дамуды алыптасуы
2. Психофизиологиялы асиеттерді дамуы
орытынды 1. леуметтік зырлы
2. Коммуникативтік
3. Апаратты
4. Когнитивті
5. Арнайы
Жобалау формасы
1. Мемлекеттік стандартты талаптары
2. Профессиограмма жне психограмма салушы АШ алымы Скиннер бл технологияны негізін екі талапа сай ран:
1. жай баылаудан зін-зі баылауа кшу;
2. педагогикалы жйені оушыны з бетімен білім алуына
бейімдеу.
Бл діс бір баытты деп аталады.
Келесі дісті авторы да – американды алым Краудер. діс –кптарматы деп аталады. Бл бадарламада студент ойылан масата з жеке басы ерекшеліктеріне сай трлі жолдармен жетеді. Студент баылау сратарына берген жауаптарына сйкес не келесі блімге, немесе сол блімні таы бір тармаына (вариантына) кшеді. Тарматар бірнешеу болуы ммкін. Белгілі бір тарматы немесе бтаты ткеннен со студент бадарламаны негізгі дііне айтып оралады. Дайынды дегейіне, табии абілетіне арай тек ана дімен жмыс жасайтын студенттер де болады, ал лсіздері тарматара ауысып отырады. Біра барлы жадайда да нтиже біреу - студенттер берілген білім клемін толы мегеріп шыады.шінші діс – бейімдендірілген (адаптациялы) деп аталады. Мнда студентті иыныра немесе жеілірек тарматара ауысуына ммкіндіктер арастырылан. ай тармаа кшетіні студентті алдыы жауаптары мен жіберген ателіктеріне байланысты. Студентті жеке тлалы ерекшеліктеріне арай апаратты беру тсілдері, крделілік дегейі, сратарды асиеттері згертіліп отырады.
Жоспарлап оытуды негізгі принциптері мен жетістік жатары:
1. оу материалыны млшерленіп берілуі;
2. студенттерді здігінен белсенді жмысты тануы;
3. студенттерді материалды мегеру дегейіні немі баылауда
болуы;
4. оыту типіні жне оу материалдары клеміні жеке бас ерекшеліктеріне сйкестігі;
5. оытуды автоматтандырылан техникалы жйелерін олдану ммкіндігі.
Жоспарлап оытуды шыуы оытуда техникалы ралдарды олдануа жне оларды жетілдіре тсуге жадай жасалады.
Жоспарлап оытуды басты міндеті – автоматтандырылан дадыларды жне мыты білім мен біліктерді алыптастыру.
2. Проблемалы оыту – оытуды белсенді дістеріні бірі. Проблемалы оыту арылы студенттерді белсенді ойлау рекетіні дрежесін ктеру, оларды аыл-ойды шыармашылы рекеттеріні жйесіне йрету болып табылады. Бл жйені мегеру аыл-ой рекетіні сапасын арттырып, ылыми диалектикалы ойлауды алыптастырады. азіргі заманы білім беруді басты масаты – мамандарды лемді шыармашылы трыдан згертуді дістемесімен аруландыру. Осы трыдан аланда ылыми міндеттерді дстрлі емес дістермен шешуді жолы ретінде проблемалы оыту жйесі сынылуы зады былыс.
Проблемді оу технологиясы малім басшылыында тетін оушыларды оу міндеттерін шешуге орайластырылан зіндік ізденіс іс-рекеттерін йымдастыруа негізделеді. Оу ізденістері барысында оушыларда жаа білім, ептілік жне дадылар алыптасып, абілеттері, танымды белсенділігі, ызыуы, ой-рісі, шыармашыл ойы жне баса да тлалы маызды сапалары дамиды (Т.В. Кудрявцев, А.М. Матюшкин, М.И. Махмудов жне т.б.).
Жалпы трінде проблемді технология сипаты келесідей: оытушы білімді дайын кйінде сынбай, оушылар алдына міндет (проблема) ояды, оан ызытырады жне оны шешу діс-тсілдерін табуа ынталандырады. Ал оушылар малімні тікелей басшылыында не з бетінше оларды шешімін табуды жолдары мен дістерін зерттейді, яни болжам тзеді, оны шынайылыын тексеру тсілдерін белгілейді рі талылайды, дйектейді, нтижелерін талдайды, пікір жргізеді, длелдейді.
