БАСАРУДЫ ПЕДАГОГИКАЛЫ НЕГІЗДЕРІ
9-дріс. Оушыларды ебек жне ксіптік іс-рекетін басаруды леуметтік-психологиялы аспектілері жне психологиялы сипаттамасы
Адамны ебек рекетіні негізгі сипаттамасы баыттылыында, масата баытталан саналы трдегі йымдасуында крінеді. Іс-рекетті трлі салаларында (ндірістік, тлалы, демалыс жне т.б.) – оны саналы трде реттеу трлі дрежеде жзеге асады. ндірістік салада – масата сай жне ебек рекетін саналы трде орындау мен басару баыттылыы маызды болады, яни оны міндеттері мен оны орындау наты жоспарлары болуы тиіс.
з-зін басару трлі аспектілерде арастырылады: техниканы басару (ебек психологиясында инженерлік психологиямен зерттеледі, бл техникалы жне дизайнерлік мселе болып табылады); топты, жымды басару (леуметтік-психология зерттейді); йымды бірттас жйе ретінде басару (басару психологиясы немесе йымдастыру психологиясы зерттейді); мемлекеттік дегейде ебек ресурстарыны жне ндірісті дамуын басару (экономика жне мемлекеттік кадрлар саясаты);
наты жмысты орындау кезінде немесе зіні жмыса деген абілеттілігін крсету кезіндегі зіні жріс-трысын басару (тла психологиясы жне ебекті психогигиенасы, медицина, сонымен атар, ебек пен зіні міріні мнін тсінумен байланысты болатын философиялы-этикалы мселелер).
Басару – психологиялы мселе ана емес, сонымен атар пнаралы мселе болып табылады. Ол шін басару психологиясына атысты мселелерді анытап алу маызды (мысалы: йым дамуыны экономикалы дамуындаы психологиялы мселелер).
ндірісті басаруда 2 басты аспектілерді блуге болады:
1) ебек рекетін сырттай басару (басшы тарапынан);
2) ебек атарушыны з-зін йымдастыруы мен з-зін анытау кезінде іштей басару (басшыны оса алу жн).
Осыан орай, басаруды 2 маызды масаттары блініп шыады:
1) ндірісті тиімділігін арттыру (наты йымны ебек рекеті);
2) ебек ету процесі кезіндегі жмысшыны з бетінше дамуы.
йым жайында айтан кезде, оны бірнеше анытамаларын крсетуге болады. Я. Зеленковский йымды «андай да бір затты белгілерін немесе жадайды дамуын крсететін жне табыса итермелейтін немесе жетелейтін бірттас дние» деп анытайды. Ч. Бернард йымды бір немесе бірнеше тлаларды ебек рекетін координациялайтын жйе деп арастырады.
Кптеген авторлар йымды жйе ретінде арастырады. Ал кез келген жйені е маызды міндеті – орта масатты орындалуына деген баыттылы. йым шарттарында кптеген жмысшылар ебегі станан масата жетуе баытталуы тиіс. Осындай бетбрыс йымда болатын иындытарды анытауа ыпал етеді. Мысалы: йымда трлі блімдер бар, оларды р айсысыны з ызыушылытары болады жне олар осы масатты трлі дегейде тсінулері ммкін. Нтижесінде йым сырты ортамен байланыса тскенде белгілі бір мселелер туындайды. Мысалы: ттынушылар (немесе серіктес компаниялар) йым тарапынан бір нрсе
ктсе, ал йым млде баса нрсемен айналысуы ммкін. Тіпті йым ішінде масатты дрыс тсінбеу нтижесінде де иындытар туындайды. Мысалы: ебек етуші з жмысыны мнін трындарды сапалы тауармен амтамасыз ету кезінде крсе, ал басшылы тек жоары пайданы немесе «йым есебінен» шетелдерге сапара шыу масатын кздеуі ммкін. йым негізін тсіну шін йымды мдениетті арастыру маызды болып табылады. йымды мдениетті келесі компоненттері айындалан:
1. Дниетаным (ызметтестерімен, клиенттермен жне бсекелесте-
рімен арым-атынасы);
2. Мдени ндылытар («нім сапасы» немесе «кшбасшы» типі,
сонымен атар «йымды мифология»);
3. Негізгі рекет сипаттамалары (рекетті станымдары мен
рсімдері);55
4. Жмыс беруші, басшылы пен жмысшы арасындаы зара
атынас нормалары (йымдаы «ойын ережелері», «ебектенуді – алды»
типтес арым-атынас);
5. йымны леуметтік-психологиялы ахуалы. Е.Б. Моргунов
йымды мдениетті келесі дегейлерін ажыратан:
1) дниетанымды дегей жмысшыларды этникалы жне діни ерекшеліктерін ескеруді талап етеді.
2) мдени ндылы дегейі: келесі компоненттерден трады: а) символдар (наыл сздер, нер туындылары, шынайы объектілер); ) «халыты батырларын білуі» («олара еліктеу») деген маызды принципті жзеге асыру шін ажет йымды мифология.
йымды басаруда «йым миссиясы 2 деген тсінік маызды болып табылады. М.Х. Мескон, М. Альберт жне Ф. Хедоурн былай деп жазады:
«йымны негізгі масаты – ызмет етуіні наты себебі йым миссиясы
ретінде болады». Белгілі миссияны болуы фирманы статусын айындап, оны трлі йымды дегейлерінде масат пен стратегияларды анытауы шін ажет баыт-бадарлар беруді амтамасыз етеді. йым миссиясы фирманы міндеттері негізінде рылуы тиіс. Фирманы айналысатын ксіби рекеттері, негізгі крсететін ызмет трлері, оны нарыы мен технологияларын ескеру нтижесінде миссия алыптасуы керек. Миссияда фирманы жмыс принциптерін айындауа ыпал ететін «сырты» орта ескерілуі тиіс. Сонымен атар йым мдениетін сипаттауы ажет (фирмада андай жмыс ахуалы бар? Бл ахуал андай адамдар типін арастырады?).йым миссиясыны негізі Ф. Друкерді сзінде крініс тапан:
«Ксіпкерлікті масатын анытайтын негізгі анытама - клиентті табу».
