Теріне ойылатын талаптар.

4.1 Нейродинамика

4.2 Туліктік биоритмика

4.3 Психомоторика

4.4 Сезгіштік аумаы

4.5 Есте сатау кабілеті

4.6 Зейіні

4.7 Ойлауы

4.8 Парасаттылыы

4.9 Еркіндігі

4.10 Мінез-лы

4.11 Тланы ксіби сапалы асиеттері.

5. Кадр дайындау

5.1 Оу орныны трі

5.2 Оыту мерзімі

5.3 Жалпы білім беретін пндерді игеруі

5.4 Ксіби шеберлігін шыдау.

Профессиограмманыбл келтірілген рылымды мазмны рине, ксіби біліктілікке казіргі ойылып жрген талаптар дегейінен рі биік, рі ауымды екені крініп тр. Біра оны азір жзеге асырып, практикада олдану иын болып тр, йткені, жмыс ауымын айтпаанны зінде, арапайым рі тиімді талдау ммкіндігі жо.Профессиограмма дегеніміз бл наты ебек рекетін зерттеу

(профессио – маманды, графия – жазу, бейнелеу). Кез келген ксіби рекеттерді психофизиологиялы бейнесін растыру профессиографиялы зерттеуді негізгі міндеті. Профессиографияны ткізу барысында мамандарды алдына ойан масатын, жмыс істеу кезіндегі абілетін, ебек етуге ажетті білім, дады жне іскерліктерін, адамны ебек ету кезіндегі жауапкершілігін анытау те маызды. Бны барлыы рине, ебек рекетіні атарылу кезіндегі жмысты німді болуыны алы шарттары болады.

Профессиографияны нтижесінде профессиограмма шыарылады. р мамандыты зіне тиісті профессиограммасы растырылады. Сонымен, профессиограмма – р мамандыты леуметтік, экономикалы, ндірістік-техникалы, санитарлы-гигиеналы жне психологиялы ерекше-ліктеріні жйелі бейнеленуі болып табылады.Профессиограмманы рамына психограмма кіреді. Психограмма дегеніміз адамны енбек рекетін німді жне сапалы орындауа ажетті субъективті сапаларыны жйесі.

Профессиограмманы ткізу барысында келесі тртіптегі кешенді талдау жргізу жн:

1. Мамандыты ндірістік сипаттамасын анытау.

2. Мамандыты экономикалы мнін белгілеу.

3. Мамандыты леуметтік мінездемесін алыптастыру (мамандыты ерекшелігі, жымды немесе индивидуалды беделі жне т.б.).

4. Мамандыа ажетті білім мен шеберлік клемін анытау. Мамандыа ажетті дайынды уаыты.

5. Ебек жадайыны сипаттамасы (санитарлы-гигиеналы сипаттамасы немесе адамны денсаулыына ебек процесіндегі сер ететін жаымсыз жадайларды есепке алу).

6. Физиологиялы талаптарды тізімі (ебек атарушыны организм функцияларыны физиологиялы жйттерін ескерту).

7. Маманды бойынша жмыс істейтін наты адамдарды психограммасын растыру.

Ксіптік зерттеу жргізу барысында профессиограмманы трлі формалары олданылады:

1. Апаратты профессиограмма – ксіби кеес беру мен ксіби бадарлану кезінде олданылатын кесте.

2. Диагностикалы профессиограмма – ебек рекетіні німділігі тмендегенде олданылады.

3. Конструктивті профессиограмма – жаа ебек рісіне жоба жасау жадайында эргатикалы жйелерді жетілдіру шін олданылады.

4. дістік профессиограмма – белгілі бір ебек рекетіне тиісті эргатикалы жйелерді зерттеу дістерін тадау шін олданылады.

5. Бадарламалы профессиограмма мамандыты тадау жне мамандарды дайындау кезінде олданылатын дістерді тадай алу.