Проблемалы оытуды ерекшелігі – мнда малім білімді дайын трде баяндап бермейді, оушыларды алдына проблемалы міндет ояды. Шешімді жне шешу ралдарын оушы з іздестіруі тиіс. Бл технологиялы дістегі е маызды мселе жаа білімді жаттау немесе есте сатау шін емес, проблемалы немесе бірнеше проблемаларды шешу шін беріледі. Проблемалы оыту педагогикада жаа былыс емес, тарихта белігілі адамдарды (Сократ, Руссо, Дистервег, Ушинский т.б.) есімдері-мен байланысты.
Проблемалы оыту кезінде жретін психологиялы процестер механизмі тмендегідей: белгісіз, тсініксіз жаа проблемамен жолыан адамда таалу, дадарыс пайда болады да «оны мні неде?» деген сра туындайды. рі арай ойлау процесі белгілі схемамен жреді, яни –болжам тастау, оны негіздеу жне тексеру ( одан со студент не з бетімен ойша іздестіру жргізеді, немесе оытушыны кмегіне сйенеді. Шыармашылы ойлауды белсенділігі – проблеманы жымды трдегі шешу схемасы: «субъект - объект - субъект» арым-атынастарына тседі.Проблемалы оыту - оытуды діс-тсілдерін олдана отырып білімді шыармашылы трыдан мегеруге негізделген дидактикалы
жйе.Сабаты проблемалы рылымы оларды ерекше йымдастырылуын талап етеді, ал, мны зі оытуды тадалынан діс-тсілдерінен крініс табады. Мны брі оытуды рылымына сер етеді. Сондытан да, проблемалы оытуды зіні ерекше технологиясы бар жаа дидактикалы жйе деп санауа бден болады.
Бл дидактикалы жйені технологиялы негізгі ымдары –«проблемалы жадай», «оу проблемасы», «проблемалы міндет», т.б.
Проблемалы жадай – субъектіден жаа білімді, іс-рекетті жаа тсілдерін іздестіруді талап етеді. Оны оыту процесіні кез келген кезедерінде (тсіндіру, бекіту жне баылау) руа болады.Проблемалы оытуды негізгі психологиялы жне педагогикалы масаттары:
– оушыларды шыармашылы ойлау абілеттері мен дадыларын дамыту;
– оушыларды белсенді ізденіс нтижесінде игерген білімдері мен дадылары дстрлі оыту дістеріне араанда есте тез жне берік саталады;
– трлі проблемаларды кріп, ойып, шеше білетін белсенді оушы тласын алыптастыру;
– кез келген наты ызмет саласында здік ерекшелігі болатын ксіби проблемалы ойлау жйесін алыптастыру жне дамыту.
Проблемалы жадайды руды дістемелік тсілдері тмендегідей:
– малім оушыларды арама-айшылы жадайына келіп, одан шыуды жолдарын здеріне алдырады;
– біркелкі сраа ртрлі пікірлерді жинатайды;
– сыныпа берілген жадайды ртрлі позициядан арастыруды сынады;
– наты сратар ояды;
– проблемалы теориялы жне практикалы міндеттерді анытайды;
– проблемалы міндеттерді ояды.
Проблемалы жадайды рылуы жне оны оу проблемасына ауысуы, проблемалы міндеттерді растырылуы – проблемалы оытуды бастапы кезедері ана. рі арай оушылар оытушыны баыттауымен келесі шыармашылыпен ойлау операцияларын шешуге тиіс:
– проблеманы шешетіндей нсаларды сынып, болжамдарын айту;
– болжамдарды теориялы жне тжірибелік трыдан тексеру;
– орытынды жасау;
– шешілген проблеманы дрыстыын тексеру.