Кптеген фирмаларды е маызды миссиясы – пайда табу деп есептейді. Бірата М.Х. Месхон, М. Альберт пен Ф. Хедоурн «пайда» ксіпорынны тек ішкі мселесін ана амтиды.йым ашы жйе боландытан белгілі бір ажеттілікті анааттан-
дырумен ана айналыспай, жан-жаты болуы керектігін айтан. Осымен оса, «тар клемді миссияны тадау басшылыты шешім абылдаудаы кездесетін альтернативаларды зерттеуге ммкіндік бермейді» деп айтып ткен. йым миссиясыны толыанды дрыс алыптасуына Г. Фордты «Форд» компаниясыны миссиясын анытауын арастыруа болады, яни «Форд» компаниясыны миссиясы «халыа арзан клікті сыну». Осындай миссияны стананы шін Г. Форда Америка кні бгінге дейін дн риза. Бл завод жмысшыларыны ішкі алып-кйі мен матаныш сезімін елестетуге болады. Кез келген жмысшыны жеке басыны асиетін сезінуді негізі осында емес пе?
Кез келген топ пен ндірістік жымны ерекшелігі ебек рекеті
трімен айындалады. ндірістік жымны негізгі сипаттамалары: 1) адамдар бірін-бірі білетін, танитын шынайы топ. Мысала сааттап кезекте тран адамдар жым деп есептелмейді.
2) осы топта біріктіруші орта ебек рекет трі жне орта масат болуы керек. Мысалы, кезекте трандарды райсысыны з масаты болады – жеке басына наты тауарды алу. Ал, наыз жымны масаты –оамды пайдалы ебек рекеті. Мысалы: ылмысты топ жым деп есептелмейді, йткені оны рекеті оама арсы баытталан.Ебек рекетіні орта масаты жым мшелері шін бірдей жне
маыналы болуы керек. Мысалы: ылмысты топ колония шекарасындаолап тігуі немесе орман бтатарын кесу керек болса, яни бріне бірдей масат бола тра оларды жым деп айта алмаймыз. Себебі оларды барлыы мндай ебекті маыналы, ызыты, орта деп абылдамайды, оан тек уаытша тапсырма ретінде арайды. Наыз жымда тла рметке бленіп, ебекте зіні жасампаздыын крсету шін ыайлы ммкіндіктер жасалады. Мндай сипаттама идеалды тип секілді жне оан рбір жым талпынуы тиіс. Біра кейде белгілі бір ндірістік міндеттер басшылыты диктатура шартында да табысты шешіліп жатады.
жымдаы зара арым-атынас – бл ндірістік атынасты формалды ережелеріне ана емес, сонымен атар атынасты формалды емес ережелеріне негізделеді. Мндай атынас трінде жекеленген мшелерді индивидуалды ерекшеліктері жне наты жмысшы тобыны ерекшеліктері де ескеріледі. Сондытан тжірибесі мол басшылар наты, біркелкі ереже бойынша жмыс жасауды талап етпейді, керісінше, жмысшыларды ебек етуіндегі индивидуалды стиліні алыптасуына жол береді,
яни жмысшыа жасампазды ммкіндіктерін крсетуге ммкіндік береді.
Оан оса, тжірибелі басшылар жымны зіндік «бейнесі» болуын алайды. жым ебек рекетіні бірттас субъектісі ретінде арастырылады. Ол жоарыдан келіп тскен тапсырмаларды орындап ана оймай, сонымен атар з идеяларын жзеге асыруы тиіс.рбір істі стті болып сапалы бітуі сені кіммен бірге істейтініе,
сені басарушы кім, ол жмысты алайша басара алатын абілеті мен тжірибесіне байланысты. Бізді еліміз бен шетелдердегі психологиялы жне леуметтік зерттеу нтижелері ебек жымы мен ондаы жмыс істейтін, ызмет атаратын адамдарды тіршілігі е алдымен басаршыны жмыс тсілі мен іс тжірибесіне туелді болып отыратындыын айындап берді. Жетекшіні не басарушыны зіндік тсілі дегеніміз –сол адамны істелетін істер мен атарылатын ызметтерді алайда жзеге
асырып отырудаы біліктігі мен зіндік діс-тсілдерін олданып отыруы. Басару ісіндегі жетекшіні басшылы ызметі – зіндік діс-сипатымен ерекшеленеді. Жетекшіні басару ызметіндегі зіндік тсілі оны жеке басына тн психологиялы згешеліктері болып саналатын мінезіне, темпераментіне, ыылас-ынтасы мен абілеттілігіне байланысты трліше болып отыратындыы млім.
рбір жетекшіні не басарушыны згелерді іс-рекетін басаруда трліше амал-тсілдер олданатындыы млім. Сондытан рбір басарушы адамны ісінде жалпылы сипаттарымен бірге, зіндік олтабасы бар арнайы басару сипаттары да кездеседі. Осы сипаттарына орай басарушы адамны жмыс трлері мен ызмет салаларында зіндік басару тсілі, згелермен арым-атынас мнері, оны арамаындаылара ойылатын талап-тілектеріні жйесі айын крініп трады.
С.Л. Рубинштейн: «адамны жан дниесі мен жрегі зге адамдара деген арым-атынасынан ралады, олармен тілдесіп пікір алысуынан трады, сйтіп адамны жрегіні сыры зге адамдармен атынас орнатуда ашыла тседі» –деген болатын. Бл жйт адамны жан дниесіні сырын айтып крсететін мір тіршілігіндегі психологиялы кй. Ол зге адамдармен арым-атынаста тередеп, жан-жаты дамиды.Адамдарды арым-атынас жасауыны маызына ерекше мн беріп, оны негізін ашып крсететін психологиялы зерттеулерде адамны жеке басына тн асиеттер айрыша рл атаратынын анытаан. Мселен, адамны іс-рекетіндегі инженерлік ызметте басарушыны зге адамдармен дрыс арым-атынас орнатуыны нтижесін былай етіп крсетеді. Инженерлік білім осы салаа атысты істі нтижелі болып бітуіне тек 15% млшерінде ана ыпал етеді де, ол жмысты стті болуы сол жетек-шіні жеке басыны арамаындаы адамдармен арым-атынасын дрыс орнатуы 85% млшерде болып отыратындыын крсеткен. Демек істі нтижесі жетекшіні жеке басыны адами сапасына туелді болатындыын
длелдейді.
