дріс. Тегіс бетті цилиндрлі жне конусты осылыстарды зараауыстырымдылыы

Номинальды лшем (D, d, l жне т.б.) - ауытуды есептеуді басталуы болып табылатын лшем жне шекті лшемдерді атысты анытайды.

Нагы лшем - белгілі ателікпен лшеніп алынан лшем. Бл термин тетіктерді абсолютті дл талапты лшемдермен дайындау ммкін еместігіне жне оларды ателіксіз лшеу шін енгізілген. Тетікті шекті лшемі - ажетті тетік арасында болатын немесе наты лшемге те болуы ммкін екі шекті шаты лшем. Оны лкені е кп шекті лшем, азы - е аз шекті лшем деп аталады. Оларды тесік шін Втах жне Втіп , білік шін йтах жне с!тіп етіп белгілейміз. Наты лшемді шекті лшеммен салыстырып, тетікті жарамдылыы туралы айтуа болады.

тімді шек - материалды максимальды санымен байланысты, екі шекті лшемдерге олданылатын термин, оны ішінде білік шін жоары шек жне тесік шін тменгі шек (шекті калибрді олдану кезінде тпелі калибрмен тексерілетін шекті лшем туралы айтады). тімсіз шек — материалды минимальды санымен байланысты, екі шекті лшемдерге олданылатын термин, оны ішінде білік шін тменгі шек жне тесік шін жоары шек (шекті калибрлерді олдану кезінде тімсіз калибрмен тексерілетін шекті лшем туралы).

 

  б)

à)

4- сурет. Тесікпен ондыру кезіндегі тесік пен білікті шагама рістері (тесік ауытуы о, білік ауытуы теріс)

 

Т шатамасы (латын сзі Тоіегапсе — шатама) деп сол немесе баса параметрлерді е лкен жне е кіші шаты мндер арасыендаы айырмашылыты атайды.

Шагаманы ышамдау шін шагама рісі трінде графикалы бейнелеуге болады (4,б-сурет).

Шагама рісі - жоары жне тменгі ауытушы шектелетін ріс.

Білік — тетікті (беткейді) сырты (крінетін) элементтерін белгілеу шін олданылатын термин.

Тесік — тетікті (беткейді) ішкі элементтерін белгілеу шін олданылатын термин.

ондыру деп саылау нсмесе керіліс алу шамасын анытайтын тетік осылысыны трін атаймыз. ондыру осылан тетіктерді атысты жылжуыны бостыын немесе оларды зара жылжуыны кедергі дрежесін сипаттайды.

Саылау "S" — егер тесік лшемі білік лшемінен кп болса тесік пен білік лшемдеріні айырмашыл ыы.

Керіліс "N" — егер білік лшемі тесік лшемінен кп болса, жинауа дейінгі білік пен тесік лшемдеріні айырмашылыы.

Саылаумен ондыру — осылыстаы саылауды аматамасыз ететін ондыру (тесікті шатама рісі білікті шатама рісіні стінде орналасан).

Керілумен ондыру — осылыстаы керілісті амтамасыз ететін ондыру (тесікті шагама рісі білікті шатама рісіні астына орналасан).

тімді ондыру — саылауда керілісті алуа болатын ондыру (тесік пен білікті шатама рістері жиі немесе толы жабылады).

Шатама жне ондыру жйесі деп тжірибе негізінде трызылан, теориялы жне тжірибелік зерттеулер жне стандарт трінде безендірілген шатамалар мен ондыру жинаын атайды. Жйе е ажетті тандау жасау шін таайындалан, біра машина тетіктеріні типтік осылыстарын шатама жне ондыру варианттары практикада те кп болуы кескіш аспаптар мен калибрлерді стандарттауа ммкіндік береді, конструкциялауды, ндірісті жеілдетеді жне бйымдарды жне оларды бліктеріні зара ауыстырымдылыына жеткізеді, сонымен атар оларды сапасын жоарылатуа жадай жасайды. Бізді мемлекетте брын жалпы біріккен (ОСТ) жне мемлекеттік (ГОСТ) стандарттар атарымен безендірілген шатама жне ондыру жйелерін олданан. Осы уаытта дние жзіні мемлекеттері ИСО шагама жне ондыру жйелерін олданды. ИСО жйесі металл ндеу нерксібінде халыаралы техникалы байлансытарды жеілдету масатында шатама мен ондыруды лтты жйесін бірыайландыру шін шыарылан.

