Шатамалар жйесін руды біртекті принциптері

Номиналды, наты жне шекті лшемдер.

Номинал лшем деп, машина детальдарын олданылатын жеріне байланысты есептеуден туатын негізгі лшемді айтаймыз. Бл лшем детальдарды чертежінде крсетіледі.

Наты лшем деп, тетіктерді дайындаудан кейін белгілі ателікпен лшеніп алынан лшемді айтамыз.

Шекті лшем деп, детальдарды наты лшемін шектейтін лшемдерді айтамыз.

Ауытудеп, шекті лшем мен номинал лшемні алгебралы айырмасын айтамыз.

Шекті лшемдірді зі екі трге блінеді:

а) е лкен шекті лшем;

б) е кіші шекті лшем.

Сондытан, ауыту да екі трлі болады.

Тесік шін: ES = D_max – D_ном – жоары ауыту; EI = D_min – D_ном – тменгі ауыту.

Білік шін : es = d_max – d_ном; ei = d_min –d_ном.

Шатама Т дегеніміз, е лкен шекті лшем мен е кіші шекті лшемні алгебралы айырмасы.

D_max – D_min = T – шатама.

Осы екі шекті лшемні айырмасы лкейген сайын шатама да лкейіп, детальды длдігі кемиді, соан байланысты ны да тмендейді. Сондай-а, шатамалар жинаын квалитетдеп атаймыз. Квалитет номиналды лшемдер длдігін анытайды.

Нольдік сызы графиктік бейнеде номинал лшеммен бірдей оны стінен теді. Жоары ауыту жне тменгі ауыту здеріне сйкес осы нольдік сызыты тменгі жне жоары жаына орналасады. Графиктік жолмен бейнелеу кезінде біз шатаманы тереірек білу шін шатаманы аумаы деген шаманы енгіземіз.

Шатаманы аумаы дегеніміз, шекті лшемдермен шектелген лшемдер аумаы. Шатаманы жоары шегін е лкен шекті лшем, ал тменгі шегін е кіші шекті лшем кмкереді.

Ондыру

ондыруды орьндалуына байланысты ш трге блеміз:

1) керілмелі;

2) саылаулы;

3) ауыспалы.

Машина жасау барысында тетіктерді р трлі біріктіреді. Соны ішінде е кп тараандарыны бірі жанастырып кондыру. Айталы, екі тетікті біріне-бірін кондырса, оларды біреуі екіншісіне бекітіледі.

Егер ондыру о табалы болса, онда оны саылаулы «S» ондыру, егер теріс табалы болса — керілмелі «N» ондыру деп атайды.

ондыру шатамасы деп е лкен жне е кіші саылау мен керілуді айырмасын айтады.

 

S_max – S_min = TS – саылауды шатамасы;

N_max – N_min = TN – керілуді шатамасы;

 

Ауыспалы ондыруды шатамасы е лкен жне е кіші керілуді алгебралы айырмасына немесе е лкен керілу мен е лкен саылауды алгебралы осындысына те болады.

Ауыспалы ондыру, детальдар осымша шпонка, штифт жне бранда арылы бекітетін озалмайтын осылыстарда олданылады.

ондыруды трін тадау кбінесе тжірибеге немесе есептеуге байланысты жргізіледі. Престі ондырулар берілетін кшті шамасына арай есептеледі. Ал саылаулы кондырулар сыранау подшипниктерінде сйыты йкелісін туызу шін олданылады. Кптеген ондырулар жанасатын екі детальды біреуіні шекті ауытуын згертіп, ал екіншісіні лшемдерін сол длдікке байланысты траты алдырып жасалады. Бл дісті зі детальдарды жасалуын жеілдетеді жне олданылатын аспаптарды санын азайтады. Егер ондыру білікті лшемдерін згерту арылы жасалса, онда ол ондыру негізгі тесік системасы бойынша іске асырылан деп есептеледі.