Осы орайда американды крнекті психолог маман Д. Карнеги зерттеулерінде кісі зге адамдармен кездескенде оан ыылас-ынтасын білдіріп, жылы шырай білдіруі ажет дейді. Оан кле арап, слемдесетін болса, бл жйт сол адамдарды кіл-кйін сергітіп, жан дниесін шаттандырады дейді. Кімде-кім згелермен кездескенде ашы-жарын сйлесіп,аман-саулы срасатын болса, екі жаы бірдей риза-болып, біріне-біріні жан жйесіні баюына ыпал етеді дейді. Адамдарды ашы-жарын
сйлесіп, пікірлесуі отбасындаы зге адамдара да жаымды сер етіп, оларды шаттыа блейді, кіл-кйін ктереді деген ой тйеді.Жетекші ызметкерді басарушы адамны бойындаы зіндік стиль, даралы тсілі зге адамдармен дрыс арым-атынас жасап, рбір істе нтижелі орытындылара жету жолында баалы психологиялы асиет болып табылады.
Жетекші ызметкерді типтік сипаты мен жмысты басаруы. Басарушы адамдарды даралы ерекшеліктеріне сйкес оларды психологияда мынадай ш типке бліп іздестіреді: 1. Басару ісіндегі демократияшыл тсілі; 2. Авторитарлы (міршіл) тсіл; 3. Ымырашыл тсіл.
1. Басару ісіндегі демократияшыл тсіл бойынша жымды басару ісі кпшілік талысына салынып, тиісті шешім мен бйры сонан кейін ана абылданады. Демократияшыл типті жетекші жымдаы адамдарды, арамаындаы ызметкерлерді ндіріс пен ксіп орнын да барлы жадайлармен, иыншылытарды жеу жолдарымен, сын пікірлермен санасып, оларды болдырмауды діс-тсілдерімен арамаындаы адамдармен пікір алысады. зіні жеке басын жымнан жоары санамай, сол жымны мшесі ретінде тиісті шараларды іске асыруды жолдарын арастырады. Демократияшыл жетекші арамаындаы адамдардан здеріне жктелген істерді дау-дамайсыз орындау ажеттігін іскерлігі арылы крсетіп, дрекілік мінез крсетпейді, згелерден де солай болуды талап етеді.
Демократиялы тсіл орнаан жымны жмысы німді, рбір адам бастамашылы крсетіп, жым мшелеріні арасындаы арым-атынас жолдастыа, ар-ят пен жауапкершілік сезіміне негізделеді, жым мшелері біріне-бірі аморшы болып, з жетекшісіні ызметіні табысты болуына игі тілектер білдіреді.Жетекшіні тиісті істерді жым коллективіне жктеуі оны басару ісінен шеттеп алуы деген ым тудырмайды, керісінше ол зіне міндеттелген жмысты білетіндігін крсетіп, оны жеке басын жымнан жоары ойып билік жргізуіне шектеу ояды. Алайда ол осы жымны, ндірістегі істерді алыпты трде траты жргізілуіне жауапкершілігін арттырып, оны беделін арттырады. жымны арауына берілген мселелерді
шешуде кзделетін негізгі масат рбір жым мшесіні белсенділігін арттырып, кпшілікті ынта-ыыласымен атаратын істеріні жемісті болуын амтамасыз ету. Мндай тсіл басарушыны жмысшылара міршіл-кімшілдікті олданып, олара команда беруден сатандырып, жмысшыларды тек орындаушы ретінде ана пайдаланудан орайды.Демократияшыл баытты станан басшылар ндірістегі істерді жай-жапсарын жете біліп, олар барлы адамдара ділетті болуды кздейді. детте мндай басшылар арамаындаыларды алаламайды, бірін зіне жаын санап, згелерді гейсімейді. жымдаы адамдарды бріне бірден ділеттікпен арайды.
2. міршіл (автократты) тсілді станушы басшылар з басы мен іскерлік абілетіне сенімі мол адамдар. Ондай басшыларды жмыс стилі ра міршілдік пен билік жргізуге тіректеліп, барлы мселелерді жеке зі шешуді натады. Олар жыма сенбейді. здеріні жарлытарын згелерге алайда орындатуа міндеттеп, берген бйры, жарлытарыны дйекті болуын ажет деп санамайды. Зертеуші Е.Е. Бендровті айындауынша «міршіл» бастытар билікті брін з уысында стап, кімшілік дісті рлін асыра баалайды да, кпшілікті пікірімен санасуды ажет
деп санамайды. жым мшелерінен, арамаыдаы ызметкерлермен арым-атынасы шектеулі болады.міршіл басшыларды беті-жзінде немі салынды байалып, олар немі орасан зор жауапкершілік істер жайында ойланып-толанып
жргендей кейіпте болады, олдары босамай зру шаруалармен айналысып жргендей пейіл білдіреді. Д. Браунны дп тауып айтанындай «міршіл» ескірген жылу жйесі сияты бойынан жылу шыаранмен айналасындаы жадай мен
жымдаы ахуалды жндеу жайлы ойлаысы да келмейді. міршіл кім басшыны сзі детте ыса, арамаындаылармен зілді-кесілді тілдеседі, арсы ой-пікір айтандарды натпайды, тек згелерге з айтанын ана орындатуды талап етеді. з ызметкерлеріне талапты тіке ойып, детте дрекілік те крсетеді, ауіп-атер тндіре сйлеп, згелерді ктермелеп сйлеуі мен жазалау ишарасы істі шындыына сай бола бермейді. міршіл басшылар детте адамдарды даралы ерекшелік мінезлын дрыс ажырата алмайды. здері жіберген ателіктерін згелерге аударып жеке басыны асиеттерін асыра баалайды. Мен мендік крсетіп,
зіні натан адамдарыны іс-рекетін асыра баалауа тырысады. Дегенмен, міршіл басшылар жмыс істеуге абілетті, немі асыып-сігіп жреді. Жедел шешім абылдай алады. Шапша имылдап, асты да тез ішеді, дегбірсіздік крсетіп, демалысты да натпайды, жмыссыз жрген адамды жек креді. міршілдік типтегі басшы адамдарды мінез-лы мен ісіндегі мндай сипаттар сіресе 35-55 жас арасындаы кезеде жиі кездеседі. Бл типтес адамдар ызметті жоары сатысындаы лауазым-дара ктеріле алмайды. йткені олар шапша «жанып» тез «шеді» де,жоары дегейге ктерілуге кш-уаты жетпей алады. детте бл міршіл басшылара жататын адамдарды кпшілігі жрек ауруына жиі шырай-
тындыы арнайы зерттеулер арылы аныталан. Мселен, Англияда 8 жыл бойы 3500 ер адамды зерттеу нтижесінде демократтара араанда міршіл басшыларды ауруа шырауы екі есе арты болан. Ал жрек ауруыны стамалыы міршіл басшыларда 5 рет жиі екендігін крсеткен рбір адамны бойындаы кш-уатыны млшерлі болатындыы млім. Егер ол зіні кш-уатын тек жмыс істеуге арнайтын болса, онда оны трлі аурулара арсы трарлы уаты жетпей адам жиі ауруа шырап отыратыны ылымда айындалан жйт.