Профессиографиялы схеманы растыруды ртрлі жолдары болады. Осы істі Е.М. Иванова 2 негізгі компоненттерін бліп шыарады:

1. Ебек субъектісіні сипаттамалары:

а) ебек субъектісіні объективті сипаттамасы (оны денсаулыы,

ебек ету мезгілі, ажетті білгірлігі, жмысты німділігі жне т.б.);43

) леуметтік жне мотивациялы рылым (мамандыты леумет-

тік маызы мен оамдаы німні рлі туралы хабардар болу, ксіби орта мен жымда зін мше ретінде сезіну жне де зіні ксіби рекетіне деген атынасын сезіну);

б) ксіпті когнитивті-мотивациялы рылым (ебек процесі, міндеті, масаты, заты туралы білімі; ебек рекетіне деген жеке тлалы атынасы);

в) ксіптегі жеке іс-рекетті оперативті-психологиялы рылымы (рекет масатыны болуы, рекетке тиісті имылдар мен операцияларды орындау абілеттілігі); г) ебек субъектісіні эмоционалды-ерікті рылымы (ебек рекетін атарудаы индивидуалды стиль жне ебек субъектісіні функционалды жадайлары).

Ебек объектісіні сипаттамалары:

а) белгілі ебек процесіні тарихы жне жетістіктерге ие болу жолы (ылыми техникалы жне леуметтік-экономикалы ркендеу);

) ебек объектісіні леуметтік рылымы мен згеру баыты (енбек объектісіні леуметтік- экономикалы мінездемесі);

б) ебек процесіні рылымы: 1) ебекті заты - ралы – міндеттері; 2) ебек жадайларыны рылымы; микроклимат жне гигиеналы жадайлары; леуметтік-психологиялы жадайлары; ебекті йымдастырылуы (жоспарлау, баылау);

в) ебекті операционалды - техникалы рекеті, ебек рекетін атару.

Психологиялы профессиограмма дегеніміз белгілі бір ебек трін оматы, жйелі жне ысартылан трде суреттеу болып табылады. Оны рамына ндірістік іс-рекет мінездемелері брі де жинаталады. Психологиялы профессиограмманы растыру кезінде ебек рекеті ттастандырылан ым ретінде арастырылып, оны кптеген элементтері айындалады. Психологиялы профессиограмманы жасау кезінде ебек рекетіні міндеттері, ебек ету шін ажетті абілеттер, жауапкершілік жне шеберлік дегейі аныталуы тиіс. Психологиялы профессиограмма ебек рекеті мен ебек жадайын суреттеу мен талдауды жалпы дісі болып табылады.Психологиялы профессиограмманы екі формаы бар: жеке профессиограмма жне кешенді профессиограмма. Жеке профессиограмма жмыс

крінісін бір ана ылыми рісінен сипаттайды. Мысалы: жмысты наты физиологиялы немесе санитарлы-гигиеналы, леуметтік, экономикалыжатарын айындау.Кешенді профессиограмма бойынша жмыс салааралы, жан-жаты

трде арастырылады. Мысалы: техникалы, экономикалы жне леуметтік йымдастыру.Психологиялы профессиограммаларды олдану жаынан: мбебап

(универсалды) жне арнайы деп блеміз. мбебап профессиограмма жмысты барлы трлерін сипаттайтын мінездемелер мен мліметтерді баурайды. Осындай профессиограмма клемі жаынан едуір ке, масаты жаынан жан-жаты болып келеді. Арнайы профессиограмма наты психологиялы масаттар мен міндеттерді шешу барысында ебекті маызды сипаттамаларын срыптау мен анытау болып табылады. Арнайы «профессиограмма жмысты белсенділігі мен німділігін арттыру масатында, жарааттануды алдын-алу, ебекке ажетті біліктілікті артты-

ру міндеттерімен олданылады.Психологиялы профессиограмма ебек туралы мліметтерді жинатаудан басталады. Осыан кіретін келесі:

1. андай жмыс талданылады? Жмыс масаты андай? Жмыс барысында андай іс-рекет кездеседі?

2. Жмысты орындау жадайлары жне оны ммкіншіліктері андай?

3. Жмыса андай сырты фактор сер етеді?

4. Жмыс істейтін адамны психикасына ойылатын ерекше талаптар?

Жмысты суреттейтін апаратты келесілерден алуа болады:

а) Тарифті - квалификациялы анытамалар;

) Ебек атару гигиенасы мен ауіпсіздік ережелері;

б) Жмыс кніні фото, видео т.б. кріністері;

в) Мекемені жедел есептері;

г) ртрлі жиналыс хаттамалары;

) Ксіптік оыту материалдары;

д) Жмыс туралы арнайы дебиеттер.

Психопрофессиограмма рау 3 сатыдан трады.