Егер детальдарды тесік лшемдерін згерту арылы ондырса, онда ол ондыру негізгі білік жйесі бойынша іске асырылан деп есептеледі. Негізгі тесік жйесінде номинал лшем тесікті ен кіші шекті лшемімен тура келеді. Ал шатамасы тлке лшеміні ішіне енеді. Негізгі білік жйесінде номинал лшем білікті е лкен шекті лшемімен тура келеді. Ал шатамасы білікті зінде (ішінде) болады. Машина жасау нерксібінде зіні артышылыына байланысты кбінесе негізгі тесік системасы олданылады.

Себебі: а) білікке араанда тесікті деу иына тседі; б) тесікті тазалап дейтін разверткаларды саны азаяды.

 

Шатамалар жйесін руды біртекті принциптері

Шатамалар жне ондырулар жйесі деп, мірлік аидалар, теориялы жне тжірибеи зерттеулер, негізінде белгілі бір задылытармен рылып, стандарт трінде алыптасан шатамалар мен ондырулар атарыны жиынтыын айтады.

Бл жйені ккейкесті масаты машина жасау саласында олданылатын типті осылыстарды, деталдарды шатамалары мен ондыруларыны е ажетті, практикалы жмыстара кеінен жеткілікті трлерін тадап алуа жол ашу.

сіресе шатамалар мен ондырулар жйесіні машина деталдарына атысы те зор.

азіргі замандаы олданыста жрген алуан-трлі машина детальдарыны трлері мен типтері стандартталан.

Оларды жасап шыаруда, стандартты аспаптар, ондырылар. Станоктар, калибрлер, зараауыстырылымдар тетіктер, тораптар олданып, бйымдарды сапасын халыаралы дгейлерге ктеруге ммкіндік туызады.

Машина жасауда, ондыруды екі жйеде іске жарады; тесік жйесі (СО) жне білік жйесі (СВ). Егер, ондыру білікті лшемдерін згерту арылы жасалса, онда ол ондыру негізгі тесік жйесі (СА) бойынша іске асырылан деп есептеледі.

Егер, деталдарды тесік лшемдерін згерту арылы ондырса, онда ол ондыру негізгі білік жйесі (СВ) бойынша іске асырылан деп есептеледі.

Шатамалар жйесін ру шін шатама бірлігі i (I) деген ым ендіріледі.

Шатама бірлігі (і) шатамаы кптеген технологиялы, конструктивтік жне метрологиялы деректерді серлерін, оны номиналды лшемдерге байланыстыын білдіреді. Сйтіп, шатама бірлігі длдік млшерін сипаттайды.

Стандартта тмендегідей шатама бірліктері алыптасан:

500 мм-ге дейінгі лшемдер шін, i = 0,45 ...

5000 мм –ден 1000 мм-ге дейін I = 0,004 D + 2,1,

Мнда, D - рбір интервадаы шеткі лшемдерді орта геометриялы мні, мм;

i (I) – шатама бірлігі, мм.

(і) тедеуіндегі екінші мше лшемдік ауытуда ескереді.

Кез-келген квалитетті шатамасы.

Т = ai

Мнда, і – квалитетке байланысты шатама бірлігіні саны.

Квалитет (gualite - сапа) деп, берілген диапазондаы барлы номиналды лшемдерді траты, салыстырмалы длдікпен («і» коэффициенті мен аныталатын) сипатталатын шатамалар жиынтыын айтамыз.

Бір квалитет шегіндегі длдік тен ана номиналды лшемге байланысты. (ШБЖ, орысшасы ЕСДП) 19 квалитет болады: 0, 01, 1...17 (мнда 01,0 нмірлері е дл квалитеттерге жатады, йткені ИСО жйесі 1-ші квалитетті енгізгенде, блар жо болатын). ысаша р квалитетті шатамасы латын рпімен IT² жне квалитет нмірімен белгіленеді, мысалы, IT7 – 7 квадитеттегі шатама мні.