Жмысшы топты тиімді басаруды мселелерін арастыра отырып М.Х. Месхон, М. Альберт пен Ф. Хедоурн топты жмысына сер ететін маызды факторларды блген:
1. Топ клемі. Кейбір авторларды ойынша «идеалды» топ 3-9 адам-
нан труы керек, ал кейбір авторлар топ 5-11 адамнан ралуы тиіс дейді. алай болан жадайда да топты клемі лайан сайын мшелер 60арасындаы арым-атынас крделене тседі жне топ міндеттерін орындау да иындай тседі.
2. Топ рамы, «андай да бір мселелерді шешу кезіндегі кзарастар, тлалы ерекшеліктер, трлі баыттарды састы дрежесі»
3. Топ масатыны орындалуына кедергі туызатын топты нормалар;
4. Топты бірттастыы. Бірттасты топ жмысыны тиімділігін арттырады;
5. Топ дегейінде бір ойда болу – жекелеген кзарастарды басу тенденциясы, йткені топ йлесімділігі бзылуы ммкін. Кптеген жадай-ларда бір ойда болу ндірістік міндеттерді шешуге кмектеседі. Бл фактор кбінде скери рылымда крініс табады, бл салада за, бйры, ережелер жеке белсенділіктен жне белгілі бір жмысшыны ятынан жоары трады. «Топ пікіріне» баытталу осы топа жылдам енуді ралы деп айтуа болады. Сондытан, кптеген адамдар з позициясын топта ныайтуа тырысып, содан кейін ана зіні шынайы пікірлерін білдіріп жатады;
6. Конфликтілік. Конфликтілі міндеттерді орындауа иынды туызуы бден ммкін, тіптен ол топты зара байланысты да бзады;
7. Топ мшелеріні статусы. Зерттеулер крсеткендей топта кімні статусы жоары, сол адамны топты шешім абылдауына ыпалы кп болады. Бірата бл топ жмысыны тиімділігіні жоарлауына ыпал етпейді? Кейде статусы жоары адамдар белгілі бір жетістікке жетпеген адамдармен салыстыранда сынан ойлары, идеялары нды болмай шыады. Статуса тек табысты жмыс нтижесінде ана емес, сонымен атар байланыстар арылы жне зіні шулы даымен жетуге болады;
8 Топ мшелеріні рлдері. М.Х. Месконны ойынша топ тиімді жмыс істеуі шін ондаы мшелер оны масата жетуіне жне леуметтік рекеттесуіне ыпалдасуы керек.
А.С. Макаренко жымды алыптастырып, тлім-трбие арылы жетілдіруді ш трлі сатыдан тратындыын егжей-тегжейлі етіп тсіндіріп, іс жзіне асыранын кез келген ндіріс басшысы мен жетекші ызметкер стаз бен тлімгер трбиешілер жасы білсе керек.
А.С. Макаренконы жымды мірді шыдап жетілдіру жолындаы бірінші сатысы – лі де бірін-бірі білмейтін кездейсо диффузиялы (йымдаспаан) топ. Мндай топты мшелері ресмисіз жинаталан адамдардан ралып, олар бір мекемеде, нерксіп орнында ебектенеді деп жарияланады. Мндай топ бірігіп істейтін ебек процесінде зара арым-атынас жасап, бірін-бірі танып біледі. Сйтіп оларды арасында зара йренісіп біріне-біріні бойы йренеді. Бл топта ркімні зіні
жеке пікірі, кздеген мддесі болады. Топты басаратын жетекші бл кезеде жымны пікір-ойына иек арта алмайды. йткені мндай жымда лі де іштей бірлік алыптаса оймаан. Ебекке де бір кісідей жмыла кірісе оймайды. арамаыдаы адамдар жетекшісіні айтандарын олдамайды. Міне, мндай жадайда, жымды басаруда кімшіл-міршілдік дісті олдану барынша тиімді болма. Ал жымды басару мндайда істі ала басуына кедергі болады.
Екінші сатыда кейбір жмысшылар жетекшілеріні айтанын блжытпай орындап, з ісіне ыпты да жауапкершілікпен арайды. Ондай адамдар жымны зге мшелеріне неге-лгі крсетеді. жым ішінде жетекшіні тірегі боларлы белсенді топ болады. Осы кезде жетекші сол топа ара сйеп, енді істі басару демократияшыл сипат алады. Белсенді топ жыма йты болады. Енді жымды басару шін міршілдік дісті олдану ажетсіз. Топ жыма ыпал етеді, бкіл жымда ебекке бірыай кзарас алыптасып, тртіп бзушылармен крес жргізіп, жым мшелері арасында жолдасты, біріне-біріні жанашырлы арым-атынасы алыптасады.
шінші сатыда – жым ішіндегі белсенді топ ныая тсіп, жыма ана ыпал етіп оймай, жымны барлы мшелері жетекшілерді олдап, белсенді топа да ыпал етеді. Сйтіп, оларды ебекке, оуа, зге істерді атаруа деген жымды санасы оянып, бткіл бірттас баытта жмыс атаратын дегейге ктеріледі. Мндай жымда басшылыа алатын принцип барлыы біреуі шін, бірі бкіл жым шін ебектенуі здеріні негізі стамы деп санайтын дегейге ктеріледі.
жымды сипатта атарылатын істерді брі німді, рі масатты баытта рбіп, ныайып отырады. Міне, осындай дегейге ктерілуді рбір басарушы ызметкер, жетекші маман здеріні азаматты борышы деп санайтын болуы керек. жымды басаратын жетекшіні басшылыа алатын мддесі наыз іскер адамдар мен ынтыматы жымды рып, оны трбиелеп сіру болып табылады.Ебекті А.Н. Леонтьев жымды ебек тууымен жне оны дамуы-мен байланыстырса, адам санасы да осымен бірге алыптасады. А.Н. Леонтьев бойынша жымды ебекті келесі белгілері блініп шыады:
1. Ебек наты топ мшелеріні арасында блініп, оны кілі ретінде адам ажетті ебек операциясын орындайды.