1. Суреттеу сатысы – жмыс процесі туралы наты жне оматы

материал жинаталады.

2. Талдау-біріктіру сатысы (анализ-синтез) – жинаталан материалдарды талдау-біріктіру арылы кешенді-мбебап профессиограмма жасалынады.

3. Дедуктивті сатысында – кешенді профессиограммадан наты масата кшу барысында ебекке ажетті білімдер жинастырылады.

Профессиограммалар арнайы масатпен олданылады:

а) ебек процесін оптимизациялауа баытталан профессиограмма

(ебекті дрыс йымдастыру масатымен);

) жмысшыларды іріктеу, ксіп иелерін тадау барысында кеес беру шін олданылады;

б) ксіби оытуды йымдастыру масатымен жзеге асатын профессиограмма (наты абілеттер, тлалы ерекшеліктер, оыту табысы айындалады);

в) ебек процесін йымдастыру профессиограммасы (ебекке сер ететін наты объективті жне субъективті факторлар ескеріледі);

г) ебек німділігі мен нтижелігін баалау масатымен олданылатын профессиограмма.

Отанды психологияда Е.А. Климовты жіктемесі кеінен танылды.

Онда ебек объектісімен сйкес мамандыты 5 типі крсетіледі:

1) Адам-тірі табиат (т). Бл тип кілдері сімдіктермен, жануарлармен, микроазалармен байланыс жасайды, мысалы: агроном, зоотехник, ветеринар, микробиолог.

2) Адам-техника (лі табиат); (Т). Жмысшылар ебекті техникалы ралдарымен жмыс жасайды. Мысалы: слесарь, техник, механик, электрик.

3) Адам-адам (А). ызыушылы, танымды заты-леуметтік жйе, трындар тобы, р жастаы адам. Мысалы: тауар сатушысы, шаштараз, дрігер, малім.

4) Адам-белгілер жйесі (Б). Табии жне жасанды тілдер, шартты белгілер, сандар, формула. Мысалы: программист, математик, баспа редакторы, тіл маманы.

5) Адам-кркемдік образ (К). Мысалы: суретші-декоратор, реставратор, балет ртісі, драма театрыны актері.

Мамандыты бл 5 типі масаты бойынша 3 класа блінеді:

1) гностикалы маманды (Г) (грекше «гнозис»-білім). Мысалы

«адам-табиат»: дегустатор, жемісті абылдаушы; «адам-техника»: мастердиагност; «адам-адам»: медициналы эксперт, леуметтанушы; «адам-белгілер жйесі»: корректор-бухгалтер; «адам-кркемдік образ»: музыкант, актер.

2) алыптастырушы мамандытар (). Мысалы: «адам-табиат»:

сімдік сіруші, зооинженер, жануар сіруші; «адам-адам»: малім, педагог, токарь; «адам-белгілер жйесі»: машинист-стенографист, бухгалтер; «адам-кркемдік образ»: декоратор, суретші, сылашы.

3) Тадамалы мамандытар. Мысалы, «адам-табиат»: шыш-баылаушы, биолог-зерттеуші; «адам-техника»: инженер-растырушы; «адам-белгілер жйесі»: программист, математик; «адам-кркемдік образ»: суретші, сазгер.

Ебекті негізгі ралдары бойынша р класты 4 блімнен руа болады:

1. ол ебегі мамандыы, слесірлік жмыс баылаушысы, фельдшер-лаборант, картограф, суретші, конструктор.

2. Машина ол ебегі мамандыы, экскаватор жргізушісі, токарь, автомобиль жргізушісі.

3. Автоматтандырылан жйемен байланысты маманды: цех операторы, магниттік жазба операторы.

4. Ебек функциональды ралдарымен байланысты маманды:

ебекті психологиялы ралы-ойлау эталондары (акробатта-келесі рекетті ойлау лгісі, дирижерде-образды эталондар).

Ебек шарттары бойынша Е.А. Климов мамандыты 4 топа бледі:

1. микроклимат жадайындаы жмыс: лаборант, оператор ЭЕМ,

бухгалтер.

2. ашы жердегі жмыс: агроном, монтажшы, МАИ инспекторы.

3. биікте, су астында, жер астында, т.б. антенашы, теіз зерттеушісі, рт сндіруші.