Сонымен, проблемалы оыту технологиясы бірнеше кезедерден теді. Оны негізгі кезеі ойлауды кедергісін тсінуге алып келетін проблемалы жадай. Проблемалы жадай барысында пайда болатын оу проблемасы да иын, біра оушылар шеше алатындай дрежеде болуы шарт. Проблеманы ойылуы жне тсіндірілуімен бірінші кезеде аяталады. Екінші кезеде оушы сраты жауабын толы алу шін жетпейтінапараттарды белсенді трде іздестіруге кіріседі. шінші кезеде ажетті білімдермен арулана отырып проблеманы шешіп, алынан нтижелерді бастапы болжаммен салыстыра отырып тексереді.
Проблема ойып оытуды нтижелі болуыны 4 негізгі шарты бар:
– проблеманы мазмнына ызыушылы тудыра алатындай жеткілікті мотивациямен амтамасыз ету;
– рбір этапта туындап отыратын проблемаларды шама жетерліктей болуы (белгілі мен белгісізді тепе-тедік арым-атынасы);
– шешілетін проблеманы оушы шін маыздылыы;
– педагогті оушымен диалогіні зара тсіністік пен сыйластыта рылуы.
Проблемалы оытуды жаымды да, жаымсыз да жатары бар екенін атап туге тиіспіз. Бл технологияны артышылыына оушыны зіндік шыармашылы іс-рекеті негізінде білімді з бетімен мегеру ммкіндіктері, соны нтижесінде оу ебегіне деген жоары ызыушылыыны, жемісті ойлау абілеттеріні дамуы жатады. Ал, кемшілік жаына – кей кездерде процеске атысушыларды танымды іс-рекеттеріні лсіз басарылуын, жоспарланан масата ол жеткізуде уаытты шамадан тыс кп шыындалуын атап ксетуге болады.
Проблемалы оыту процесі мынадай:
– Проблемалы жадай жасау жне мселе ою.
– Мселені шешу жолдарын - гипотезаларды сыну.
– Тадап алан гипотезаны дрыстыын жаратылыс-математика баытындаы пндерде тжірибе арылы гуманитарлы пндердегі ережелерді дрыстыын тп деректер арылы тексеру.
Нтижелерді орыту: жаа білім, іскерліктерді оушыларды брыны білім, іскерліктеріне осу, оларды теория мен тжірибе арылы бекіту.
Мселелік жадаята енгізілетін оу проблемалары иын, біра оушылар шеше алатындай болу керек.
Мселелік міндет ымыны педагогикалы дебиетте екі трлі мні бар.
Біріншісі – оушыдан танымды іс-рекетті талап ететін кез келген тапсырма, екіншісі – кез келген міндет емес, оушыларды здері шін жаа білімдер алуа ыпал жасайтын міндеттер.
Гипотеза жорамал – ылыми иял формаларыны бірі. Кез келген жорамал емес, детте длелденген жорамал ана гипотеза болып санала алады. Гипотеза – проблеманы шешу тсілі. Мысалы, бірінші мысалдаы есепті шыару шін оушылар жорамалдар сынады, яни проблеманы шешу тсілдерін іздейді, оны здері табуа тырысады.
Дидактикада мселелік оытуды кптеген трлері жасалды: іскерлік ойындар, процестерді модельдеу (компьютер арылы модельдеу) наты жадайларды талдау дісі, ой майданы, эвристикалы гіме жне басалары.
Оытуды интенсивтендіру (арынды кшейте оыту) дегеніміз – оытуды сапасын да, мерзімін де згертпей, біра оу апаратын кеірек клемде беру. Оу рдісін кшейте тсу шін тланы шыармашылы потенциалын іске осатын танымды рдіске жетекшілік ететін ылыми трде негізделген дістерді жасау жне енгізу ажет.Оытуды жылдамдыын арттыру шін оу материалыны мазмны мен оыту дістерін жетілдіру ажет. Мазмнды жетілдіру шін:
– оу материалын рационалды тадап іріктеу, яни оулыты негіз-
гі, базалы блімі мен негізгі емес, осымша апаратты блімін айындап
алу жне орналастыру, соан сйкес негізгі жне осымша дебиет арас-
тырылуы тиіс;
– оу материалын уаыт параметріне сйкес блген кезде жаа мате-
риалды сабаты бас кезінде – оушыларды зейіні мейлінше белсенді
кезеіне лайытап беру;
– аудиториялы сабатарды курсты бас кезінде басымыра ойып,
з бетімен жемісті жмыс жасаан кезде студентке тірек боларлы білім
орын жасатау.