2. жымды ебектен тыс ебек орытындысы туралы кзарасты белгілеу жн.
3. жымды ебекпен атар тетін рекетті мнін тсінуге болады.
4. жымды рекетті реттеу барысында алаш тсілдер болатын тіл жне сйлеу.
Ал В.Д. Щадриков ебек рекеті талдануыны 3 негізгі аспектісін бліп шыаран:
– затты рекет (адам наты ебек ралы арылы болмыса затты згеріс енгізеді);
– физиологиялы рекет (ебек атаратын адамны трлі физиологиялы функциялары);
– психологиялы рекет (масата баытталан рекетті еріктік, зейіндік, зерделік жне интеллектуалды асиеттеріні крінуі). Ебекті адами жаынан талылауында е негізгі маызды рлді психологиялы рекетте крінеді. Е.А. Климов ебек рекетіні негізгі психологиялы реттегіштерін сипаттаан:
1. Ебек объектісіні бейнесі (сезіну бейнесі, репрезентативті бейне; мысалы: есте сатау жне иял арылы деу);
2. Ебек субъектісіні бейнесі (зектілік пен бейне, жинатылы пен бейне, адамны з-зін ебек барысында сезінуі);
3. Субъект – объект жне субъект – субъект атынастар бейнесі (ебек істеудегі ателіктер, эмоциялы кйлер, оны арнайы сипаты жне адамны тлалы баыты мен сйкестілігі).Ебек жымында алыптасан моральды-психологиялы ахуал
маызды факторларды бірі болып табылады. Ебек жымыны моральды-психологиялы ахуалы оны рылымына туелді. жым рылымы екі дегейде зерттеледі: формалды, формалды емес.
Егер формалды рылым топ мшелеріні лауазымды статусымен байланысты болса, формалды емес рылымда топ мшелеріні психологиялы асиеттеріне негізделген атынастар арастырылады.
жым дамуыны бірінші сатысында формалды рылымы басым: ызметкерлер мінез-лы лауазым стереотиптеріне баытталады, бір-біріне арайлайды, шынайы сезімдер кбінесе сырта шыарылмайды, масаттар, ебек дістері бірге талыланбайды, жымды бірлескен ебек лсіз байалады.
Екінші сатыда басарушыны тлалы жне іскерлік асиеттері бааланады, йымдаы мшелер туралы пікірлер алыптасады, жым ішінде топтара бліну процесі басталады, лидерлік шін крес жреді. атыыстар ашы трде талыланады, жмыс тобыны ішкі зара арыматынасын жасартуа адамдар жасалады. Сонымен, идентификациялану процесі аяталады, формалды емес рылым айын крінеді, жым з мшелеріні арасындаы іс-рекет дегейлерін басара алу ммкіншілігіне ие болады.
Соны негізінде пайда болан топты бірігу позитивті, негативті не-месе комформистік баыттылыа ие болады.
Бірінші жадайда бірінші топ з мшелеріндегі е жасы іскерлік жне адамгершілік асиеттерін абылдайды, пайда болан мселелер инициативті шыармашылы трде шешіледі.Екінші жадайда жым уатыны кп млшері ртрлі топтаы
атыысты, формалды жне формалды емес лидерлер арасындаы атыысты шешуге баытталан. ндірістік жоспарлар екінші кезекке ойылады. Конформистік баыттылытар тек кзбояу ретінде, сырттай ебек іс-рекетіні нтижелілігіне ызыу ретінде ана крініп, жымды іс-рекетке деген шынайы немрайлыты байатады. ызметкерлерді ызыушылы аймаы ебек жымынан тыс жадайлара баытталан, мселен, оамды-саяси іс-рекет, жаня, жеке проблемалар жне т.б.Лидерлер кез келген жымда болады. Олара ерекше назар аудару керек, себебі жымны моральды-психологиялы климатына олар белсенді
трде ыпал жасайды. Формалды емес лидерлерді арасында іскер, эмоционалды, авторитарлы, демократиялы жне, е маыздысы, позитивті жне негативті лидерлерді блуге болады.Лидерлік стиль К. Левин сынысы бойынша 3 стильге блінеді: авторитарлы, демократиялы, либералды.
Басару жйесіндегі кейбір лидерлер жртпен санасып жатпайды, трлі шараларды з атынан жргізіп, ол астындаыларды бастамасымен орындалан іске сенімсіздікпен арайды. ызметкерлерді бетінше пікір айтуына шыдай алмайды. Мндай лидер жым мшелерімен ресми ыты міндеттері мен оан жауапкершілігі трысынан ана атынас жасауа тырысады, ркімге наты рлі мен міндет жктейді. Осындай лидердібасты кемшілігі маызды шешімдер мен шаралар абылдауда жоспар мен жйелі жинаылыты болмауында. Осыны нтижесінде кейбір істі жоспары да, нтижесі де ате болып шыуы ытимал. Мндай жетекшіні е осал жері – жым мшелеріні бастамасын басып тастап, шыар-
машылы кшті жеке пайдаланандытан, кейде жымды рухани жаынан
анааттанбаушылыа кеп сотыруы ммкін.Мндай жерде ебек тртібі, жмысты белгілі бір жйесі саталмайды. жым мшелері арасында кілсіздік, жайсызды туады. Жетекші з ктемдігін кшейтумен уре болып, жым мшелеріні хал-жадайын ойлауа да мршасы келмейді. Осындай типтегі басарушыларды ай жерде де міршіл (авторитарлы) жетекші немесе лидер деп атайды.Демократиялы типтегі жетекші жым мшелеріні пікірлерімен есептесіп ана шешім абылдайды. Жртты талаптары мен сыныстарын тыдауды алайды. Мндай лидер – топ мшелеріні бастамаларын малдайды, сйтіп оларды рухани анааттануына жадай жасайды. Ол жиналыс стінде сын мен зара сын рістеуіне ммкіндік береді. Коллективтен еш нрсесін жасырмайды. ркез адамдарды кіл-кйіне жасы сер етіп, оларды ыыласы мен сеніміне бленеді.Жетекшілікті шінші бір типі либералды деп аталады. Мндай кісі жым ісіне аз араласады, кейде оларды бетімен жібереді. Ол кбіне басшылыты жрдім – бардым жасайды. рине, мндай жерде біркелкі жмыс болмайды. йымдастыру, басару жмысыны шыры бзылады. Осыны салдарынан жымда тртіптілік, жинаылы, шираты жаы кем болады 64Мндай стте бетімен кетушілікке, анархиялы пікірлерді ауадай жайы-луына жадай тууы ммкін.андай да болмасын жымды дрыс басару шін, жетекші атаулы з тобындаылардан кш ілгері жоары тратын аылды да білімді, инабатты да іскер, байсалды, тиянаты болып келуі тиіс.