4. Адамны денсаулыы, мірі шін моральды жауапкершіліктегі

жмыс: балабаша трбиешісі, малім, зерттеуші.

Ксіби білім беруді мамандыты барлыы бойынша жргізу ммкін емес. рбір ксіби іс-рекетті ралы, мазмны, дегейі ерекшеленеді.Оу мамандыыны белгілер бойынша ылыми негіздеу керек. Нтижесінде мамандар дайындау формасы жасалу керек. Бл ксіби мектеп жне ЖОО-да оу болуы ммкін.

Ксіби білім алу шін оу мамандытарын тадау зекті болып отыр. Бл тадау ылыми негізделуі керек. С.Я. Батышев е алаш білікті мамандар дайындау масатында оу мамандытарын топтастыру мселесін ала ойды. Маманды блінуіні маызды нтижелері:

– ебекті механикаландыру дрежесі;

– дегей жне талап етілетін біліктілік сипаты;

– дене жне аыл-ой ебегі шыындары атынасы.

Ебек крделілігін анытау критерийлері болып: рал, зат, нім, ебек ызметі, жауапкершілік крсетілген. 1987 ж. ксіби техникалы білім беру жйесінде ызмет етуші жмыскерлерді дайындау шін мамандытарды жалпы одаты санаы

бекітіліп, оу мамандытарыны жалпы саны 1193-ке дейін ысарды.

Техника тсінігіні астарында рал, ебек ралдары жатады.

Технология техниканы жасанды ралдарыны, ндіріс процестеріні,

ресурстарыны, басаруды дамушы жйесі ретінде ке ым болып

табылады. Технология оам дамуын анытау, ылым мен тжірибе

жетістігін крсетеді, жне мынадай ксіби профильдерге блінеді:

– апарат технологиялары-апарат алу, талдау, деу;

– экологиялы технология-оршаан орта;

– экономикалы технология-ксіпкерлік, бизнес;

– ндірістік технология-материалды ндылытар жасау;

– аграрлы, жер деуші техникалы-сімдіктерді сіру;

– леуметтік технология-адамдар арым-атынасыны жасаруы, тратылыы.

Технология трлері оу маманды топтарын алыптастыру шін негіз болады. ндірістік іс-рекетте леуметтік-техникалы, физикалы, экологиялы білім те ажет. Ксіби политехникалы білімге ажет факторлар:

– ебек пен ндіріс интеллектуализациясы;47

– электроника, т.б. техникалы жйелер есебінен технологияны крделендіру;

– азіргі кездегі ндіріс пен ебек зілісіні технологиялы базисіні дамуы;

– жаа технологиялар базасы бойынша техникалы ралдарды жетілдіру;

Ксіби маызды сапалар-жауапкершілік, сенімділік, абілеттілік, шешім абылдай алу, т.б.Сонымен атар: технологиялы, политехникалы, жеке тлалы

болып блінген 3 фактор крсетілген.

Оу мамандыын жобалауда келесі принциптер жзеге асырылады:

– педагогикалы технология мен ндірістік технологияларды зара байланысы;

– ксіби зін-зі анытау;

– маманды мазмныны прогностикалы бейнесі;

– оу технологиясы мен ксіби профильдегі ндірістік технологиялар интеграциясы.

Оу мамандыы мселелерін шешуге технологиялы білім беруді жйелеу негіз болады. Бл мселені шешімі мамандарда-растырушылы, білім берудегі мамандыа кіріспе мнін кшейту ажеттілігін тудырады.

Негізгі дебиеттер: 1, 2, 3, 5.

осымша дебиеттер: 3, 4, 5.

7 Дріс. Оушыларды ебек ызметін йымдастыруды психологиялы ерекшеліктеріскеле рпаты ебекке даярлаудаы леуметтік тапсырыс бл

мселені психологиялы аспектісін зерттеуді зектілігін белгілеп отыр.Ксіби алыптасу мселесіне Д. Сьюперді ксіби даму стадиялы теориясы ызыушылы танытады. Д. Сьюпер бес стадияны арастырды: пайда болу, зерттеу, консолидация, саталу жне лдырау. Зерттеушілерді кпшілігі ксіптік бадарлау процесінде екі кезеді белгілейді. Бірінші кезе тланы маманды леміне бадарлануына мтылумен,оларды мазмны туралы зінде тсінікті алыптастырумен сипатталады. Ал екінші кезе тланы ксіптік рекетті мегеруге мтылумен, наты бір ксіптік топты рамына енумен сипатталады. Бірінші кезеде тла