 

Негізгі дебиет 151 – 206 бет., [1].

осымша дебиет 142 – 144 б., [14].

Баылау сратары:

1. зараауыстырымдылыты машина жасаудаы мні мен маызы неде?

2. лшем трлері. Ауытулар.

3. Шатама, ондыру дегеніміз не?

4. Квалитет дегеніміз не?

 

№2 дріс. Блшектер кедірбдырлыыны, пішіндеріні жне оларды беттеріні орналасуыны ауытуын нормалау жйесі

Беткей пішініні ауытуы деп белгілі беткей пішініні (белгілі пішін) номинальды беткей пішінінен (номинальды пішін) ауытуын тсінеді. Беткейді кедір-бдырлыы пішінні ауытуына кірмейді, толындылы ауытуына кіреді. Негізделген жадайларда беткейді кедір-бдырлыын осып, пішінні ауытуын алыптау жіберіледі, ал толындылы блек алыптанады (немесе пішін ауытуыны бір блігін толындылыты оспай алыптайды).

Пішінні ауытуын алыптау жне санды баалау жне беткейді орналасу негізіне жаын жатан тзу, беткей жне пішін принциптері жатады.

Жаын жатан тзу - бл белгілі пішінмен жанасан жне блшек материалынан белгілі пішінні е алыс нктесіні алыпты участкесі е аз мніні ауытуымен орналасан тзу (1,а - сурет).

Жаын жатан шебер - бл айналуды сырты беткейіні белгілі пішініні жан-жаында крсетілетін е аз диаметр шебері (1,6 сурет) немесе айналуды ішкі беткейіні белгілі пішініне кіретін е лкен шебер (1,в—сурет).

Жаын жатан жазыты - бл белгілі беткеймен жанасатын жне блшекті материалы белгілі беткейді е алыс нктесіні алпы участкесі е аз мніні ауытуымен орналасатын жазыгы.

Жаын жатан цилиндр - бл белгілі ішкі беткейге кіретін е аз диаметрді цилиндрі.

Жаын жатан беткей жне пішіндер нлдік саылаумен ондыру кезіндегі блшекті тйісу жадайымен сйкес келеді. Жаын жатан беткеймен лшеу кезінде баылау плиталарыны, интерференциялы шынылар, исы жне тексеру сызыштарыны, калибрлер, баылау ралбіліктеріні жмысты беткейлері алынады. Пішінні санды ауытуы белгілі беткейден (пішінні) соы нормаль арасындаы е лкен араашытыпен бааланады.

 

 

а) б) в)

 

1 - сурет. Жаын жатан тзу (а) жне радиуспен г шебер (б,в)

 

Блшекті геометриялы шамаларын талдау кезінде беткейді келесілерге бледі: номинальды (пішін жне лшемдеріні ауыткуы болмайтын дрыс), оны пішіні сызумен беріледі жне белгілі, оны оршаан ортадан блетін блшекпен шектейді.

Беткей пішініні ауытуы деп белгілі беткей пішініні номинальды беткей пішінінен ауытуын тсінеді.

 

а)	б)	в)

 

2-сурет. Цилиндрлік пішіннен ауыту трлері

 

Конустрізділік - тзу сызыгы, біра параллель емес тзілетін клбеу имасыны пішініні ауытуы (2а—сурет).

Бшкетрізділік - тзу сызыты емес тзілетін клбеу имасы пішініні ауытуы жне диаметр шетінен орта имага дейін седі (2,6—сурет).

Ершік трізділік - тзу сызыты емес тзілетін клбеу кмасы пішініні ауыткуы жне диаметр шетінен орта имаа дейін кішірейтеді (2,в—сурет).