3. Интерактивті оытуа келесідей дістер жатады: эвристикалы гіме, пікірталас, «Ой шабулы», «Дгелек стел», іскерлік ойындар, практикалы жмыстар жарысы жне оларды талдау .
Эвристикалы гіме – бл жымды ойлау немесе проблеманы жауабын іздеуге рылан гіме.
Пікірталас – (дискуссия) бл арнайы бадарламаланан оу бадарламасыны теориялы сратарын талдауы, детте бл сраты оюмен басталады жне эвристикалы гіме трінде ріс алады.
«Ой шабуыл» – дісіні мні бойынша крделі проблемаа жауап
іздеу барысында ртрлі ойа кез келген идеялар, болжамдар, сыныстар, кездейсо аналогияларды интенсивті айту, сонымен атар атысушыларды керекті немесе керексіз ассоциациялары пайда болуы ммкін.
«Дгелек стел» дісі ртрлі ылыми аспектілерде теориялы проблемаларды мегеру жолымен арастырылатын, тиімділікті арттыратын ртрлі профильдегі мамандарды атысуымен тетін діс.
Іскерлік ойын дісі – мамандарды басару жне рекет жасауа йрететін діс.
Интерактивті оытуды жаа дісі тренинг болып табылады.
Тренинг – бл арнайы жасалан кіші топтарда арым-атынасты йымдастыру арылы тетін психологиялы тзету дісі.
Негізгі дебиеттер: 1, 2, 5, 7.
осымша дебиеттер: 3, 4.33
5-дріс. Жеке тланы дамуындаы жас ерекшелігі
Ебек психологиясында – ебекті табыстылыы, німділігі жне ксіби маызды сапаларды арастырумен атар, осы ебекті атаратын жмысшыны тлалы даму мселесін алдыы атара шыарып кіл блу ажет. Ебек ету процесіндегі субъектісіні тлалы ндылыты мнді аспектілерін арастыру бгінгі кнде маызды баыттарды бірі болып отыр. Осымен оса, оны ксіби танымыны тлалы, ндылы-адамгершіліктік, мнділік рылымдарыны алыптасуын тсіну те маызды.
А.Н. Леонтьев тлалы сапаны пайда болуыны екі трлі кезеін айтып кеткен:
1 - мектепке дейінгі жас аралыында мотивтерді алашы сатыла-
рыны алыптасуы мен рылуы жне белгілі бір рекеттен з бетінше бас
тарту ммкіндігіні пайда бола бастау уаыты;
2 - жасспірім шаындаы адамны мотивтерін жааша танып білуі мен зіні рекетін басара алу уаыты болып табылады. Сондай-а тла алыптасуыны шінші кезеі – адамда азаматты жауапкершіліктерді жне андай да бір мотивтерді оамды, жалпы азаматты мотивтермен сйкес келуімен байланысты болатын трі жайлы айта аламыз. Ксіби рекетте тла зіндік даму ммкіндіктерін барынша жзеге асыра бастайды. Осы уаытта тла зіні бойындаы білімдері мен тжіри-белерін жзеге асыруда ксіби рекет маыздылыын ойлауы ажет.
Ю.Б. Гиппенрейтер бойынша, тланы з-зін тану процесі даму кезедеріні келесідей трлерін бліп крсетуге болады:
1. физиологиялы даму мен белгілі бір нормаларды игеру (тланы
«физиологиялы меніні» алыптасуы);
2. тланы леуметтік сатылардан туі;
3. «тланы рухани леміні» алыптасуы (з-зін ндылыты-
адамгершіліктік трыда анытап алу).