зіні апаратталан дегейіне анааттанады, ал екіншісінде – зіні мамандыа жаындасуына немесе жмыса абылдауына анааттанады.Дж. Голланд 6 ксіптік топтарды немесе рекет типтерін анытады: моторлы (жргізушілер, машинистер), интеллектуалды (зерттеушілер), стамдылар (малімдер, дрігерлер), келісуші (хатшылар, мекеме ызметкерлері), кндіруші (сауда ызметкерлері, бизнесмендер), эстетикалы (музыканттар, суретшілер). Оны ойынша, рбір ксіптік топ зіндік

мселелерімен, орындайтын рольдерімен ерекшеленетін спецификалы образ.

леуметтік зерттеулер бойынша жастарды маманды тадауыны басты трткілері: мамандыа деген ызыушылы, з білім дегейіні ктеру болашаы, жаадан бір нрсені ойлап табуа деген лшыныс. А.Г. Ковалевті крсетуінше жеткіншектерді маманды тадауы екі белгімен сипатталады:

1. Тадалатын мамандыты эмоционалды тартымдылыымен;

2. Жеткіншектерді абілеттері мен икемділіктеріні сйкес келуімен.

Мамандыты беделділігі леуметтік-экономикалы факторларды сері негізінде басты белгі ретінде алыптасады. Мамандыты беделділігіне сер ететін жадайлар мыналар болып табылады: ебек механизациясыны дегейі, оны санитарлы-гигиеналы жадайы, материалды амтамасыз етуі, интеллектуалды мазмны т.б.

Ю.К. Васильев ебек трбиесі процесінде кезедік ксіптік бадарлауды сынды:

1. Оушыларды танымды ызыушылытарын зерттеу.

2. Оушыларды белгілі бір рекет тріне бадарлануы.

3. Ксіптік ызыушылытарды алыптастыру.

4. Ксіптік тадау жасау.

А. Климов ксіптік жарамдылыты трт дегейін атап айтты:

1. андай да бір мамандыа жарамсызды. Кейде ол уаытша болуы ммкін.

2. Мамандыа жарамдылы.

3. рекетті аймаына сйкестілік.

4. рекетті ксіптік аймаына лшыныстылы – бл адамны ксіби жарамдылыыны е жоары дегейі.

Б.А. Федоришин ксіптік бадарланудаы адамны саналы маманды тадауыны ш компонентін крсетті: ксіптік апарат, ксіптік кеесжне бастапы ксіпті тадау. Ксіптік апарат барлы мектептік ксіби бадарлау жмысыны орталы элементі болып табылады. Ксіби апарат – бл оушыларда трлі ксіптік рекеттер туралы жаымды кзарасты алыптастыру. Ксіптік кеес – оушыа маманды тадауа кмектесу.Кптеген психологтар ксіптік бадарлануды трт негізгі компонентін бліп арастырады: ксіптік апарат, оушыларды психофизиологиялы асиеттеріне талдау жасау, ксіптік бадар жне маманды тадау. Олар ксіптік бадарлануды принциптер, дістер туралы арнайы ылым ретінде анытады. Ксіптік бадарлану – арнайы фазалары бар за процесс: дайынды, алыптастырушы, баыттаушы жне бекітуші. Е.А. Климов бойынша ксіпке жарамдылы мселесін шешу шін алдымен адам мен маманды арасындаы сйкестіктерді анытау мен

келесі ерекшеліктерді ескеру керек деген:

1. Жмыс орныны жадайлары.

2. Адамдарды абілетіне сйкес жмыстарды белгілеу.

3. Жмысты атару кезінде наты функцияларды адамдарды абілетіне сай ажырату.

4. Ксіби іріктеу жмысын жзеге асыру.

К.М. Гуревич инженерлік психологияда ксіптік жарамдылы мселесімен айналысан. Оны пікірі бойынша, адам з жмысында жоары крсеткіштерге жетуі шін ол е алдымен з жмысынан анаат алуы керек.