Машиналарды типтік тетіктеріне арналан ИСО жне ЕСДП шатама жне ондыру жйелері бірлік принцип бойынша трызылан. Шатамалар тесік жйесінде де (ТЖ) жне білік жйесінде де (БЖ) арастырылан.

Тесік жйесіндегі шатамалар - саылаулары мен керілістері ртрлі біліктерді негізгі тесікпен осылысымен алуа болатын жне "Н" рпімен белгіленетін шагама (5,а-сурет). Білік жйесіндегі шатама - ртрлі саылаулары мен керілістері ртрлі тесіктерді негізгі біліктермен осылуымен алынатын жне "" рпімен белгіленетін шатама (5,б—сурет).

 

 

а) б)

 

5-сурет. Тесік (а) жне білік (б) жйелеріндегі ондырулар шін шактама рістеріні орналасу мысалдары.

 

Тесік жйесіндегі барлы ондыру шін тесікті тменгі ауыткуы ЕІ=0, демек, негізгі тесікті шагама рісіні тменгі шекарасы барлы кезде нлдік сызыпен сай келеді. Білік жйесіндегі барлы ондыру шін негізгі білікті жоары ауыткуы еs=0, демек білікті шагама рісіні жоары шекарасы нлдік сызыпен сай келеді. Негізгі тесікті шагама рісі нлдік сызыты жоары, ал негізгі білікті шатама рісі тменгі жаына, демек, тетік материалында орналастырылады.

Шагаманы мндай жйесі бір жаты шекті деп аталады. Тесік жне білік жйелеріндегі біратты ондыру (демек, шекті саылау жне керіліс) трі шамамен бірдей болады. андай ондыру шін болмасын тесік жне білікті жйесін тандау конструктивті, технологиялы жолдармен аныталады.

Осы уаытта шатамалар мен ондыруды тацауды ш тсілі бар:

1. Прецеденттер тсілі (аналогты тесіл) конструктор брын ралан жне пайдаланудаы бір типті немесе баса машиналарды іздеп табады, жинагы бірлікті, сас жобалауды олдану жадайында сол немесе сас шагамалар мен ондыруларды таайындайды.

2. састы тсілі прецедент тсіліні дамуы болып табылады. Ол конструктивті жне пайдалану белгілері бойынша машина тетіктеріні жіктелуіні нтижесінде жне шатаманы олдануды мысалдары мен аныгамаларды шыарылуынан туындаан. Бл тсілмен шагама мен ондыруды тандау шін конструктивті белгі аналогиясын жне аныгамада крсетілген белгілермен жобаланатын жинаы бірлікті пайдалану шарттарын бекітеді.

3. Есептеу тсілі шатама мен ондыруды тандауды е лкен басты тсілі болып табылады. Осы тсілмен машина жне баса бйымдарды жобалау кезінде квалитеттерді (длдік дреже) шатамалр мен ондыруларды тандауда тетіктерге, жинау бірліктеріне жне толы бйымдара ойылатын пайдалану-конструктивті талаптарды анааттандыруа талпынады.

Жанаспайтын беткей лшеміні функционалды шатамасы ТF бйымыны пайдалану крсеткіштеріні шаты згерістерімен аныталатын осы лшемдерді е лкен жне е кіші мндері арасындаы айырмашылыа те:

 

ТF=DmaxF – DminF (1)

 

Саылаулы ондыруды функционалды шатамасы ТFS машиналар немесе оны блшектріні пайдалану крсеткіштеріні шаты бйымдарын анытаумен е лкен жне е кіші шаты саылаулар арасындаы айырмашылыа те

 

ТFS=SmaxF – SminF (2)

 

Функционалды шагамалар ТF жне ТFS е лкен болуы керек, біра бйым шаты пайдалану крсеткіштерімен жмыс істеуі ажет.

Домалау подшипнигі арнайы зауыттарда дайындалан е кп тараан стандартты тізім болып табылады. Оларды ішкі саинасыны ішкі жне сырты диаметріні dсырты диаметрімен D анытайтын осу беткейі бойынша толы сырты зараауыстырымдылыы жне де домалау денесі мен саина арасындаы толы емес ішкі зараауыстырымдьшыы болады. Шарик кешеніні саылауларыны аз шагамалары мен аз шагы ртрлі лшемділгіні салдарынан домалау денесі мен подшипник саинасын селективті тсілмен тацайды. осындыланан беткейлер бойынша толы зараауыстырымдылы тез жндеуге ммкіндік береді, сонымен атар тізілімні жасы сапасын сатап ескірген домалау подшипниктерін ауыстыруа болады; толы зараауыстырымдылыгы сатау подшипникті тізілімні сапасын тмендетеді.