Негізгі дебиеттер: 1, 3, 5, 7.
осымша дебиеттер: 3, 5.
10-дріс. Оушыларды ебекке трбиелеуді психологиялы
ерекшеліктері
оамды рылыста ебек трбиесі – трбие жйесіні негізгі бір
саласы болып табылады. Адамды адам еткен, ебек – демекші, «ебек процесінде адам табиатты згерте отыра, зі де згереді» деген аидаа
сйенсек, ебек рекетінні нтижесінде адамны дене жне интеллектуалды кші мен абілеттері алыптасып, дамып жне одан рі жетіліп отырады. Бл рине адамны тлалы дамуыны табии зандылыы. Ол сонымен бірге оушыларды адамгершілік, эстетикалы жне дене трбиесіні йлесімді дамуына да жадай туызады. Тланы дамуында оу мен ебекті байланысын орнытыру, оны барлы абілетін жандандырады, адамгершілік-ізгілік асиеттері мен дене кштерін алыптастырады. Сондытан да мектептегі ебек трбиесіні масаты оушыларды ебекке оыту арылы оан адал ниеттік атынас орнату, ебекті сю, ебек адам-
дарын рметтеу, ебекті арапайым дістері мен ралдарын пайдалана
білуге йрету, материалды ндылытарды кзді арашыындай сатауа дадыландыру.
Ол шін, оны міндеттеріне:
1. Бізді елде рбір ебек етуге жарамды адамны ебек етуге міндеттілігін оны сенімі мен санасына орнытыру.
2 Ебек етуге деген ажеттілік пен талпыныса трбиелеу.
3. Ебек етуге атысты білім, білік, дады сапаларымен аруландыру, тиімді ебек ете білуге дадыландыру.
4. Оушыларды ксіби мамандыа даярлыын алыптастыру, ол шін оларды талап-тілектері мен белгілі бір мамандыа бейімділігін ескере отыра, болаша мамандыты тадауларына жадай жасап, кмектесу, т.б.
Ебек трбиесіні масаты, міндеттері жне мазмны натылы оамды-тарихи жадайа байланысты аныталып, жетіліп отырады.Н.К. Крупская мен
М.И. Калининні теориялы ебектерінде айрыша аталып, кеес мектептеріндегі ебек трбиесіні орны мен даму жолдарына лкен мн берілді.А.С. Макаренко балалар жымын руда ебекті олдануды негізгі жолдарын белгілеп, ебек трбиесіні ылыми жйесін жасады. Ол зіні практикалы рекетінде балаларды ебекті барлы тріне атыстырды жне ауыл шаруашылыы ебегіні арапайым трінен сол дуірдегі жаа техникамен жабдыталан ндірістік ебекке араластырды. Оны бл жетістігін жаа жадайда В.А. Сухомлинский шыармашылыпен дамытып, жетілдірді. Оан:
– оушыларды ртрлі ебек рекетін тиімді йымдастыру жне мектептегі оуды бірінші кнінен оларды халы игілігі шін белсенді ебек етуге йрету;
– оушыларда ебек сйгіштік асиеттерін дамытып жне азаматты трыдан жетілген етіп трбиелеу;
– оушыларды саналы трде маманды тадауа жне сынып, мектеп жымы мен з ауылына пайда келтіру барысында белсенді ебек етуге дайындау мселелері.
Сондытан да осы жйеде оушыларда оам пайдасына ажетті
ебек етуге траты сенімдерін алыптастыру – ебек трбиесі мен ксіби баытын негізгі бір міндеті ретінде арастырылды.Осы баытта ол ебек трбиесіні жне оушыларды ксіби баытын йымдастыруа сай тиімді формалары мен тсілдерін іздеуге аянбай ебек етті.
Оушыларды ебек процесіне психологиялы трыдан дайындауды да маызы ерекше. Оны негізіне оама пайда келтіру шін оларда ебек етуге деген ызыушылыын алыптастыру, ебек ету абілеттері мен ажеттілігін дамыту, траты еріктілік асиеттерін трбиелеу. Мнсыз адамны ебек рекетін нтижелі йымдастыру ммкін емес.
Ебекке психологиялы трыдан даяр болуы белгілі бір трбиелік
жйе рып, мынандай міндеттерді шешеді 1) ебекті масат жне міндеттерін жете тсінуі; 2) нтижелі ебек ету рекетіні ажеттісінен трткі тудыру; 3) ебек біліктілігі мен дадысын алыптастыру.Кптеген кеес педагогтері мен психологтары П.Р. Атутов, И.Ф. Вадковский, М.Н. Скаткин, С.М. Шабалов, С.Г. Шаповаленко,
А.И. Шибанов ебек трбиесіне атысты здеріні зерттеулерін жргізді.
Оларды айтуынша адам баласы тегіне тартып дайын кйіндегі бірде бір абілеттер, бірде бір адамгершілік жне еріктілік асиеттерге ие болмайды, осыларды брі іс-рекет барысында жне баса адамдармен арым-атынаста трбиеленеді, дамиды, алыптасады жне жетіледі. Сондытан адамны дамуында негізгі фактор – ебек рекеті болатындыына назар аударады, себебі Ф. Энгельсті айтуынша «арым-атынас ажеттілігі ебекті арасында пайда болан». Мектептегі ебекке оыту мен трбиелеу мселесіні ажеттілігі, оларды ылыми трыдан йымдастырып, зерттеуге лкен мн беруге ыпал етеді.