Л.В. Котелова зіні зерттеуі бойынша, мамандытарды 4 трге бліп арастырады:

1. Адама кнделікті психофизиологиялы талаптар оятын мамандытар (мысалы: космонавтар);2. за мерзімді дайындыты талап ететін мамандытар (мысалы:

дрігер);

3. иын жне ауіпті жадайларда жмыс атаратын мамандытар, (рт сндіруші);

4. Жеке адамны арнайы абілеттерін ажет ететін мамандытар (музыкант).

Б.Ф. Ломов инженерлік психологияда ксіби іріктеу мселелерін зерттеген. Ксіби іріктеуді арнайы дістер арылы зерттеп, оны адамны абілеттерімен байланыстыран. Оны айтуынша, абілет дегеніміз – адам асиеттеріні кешені болып табылады. Осы асиеттерді кмегімен белгілі бір рекет трін табысты игеруге болады. Ксіби іріктеу жмысы келесі кезедерден трады.

1. Профессиография, ебек процесіне талдау жргізу.

Масаты: мамандыа ажетті ксіби маызды асиеттерді анытау.

а) денсаулыа ойылатын медициналы талаптар;

б) білім дегейі;

в) психофизиологиялы талаптар (нерв жйесі, ес, зейін, эмоционалды тратылы).

2. Ксіби жарамдылыты баалайтын дістерді тадау, іріктеу жне деу (срау, жаттарды талдау, баылау, ксіби жарамдылыты анытайтын асиеттер, ебек дісі, т.б).

3. дістерді сенімділік дегейін тексеру.

4. Тікелей тексеру – математикалы статистика жргізу мен санды

орытынды жасау.

Ебекке жарамдылы – адамны ебек рекетін атаруа ажет болатын негізгі ерекшеліктері (физикалы жне психикалы ерекшеліктер). Ал, ксіпке жарамдылы – адам атаратын белгілі бір жмыса керек болатын асиеттері мен ммкіндіктеріні сйкес келуі.

Ксіпке жарамдылыты келесі сипаттамаларын крсетуге болады:

1. Физикалы мліметтер жне денсаулы жадайы;

2. Ксіби рекет барысында біліктілікті арттыру (ндірістік тжірибесі, ндірістік тапсырманы орындай алу абілеті);

3. Саяси білгірлік жне оамды белсенділік (саяси мселелерге кзарас;

4. Жмыса абылдауды кімшіліктік-ыты негізі (адамны белгілі жмыса сйкес болу, болмауы, жынысы, жасы жне т.б);

5. Психикалы ерекшеліктер мен абілеттер (ебектегі жаа жадайлара жауап беру тсілі);

6. Тлалы жне ксіби сапалары;

7. Тланы масаты жне ебек мотивациясы (мірлік масат, ндірістік жоспар);

8. Индивидуалды бейімделу жне жмыс кезіндегі жріс-трыс ерекшеліктері;

9. Жмыстан тыс уаыт мезгіліндегі мір бейнесі (жріс-трыс нормасы, мір стилі).

Маманды тадау мотивациясыны теориялы жне дістемелік мселелерін В.В. Ярошенко арастырды. Маманды тадауды мотивациясы-зара рекеттесетін крделі трткілер комплексі. Мнда маманды тадайтын оушыны рлі шешуші болып табылады. з кші мен абілеттерін крсетуге тырысу, зіні ксіби жарамдылыын баалау маманды тадаудаы жетекші трткілерді біріне айналды. Автор саналы тадауды негізін ратын маманды тадау трткісіні ш негізгі

комплексін крсетті: ызыушылы, міндет, ксіптік жарамдылы. Ол маманды тадау трткілеріні жіктелуін, трткілерді зара байланысын, оушыларды маманды тадауына сер ететін факторларды, оу-трбие процесінде оларда маманды тадау трткілерін алыптастыру жолдарын арастырады.

Негізгі дебиеттер: 1, 2, 3, 5, 7.

осымша дебиеттер: 3, 4, 5.