Баса да ртрлі жадайларда подшипниктерді сапасы келесілермен аныталады:

1) осылан лшемдерді d, D, саина еніні В, ал роликті радиалды подшипниктері шін жндеу биіктігіні Т длдігі; пошымны жне подшипниктерді саина беттеріні зара орналасуы мен оларды кедір-бдырлыыны длдігі; бір подшипниктегі домалау денесі пошымы мен лшемдеріні длдігі жне оны бетіні кедір-бдырлыы;

2) домалау жолдары мен саина ырларыны радиалды жне остік ауытымасын сипаттайтын айналу длдігі.

Подшипникті длдік класы механизмні айналу длдігі мен жмыс істеу шарттарына ойылатын талаптардан тандалады. Жалпы таайындалуымен кптеген механизмдер шін О длдік класымен подшипниктер олданылады (орташа). Е жоары длдік класымен подшипниктерді лкен айналу жиілігі кезінде жне білікті айналуына жоары длдік талап етілген жадайларда олданады (мысалы, шлифтеу жне баса станоктарда шпиндель, авиациялы ораыштар мен аспаптар шін). Длдік класы подшипникті шартты белгіленуіні алдында сызыша арылы крсетіледі, мысалы,6-205. Мнда 6 подшипникті длдік класы. Гироскопты жне баса да жауапты приборлар мен машиналар шін 2 класс жне длірек подшипниктерін олданады.

Барлы кластар шін осылыс диаметрі кезінде жоары ауыту нлге те етіп алынады. Сондытан саинаны сырты диаметрі Dm жне ішкі dm диамтерлерін негізгі білік жне негізгі тесікті диаметрімен атысты алады, ал бдан шыатыны трыпен сырты саинаны ондырылуы білік жйесі бойынша, ал білікпен ішкі саина тесік жйесі бойынша орындалады.

Домалау подшипнигін корпустаы білікке ондыру подшипникті типі мен лшемі, оны пайдалану жадайы, оан ыпал жасайтын жктеме трі жне саинаны жктеу трлері бойынша тандайды. Саиналарды жктеуді ш трі бар: жергілікті, циркуляциялы жне тербелістік.

Жаппай жне ірі сериялы ндіріс жадайларында ІТ6 — ІТ17 шатамасымен тетіктерді жарамдылыын кбінесе шекті калибрлермен тексереді. Бл калибрлермен тегіс цилиндрлік, конусты, бранда жне оймакілтек тетіктерді лшемдерін, кемерді терендігі мен биіктігін, сонымен атар беткейді орналасуын жне баса да параметрлерді тексереді .

Тегіс цилиндрлі тетікті лшемдерін баылау шін жмысты шекті калибрлер кешені клесілерден трады:

1) тімді калибр ПР, мны номиналды лшемі білікті е лкен шекті лшеміне немесе тесікті е лкен шекті лшеміне те болады. Олармен тексеріліп отыран объекті материал максимумына келетін шекті лшем баыланады;

2) тпейтін калибр НЕ, оны номиналды лшемі білікті е кіші шекті лшеміне немесе тесікті е кіші шекті лшеміне те болады. Олармен тексеріліп отыран объектіні минимумына келетін шекті лшем баыланады. Сондытан калибр — бл лшену параметрлеріні санды мндерін анытауа арналып таайындалан лшеуіш аспабы, ал баыланатын параметр шамалары тменгі жне жоары шекке кіретін етіп аныгау жне екі шаты шектер арасында болады.

Тегіс калибрлердегі шатама жйесі дайындауа шатамамен бекітіледі: тесік шін жмысты калибрлер Н (тыындар) (Н5 — тура осындай калибр, тек сфералы лшеуіш беткеймен; Нi - білік шін калибр жне НР – жаша шін баылау калибрі (6-сурет).

 

 

 

6 -сурет. Калибрлерді шагама рісіні орналасу слбасы.

 

Калибрлерді лшемдері мен пошымыны длдігіне шагамалар баылаушы бйымны квалитет нміріні суімен жоарылайды.

Конусты осылыстар. Брышты лшемдер шатамасы .