Пішінні ауытуы жне блшектер беткейіні орналасуы мбебап, сонымен атар арнайы лшеу жабдыымен аныгалады. Сопатыы мен дрыс ырлауды екі тйіспелі аспаппен лшейді. Сопаты екі зара перпендикуляр баытта лшенетін блшекті е лкен жне е кіші диаметрлер арасындаы айырманы жартысына те.

ырды теріс санымен ырлау екі нктелі тйіспелі аспаппен табылмайды. Оны саинада немесе ш тйіспелі лшеу рылысымен лшенеді, мысалы, индикаторлы бор призмамаен (екі тіреу жылжымайтын тйісу).

Дгелектіктен ауытуды дл лшеу шін дгелек лшегіш аспабымен аныгайды, бл аспап айналмалы штыымен айта тзгіні жне тексерілетін блшекті орнататын айналмалы стелмен аспап болып блінеді.

Жазытылытан жне тзу сызытытан ауыткуды лшеу шін ртрлі рылы, оптикалы сызыш, оптикалы шек жне жазытылшеуіш дегейлерін олданады. Сонымен атар лшеуіш бастиегі бар рал да олданылады. Жазытылыгы тексеру плиталарында бояумен (белгіленген е кіші да саныны бірлік ауданы бойынша) аныгауа болады.

Тзу сызытытан ауытуды профилограмм бойынша анытауа болады. Беткейді орналасу длдігін баылау шін арнаулы рал олданылады. Кедір—бдырлыты армауыш аспаптарымен тйіспелі діспен (профилометр жне профилограмм) жне тйіспейтін - оптикалы аспаппен (микро-интерферометр, екілік микроскоп, иммерсия—репликті микроинтерферометр) лшейді.

Беткей кедір-бдырлыы деп (СТ СЭВ 638-77 жне ГОСТ 2789-73 бойынша, ІSО Р468 рекомендациясыны алабына сйкес) базалы зындыта 1 салыстырмалы аз кадаммен тегіс емес беткей жиынтыын атайды. Базалы зынды 1 деп беткейді кедір-бдырлыын сипаттайтын жне оны лшемдерін санды анытау шін жне тегіс еместігін блу шін олданылатын базалы сызыты зындыын атайды.

Беткейді кедір—бдырлыын рылы талаптарымен бекітілмеген кедір-бдыр жазытыган басасын оны пайда болуы андай діспен орындалмаса да блшек беткейіні берілген сызбасы бойынша барлы орындаланы шін сызбаа белгіленеді.

 

а)	б)	в)

 

3—сурет. Беткейді кедір-бдырлыын белгілеу белгісі (а,б,в)

 

Білік жне тесік шін бекітілген орналасу тотамалар туелді жне туелсіз болуы ммкін.

Туелдідеп блшек беткейіні тура лшеміні тпелі шектен ауытуына сйкес шаманы сіруге жіберілетін орналасуды ауыспалы шатаманы (сызбада е аз мн крсетіледі) атайды. Орналасуды туелді шатамаларын берілген саылаулар немесе тартыштармен бірнеше беткей бойынша біруаыта жанасатын блшекті жинатыын міндетті трде амтамасыз ететін жадайда белгіленеді.

Туелсіздеп берілген сызба бойынша дайындалан барлы блшек шін бір алыпты шамасымен орналасу шатамасын атайды жне арастырылатын беткей шамаларыны тура ауытуынан туелді емес, мысалы, тербелу подшипнигіні астындаы ондыру яшыыны остілігін стап тру те ажетті кезінде , редуктор корпусында осьаралы араашытыты тербелуін шектеу жне т.б.

 

Негізгі дебиеттер 117-140 бет., [ 1 ].

осымша дебиеттер 5 — 17 бет, [14].

 

Баылау сратары:

1. лшеу жне баылауды дістері жне жабды.

2. Ауыту трлері.

3. Сызбадаы беткейді кедір-бдырлыыны белгіленуі.

4. Конустрізділік дегеніміз не?