8-дріс. Ксіптік ызметке даярлауды жоспарлаудыпсихологиялы-педагогикалы жйесі андай болмасын ксіптік оытуды масаты – рекет тиімділігін, сапасы мен шапшадыын белгілейтін икемділіктерді алыптастыру.Оыту процесін жоспарлау жне тренажерлер дайындау кезінде оу процесін негіздейтін критерийлерді крсеткіштер жйесі белгілену керек. Бл критерийлер жмыс сапасымен атар ксіптік дайындыты баалау дістерін тадауа жне зерделік икемділік дадыларыны алыптасу дегейін белгілеуге негіз болады. Жаттыу нтижесінде кейбір икемділіктер автоматтандырылып, дадылара айналады. Осы дадыларды негізінде жаа, жалпыланан білімдер, дадылар мен икемділіктер алыптасады.Дадыларды алыптасуы трт сатыдан трады. Бл сатылар моторлы дадыларда айын крініп, дл осы дадыларды зерттеген кезде белгіленген. Дегенмен, дадылар алыптасуыны негізгі сипаттамалары моторлы, сенсорлы жне зерделік дадылара орта болады.

Алашы саты. Дады бадарламасы алыптасып, блек іс-имылдар компоненттерге блінеді, баыттану имылдары жасалынады. Апарат арты болады. Баыттану имылдары арылы белгілі рекетке ажетті ана апарат тадалынып, алынады;

Аналитикалы саты. Іс-имылдарды блек етіп, рбір имылды

кші, шамасы, затылыы сезімді трде тексерілінеді. Блек имылдар алыптасып, жеке байланыстар аныталады. абылдау клемі шамаланып, кедергі байалынбайды;

Синтетикалы саты. имылды блек элементтері бірігіп, бірттас сенсорлы ріс пайда болады. Бл сатыда имылдарды жалпыланан бейне реттейді, бейнеде имылдарды реті, араатынасы, иерархиясы крінеді;

Автоматтандыру сатысы. Арты имылдар жойылып, блшы еттерді арты шиеленісі тарайды. Зейін имыл процесінен оны нтижесіне ауысады. имылдар баылауы круден енді иіс сезу мен кинестезияа аударылады. Орындалатын имылдарды ыраы мен темпін адам з еркімен згерте алады.

рекет кпке дейін атарылмаса, дадылар деавтомацизациясыпайда болуы ммкін. Жаттыудан кейін олар брыы алпына тседі.Дадылар алыптасуына кп рет айталау серін тигізеді. Бндай жадайда іс-имылдар трансформацияланып, саналы масаттылыын жоалтып, автоматтандырылып, дадыа айналады.

Содан кейін, А.Н. Леонтьев зерттеулері бойынша, осы іс-имыл одан да крделі бірттас рекет рылымына еніп, соына дейін орытылады. з масаты бар дербес іс-имыл одан да ке масата жету шін олданылатын, сондытан сана баылауымен ана атарылатын блек операцияа айналады. Игерілетін іс-имыл жалпылануыны кейінгі жоар-лауы згеріп, ртрлі орындау дістерінде айталануы арылы жзеге асады.

Икемділік пайда болу шін рекет шарттарын біртіндеп иындату мен згертуге негізделінетін жйелі жаттыулар керек болады. Сонымен, оыту жадайларыны згергіштігіне бейімделу, жаа шарттарда жеіл олданатын икемділіктерді алыптастыру ажетті факторы болып табылады.

Ебек – оам жне тла ажеттіліктерін анааттандыруы тиіс материалды жне рухани жадай тудыруа баытталан адамдарды саналы іс-рекеті. Ебек мніні келесі негізгі белгілерін бліп арастыруа болады:

– ебек – мірдегі негізгі іс;

– тланы зіндік міріні жне абылдауыны негізі;

– мамандыты леуметтік жадайы мен беделі;

– ажетті кіріс (табыс);

– ебекпен амтамасыз ету;

– леуметтік байланыстар;

– оама ызмет ету дісі;

– тла дамуыны дісі.

ндіріс дамуымен атар, жаа технологияларды енгізумен байланысты ебек мніні зерттеу міндеттері пайда болды. С.А. Куантанилла жне Б. Вилперт ебекті йымдастыруды ртрлі кезедеріндегі жаа технологиялар мен зара байланысты реттестіріп тмендегідей дегейлерді бліп арастырды:

– индивидуалды дегей – жаа технологияларды енгізу ебекті трлендіру ммкіншілігіне келеді;

– топты дегей – леуметтік зара атынастардаы тлалы факторларды лсіреуі, тікелей байланыса деген ажеттілікті азаюы т.б.

– йымдастырушы дегей – ебекті адамдар арасында дрыс бліп беру.

– леуметтік дегей – жаа технологияларды жне ндірісті ктерілуіне серін тигізеді.