Маманны тлалы даму ерекшелігін тсіну шін наты мамандыты негізін ескере отырып, оны з-зін тануы процесіні алыптасуындаы ерекшеліктерді ескерген жн. Сонымен атар, адамны зіндік даму жадайыны ерекшеліктерін білген дрыс. Біра та, маманны тлалы дамуыны наты мселесі ретінде оны ндылыты-маыналы салаларыны алыптасуы мен дамуы болуы тиіс. Ол шін ебек атарушы адам зіне келесідей сра ойып, оан жауап беруге дайын болуы керек: Мен не шін мір сремін жне жмыс атарамын? Мен не шін ксіби шебер дегейіне ктерілуім керек?Отанды ебек психологиясында Е.А. Климовты сынан «адамны ебек субъектісі ретінде даму кезедерін» тмендегідей арастырылады:Ойына дейінгі кезе (туаннан 3 жаса дейін) – адамны алып-
тасуы мен дамуындаы негізгі болатын жріс-трыстаы озалыс пен абылдау функцияларын игеру жзеге асады.
Ойын кезеі (3-тен 6-8 жаса дейін ) адамды белсенділігіне атысты «негізгі маыналарды» ыну, сонымен атар наты маманды трлерімен танысу басталады (мысалы: жргізуші, дрігер, сатушы, малімні рлінде ойнау). Д.Б. Эльконин мен Г.В. Плехановты «ойын – ебек баласы» деген ойымен келісіп, балалы сюжетті-рлдік ойынны пайда болуын арастыран.
Мектепке дейінгі ша. Балаларды з ойындарында ересектерге еліктеуге мтылысы жне рекеттерін айталауы белгілі. Бл жас кезеінде сюжеттік-рлдік ойынны маызы зор. Оларды кейбіреуі ксіби бадар-ланан сипата ие. Балалар дрігері, сатушы, трбиеші, аспаз, т.б. рлдерді иеленіп ойындар ойнайды. Ксіби зін-зі анытауды рі арай дамуы шін алашы ебек бастамалары те маызды. Мысалы, киімді ктіп, йді жинауды крделі емес рекеттерін жасау, т.б. Бл ебек рекеттері ебекке деген ызыу-шылыты дамытып, кез келген іс-рекетке деген жаымды мотивацияны негізін алап, ересектерді ебегі жайлы балаларды білімін дамытады. Ксіби зін-зі анытауды рі арай дамуына ересектерді ебегі
жайлы білу сер етеді. Оны алыптасуы шін ересектер ебегін адаалау жне ебек мазмнын суреттеу ажет. Ксіби-рлдік ойындарды, ебекті арапайым трлерін орындау, ересектер ебегін баылауды нтижесі мектеп жасына дейінгі балаларды ебекті трлерін ажырату мен ртрлі мамандытарды салыстыру
негізіндегі «зін-зі анытауы» болып табылады.Кіші мектеп жасы. Кіші мектеп жасындаыларды психологиялы ерекшеліктері ересектерге еліктеу болып табылады. Бл жас кезеіндегі балаларды екінші бір ерекшелігі – жетістікке жету мотивациясы. рине, уелі жетекші іс-рекетте, яни оуда, оу, ойын жне ебек іс-рекетінде жиналан тжірибе негізіндегі абілеттері мен ммкіндіктерін баланы
тсінуі зіне найтын маманды тадауа деген тілегін алыптастырады. Кіші мектеп жасыны соына арай абілеттерді дамуы балалар арасында жеке ерекшеліктерді пайда болуына келеді. Оу жне ебек іс-рекеті балаларды шыармашылы иялыны дамуына сер етеді. Бл абілеттілік негізінде ебекті ртріні мазмны жайлы тсініктерді алыптасып, наты мамандыа еліктеу пайда болады.
Оу рекет кезеі (6-8 ден 11-12 жаса дейін) – зіндік баылау,зіндік талдау, з бетімен атаратын белсенділікті жоспарлау функцияларыны арынды трде дамуы крінеді. Мысалы: бала мектептен тыс уаытта демалу мен серуендеуден збетінше й тапсырмасын орындау міндетін дрыс жоспарлай алуы те маызды.35
Жеткіншек ша – жеке бас алыптасуыны жауапты кезеі. Бл жас кезеінде ебекті р тріне адамгершілік атынасты негізі аланып, ртрлі мамандытара жеткіншектерді тадау атынасын анытайтын ндылытар жйесі алыптасады.