Бл мселе турасында Я.А. Коменский, Дж. Локк, И.Г. Песталоции, А. Дистервек, К.Д. Ушинский жне т.б. ебектерінде кптеген нды идея-лар айтан. Ебек трбиесіні ртрлі аспектілері бойынша П.Р. Атутов, Н.И. Болдырев, Н.К. Гончаров, К.А. Иванов, И.С. Марьенко, В.А. Сухомлинский, А.А. Шибанов, М.У. Пискунов зерттеу жмыстарын жргізді. Соан сйкес педагогикада тланы дамуы мен оны адамгершілік алыптасуында ебек трбиесіні ызметі егжей-тегжей арастырылан.
Жекелеп арастырстыратын болса негізінен; олар мыналар:
1. Ебек – практикалы ндірістік рекет ретінде адамны дене рылысыны дамуына жаымды сер етеді. Физиологиялы зерттеу жмыстарыны нтижесі крсеткендей, дене жмысыны озалыс жне блшы ет жаттыуларымен тікелей байланысы, таза ауада болу, брі де адамны денсаулыы мен кш-айратын шынытырады, оны мірлік жігерін, айратын шыдайды, аыл-ой абілетін жандандырады. Кезінде Л.Н. Толстой былай деген: «озалыссыз жне дене ебегінсіз аыл-оймен бас ктермей жмыс істеу, барып тран асірет. Бір кн ішінде мен аяыммен жрмей, олыммен жмыс істемейінше, кешкілік ешнрсеге
жарамай аламын: ои алмай, жаза алмай, тіпті басаларды ыыласпен тыдай алмаймын, басым айналып, кзімде белгісіз жлдыздар пайда болады (кзім арауытады), жне тн йысыз теді». Осындай ойды К.Д. Ушинскийде айтан.
2. Ебек – адамны аыл-ой абілетін, оны зеректігін, шыармашылы тапырлыын дамытады. азіргі ндірістегі жмыс адам баласынан
тере білімді жне ке клемде техникалы дайындыты, жаа технологияны тез мегеру біліктілігін, ебек тсілдерін жетілдіру жне нертапышты абілетті болуын талап етеді.
3. Ебекті тланы адамгершілік трбиесіндегі маызы ерекше. Кптеген педагогтер ебек рекетін оушыларды азаматты санасыны дамуымен, патриотты сезімдерімен жне здеріні оам алдындаы борыштарын тсінуімен байланыстырды. рбір трбиеленуші ебек жымыны мшесі болуа дайындалады. Азамат ретінде оны маызы жне ндылыы, оны ебек ете білу біліктілігі жне зіне, адамдара келетін пайдасына байланысты болады. Бан осымша, адамны ебек процесіне даярлыы жне жалпы оамды істерге зіні осан лесіне байланысты оны материалды жадайы жасарады. Соан сйкес К.Д. Ушинский:
«Наыз трбие, егерде ол адама баыт тілейтін болса, оны баыта
трбиелеу емес, мір ебегіне даярлау ажеттігіне» баса назар аударады.
4. Ебекті маызды ызметі оушыларда жолдасты арым-атынасты, жымшылдыты жне зара талап етушілік асиеттерін алыптастыру болып табылады. А.С. Макаренко: «Тек коллективтік ебекке атысу адама баса адамдармен дрыс адамгершілік арым-атынас жасауа барлы ебекшілерге туысты махаббат пен достыа, жалаулара, ебектен ашатын адамдар ашулануа жне кінлауа ммкіндік береді», –деп атап крсетеді. Сонымен бірге ол былай дейді: «Біз табиатынан барлы адамдар ебекке атысты дадыларын шамамен біркелкі мегеретінін жасы білеміз, біра та мірде кейбіреуі жасы жмыс жасай біледі, басасы – жаман, кейбіреуі тек е арапайым ебекке абілетті болса,
басасы – анарлым крделі ебекке, жне солай боландытан анарлым баалы. Мндай ртрлі ебек сапасы адама тумысынан берілмейді, олар зіні мірінде, сіресе жасты шаынан трбиеленеді».
5. Ебек трбие факторы ретінде тланы мірлік баытын анытауа жне мамандыын дрыс тадауа сер етеді. Оуды трбиелік маызы кпырлы боланымен де, ол негізінен аыл-ой рекетімен байланысты болып, тланы кбінесе интеллектілік жмыса ызыушылыын алыптастырады. Соан арамастан оушыларды кшпілігі мектепті бітіргеннен кейін з мірлерін материалды ндіріспен штастырады.
Оларды ксіби баытын жзеге асыру шін, бл масатта оамды
пайдалы ебекті йымдастыруды р трін ке олдану ажет, олара
ндіріс рекетіні ртрлі саласында здеріні кш-айратын жне
абілеттерін сынап круге ммкіндік беру керек. Мны брі оушылар-
ды аыл-ой трбиесінде, адамгершіліктерін алыптастыруда жне олар-
ды жан-жаты дамуында ебек трбиесіні лкен ызмет атаратынын
крсетеді.
Осы орайда К.Д. Ушинскийді: «трбие адамны тек аылын ана дамытуды жне оан белгілі бір млшерде малмат беруді міндеттемейді, сонымен бірге оны міріде лайыты, баытты бола алатын онда дрыстап ебек етуді асауды трбиелеу ажет», – деген ойы ерекше маыза ие.Психологтар ебекті серінен болатын адам тласындаы згерістерді е алдымен, адамны мінез-лынан, ебек німділігіні згеруінен, ебекке, з жымына деген атынасынан, ажеттіліктері мен ызыушылытарындаы, зін-зі баалау мен талпыныстарындаы згерістерден байайды. Ебек трбиесіні психологиялы мселелерін зерттеу дістеріне байау, эксперимент, срау, тест жатады. Байау дісі арылы адам ебекке ажет мінез бітістері: байаышты, дербестік, тиянатылы жне т.б. асиеттер зерттеледі.Зор психологиялы білімні кзі эксперимент болып табылады. Біра оны олдану лкен иындытармен байланысты жреді, біріншіден,
тладаы згеріс біртіндеп жреді, ал зерттеушіні барлы кезде уаыты шексіз бола бермейді. Екіншіден, тладаы згеріс, ебек трбиесі жадайында сер етіп тран бір ана факторды емес, бірнеше факторды нтижесі болуы ммкін.
Кптеген зерттеу нтижесі ебек іс-рекетіні оамды мотивациясы балаларды ебекке деген ызыушылыын арттыратынын крсетті. Ебекті адам тласын дамытудаы рліні маызы баршаа млім.
Осындай дамуды ммкіндіктері ебек ралдарында, ебек заттарында жне ебек нтижесінде бар. Ебек ралы арылы адам былыстар мен заттарды асиеттерін, мір сру шарттарын жне трлі задылытарын
танып білді. Осыны брі адам шін білімні айнар кзі. Бл адамны дниетанымыны негізі болып табылады.
Ебек іс-рекетін стті игеру шін адам даралыыны барлы жатары атысуы тиіс: оны психикалы процестері, асиеттері, жне кйі. Психикалы процестер арылы адам ебек жадайында бадарланады, масат ояды, рекет барысын баылайды. Ебекті леуметтік жадайы адама жоары талап ояды. ртрлі балаларды ебек йымында ебек жымды сипата ие жне оны іске асырылуы мектеп оушыларыны ндірістік, адамгершілік жне т.б. атынастарды ке рі крделі аймаына кіруімен байланысты.
Негізгі дебиеттер: 1, 2, 7.
осымша дебиеттер: 1, 2, 3.
11-дріс. Ксіптік оыту оытушысын дайындау ерекшеліктері
Ксіптік-педагогикалы білім беруді басты айырмашылыы ксіптік-педагогикалы оыту бастапы жне орта ксіптік білім беруде абілеттіліктерді тиімді пайдалана алатын, ызметкерлер мен мамандарды дайындауда ксіптік-білім беру ызметтерін орындауа, йымдарда, ксіпорындарда маман дайындаумен айналысуа абілетті тланы алыптастыруа баытталан. Ксіптік-педагогикалы маманды. Білім беру саласында, баса да материалды жне рухани нім аясындаы сияты, ішкі
ксіптік дифференциацияны даму баыты байалады. Осыан байланысты, ксіптік-педагогикалы білім беру мамандарды дайындауды дербес саласы ретінде арастырылады.
Педагог ызметіні шыармашылы дегейіне ойылан масата жету шін оны зіндік ммкіншілігін пайдалану дрежесімен айындайды. Сондытан педагог ызметіні шыармашылы сипаты оны басты ерекшелігі болып есептеледі.
Педагог шыармашылыыны баса сала шыармашылытарынан (медицина, техника жне т.б.) айырмашылыы оны масатында, яни жаа нды, зіндік леуметтік жаалы жасау емес, оны масаты - жеке тланы дамыту. Педагог ызметіні тиімділігіне сер ететін негізгі себеп ол педагогті жеке басыны асиеттері. Оларды бріні ксіби маыналары бар. Жасы педагог – е алдымен парасатты, адал, діл, мейірімді адам. Сонымен атар, з жмысын табысты орындау шін, мамандыты р ызметкері жеке асиеттеріне з талаптарын ояды, ал ондай алыптасан асиеттері жо немесе аз болса онда ебекті тиімділігі тез тмен-дейді. Ал педагогті сипаттайтын асиеттер: кпшілдік, адамны бріне те арау.
р педагог з ісіні шебері бола ала ма немесе педагогикалы жетістікке жету шін ерекше дарындылы керек пе? Немесе ксіби шеберлік алыптасуы шін, педагогикалы ызмет жемісті болуы шін андай себептер сер етеді: табии жне леуметтік.
за уаыт бойы педагогика тарихында мірге педагогикалы таланты бар трбиеші дайындайды деген кзарастар кбірек болан; оны жмысындаы негізгі жетістікке жетуді шарты арнайы абілеттілігі болу керек деп саналады. рине, бл сратарды тірегінде баса да кзарастар бар.
азіргі тада ылым да педагогикалы абілеттілік жнінде біржаты жауап бере алмайды. Негізінен абілеттілікті алыптасуына сер ететін трт факторды баса айтады: талап (бейімділік), трбие, орта, здігінен жетуге талаптану.
Педагогикалы негізгі асиеттерге мыналарды жатызуа болады:
экспрессивтік, дидактикалы, перцептивтік, ылыми-педагогикалы, авторитарлы, конструктивтік, мажорлы, гностикалы, психомоторлы жне
назар аударып жинатай білу абілеттілігі.
Экспрессивтік асиеттер – педагогті сзбен немесе сзсіз дістсілдермен, рал-жабдытармен з ойын крнекті трде деппен, айын айта білуі.
Дидактикалы асиеттер– оу материалын тсінікті жне тере мегеретіндей тсіндіре білу жне оу-трбие процесін тиімді йымдастыра білу.
ылыми-педагогикалы асиеттер – педагогикалы баыттаы ылыми-зерттеу жмыстарына атысу.
Перцептивтік асиеттер – оушыны ішкі дниесін тсініп, р уаытта оны психикасын сезіне білу, оны сабаа, педагогке деген ойын айын таба білу.
Конструктивтік асиеттер (немесе педагогикалы иялдау) –трбиеленушілерді болашаын болжай білу, алдаы жмысты мият жоспарлау, зіні жмысыны нтижесін кре білу.
Авторитарлы (мірлік, ктемдік) асиеттер - оушылара жігерлі сермен тез уаытта адірлі, сыйлы бола білу, нтижесінде жоары беделді, абыройлы болу.70
Коммуникативтік асиеттер – бл баса адамдармен, сіресе, оу-шылармен жеіл арым-атынас ра білу (тіл табысу) жне рмен арай дрыс арым-атынаста болу.
Мажорлы (сергек кілді) асиеттер - бл оу процесін, жмысты кез келген трін жне демалысты жандандыруа, крделі дау-жанжалды алдын алып жне дрыс шешуге, шаршаудан айытыруа кмектесетін педагогті дниеге сеніммен арауы жне зиянсыз зіл-оспаы.
йымдастырушылы асиеттер– кез келген оу-трбие жмыстарын, сынып саатын, демалыс кешін, ата-аналар жиналысын жне т.б. жмыстарды дрыс, тез йымдастырып, ткізе білу.
Психомоторлы асиеттер – бл педагогті оушыларды райсысына практикалы оу, тжірибе жасау жне баса да жмыстарды орындауды жеке дістерін арастыру асиеттері, яни оушыларды рашан ойланып, орынды жмыс істеуге йрету.
Гностикалы асиеттер – бл былыстарды, пндерді тез, дрыс тсініп, талдау жасап жне осыан сйеніп, оларды тсіндіріп айта білу асиеттері.
Жеке адамды асиеттер – бл оршаан ортаны тсініп, оан кіл бле білу асиеттері, сонымен атар оушыларды сыйлап, аморлыпен арап, олара талап оя білу.