Конус ( ішкі, сырты ) лкен негізгі диаметрімен D1 кіші негіз диаметрімен d1 , конус брышымен , екіш брышымен d/2, конус зындыымен L сипатталады . Екіш брышы d/2 D, d жне L лшемдерімен мына атынаспен

(3)

мндаы - конустылы; - екіштік

D,d, жне L лшемдері арасындаы зара байланыс шатаманы белгілеумен есептеледі. Конусты номиналды лшемі берілетін конусты кен клдене имасыны жазытыы негізгі жазыты деп аталады . Негізгі жазытыты стік орналасуын анытауа арналан жазыты базалы жазыты деп аталады . Конусты негізгі жне базалы жазытытарыны арыасындаы стік араашыты конусты база араашытыы деп аталады.

Конус диаметрі шатамасын млшерлендіруді екі дісі бекітілген . Бірінші дісі бойынша конусты кез-келген кесе-клдене имасында бірдей жне шаты конусты жазытыыны барлы нктелері екі шекті конусты арасында орналасуын анытайтын диаметр ТД шатамасын бекітеді . ТД шатамасы егер оны ауытуын аз шатамамен шектемейтін болса, конус брышыны ауытуын жне конус пошымыны ауытуын шектейді. Екінші діс бойынша тек берілген конус имасында ТДS шатамасын бекітеді. Бл шатама конусты брыш ауытуын жне пошымын шектемейді. FT пошымыны шатамасы конусты кесе-клдене имасыны дгелену жне оны тзілуіні тік сызытыыны шатамаларыны суммасы болып табылады.

Саылаумен, керілмемен жне тпелі ондырулар бекітілген. Жанаспалы конустарыны зара остік орналасуын орнытыру тсілі бойынша ондыруды конустарды конуструктивті элементтерін озау жолымен орнытырумен ондыру (базалы жазыты); конустарды берілген остік озау бойынша орнытырумен ондыру жне престеуді берілгне кші брйынша орнытырумен ондыру кермелі ондыру деп бледі. ондыруды бірінші екі трін бірдей квомететті жанаспалы конустарыны шатама рістерімен тесік жйесінде дайындау ажет. озалмалы ондырулар жанаспалы тетіктер арасындаы салауларды реттеуге ажетті тйіндерде олданады (мысалы, жылжуды конусты ішпектік мойынтірегімен станокты брамаспаны конусты мойынын осуда). озалмалы осылыстара герметикалы амтамасыз ететін жне жай алыпта бір кеістікте екіншісін ажырататын , сонымен атар осылыс тетіктерін зара озалтудаы (мысалы,арматуралы крандар) осылыстар жатады.

озалмайтын конусты осылысты брылыу моментін беру кезінде ажет атысты кермені туызатын остік кшті осу жолымен алуа болады (мысалы, станокты брмаспасыны кескіш аспабыны конустарын осу).Остік кшті серінен тетікті здігінен орталытануы жреді(жанаспалы тетік остері сйкес келеді). Конусты осылыс цилиндірлік осылыстармен салыстранда оай шашуды амтамасыз етеді, жмыс істеу процесінде кермені реттеуге ммкіндік береді.

р трлі ондыруларды алу шін келесі негізгі ауытулар бекетілген;d,e,f,j,I,K,m,n,p,r,s,t,u,x,z сырта кшу шін жне H,J,B,N,-ішкі конус шін. Бл негізгі ауытулар 4-12м квалитеттермен сйкес шатама рісін тзеді.

Материкалы жне Морзе конустары шін бес длдік дрежесі бекітілген; АТ4, АТ5....АТ8.р дреже шін конусты брыш ауытуыны шеті бекітілген (конус зындыына микрометірлермен), шеткі ауыту тік сызыты тзулерден жне дгелектемеуден. Номиналды лшемнен бршты ауытуы сырты шін о, ішкі конус шін теріс орналасады.

Брышты баылауды салыстырмалы жне тригонометриялы дістері болады. Бірінші дісті негізінде баыланатын брышты лшеулермен, брыштармен жне брышты има лгілермен салыстыруда жатыр. Брышты млшер кмегімен лшеу брышты жатарымен сол млшер арасындаы е лкен сипат шамасын бекітеді.

2' дейін жне ірі длдікпен брыштарды лшеу шін конуспен брышмлшерлерді, мбебап жне оптикалы брышмлшерлерді олданады. Орталы(екі радиуспен тзілген брыштарды), сонымен атар дл брышты блінулерін тетікті деу кезінде тексеру шін 5,10 жне 60 блінумен оптикалы бліну тиегін олданады. 5 блінумен, экранда есептегіші бар тергі делген. Екі ыр арасындаы брыш гониометірмен, ал клденеінен тікке дейінгі аз брышты ауытулар дегейлікпен лшенеді. Сонымен атар С.С.Подлозова конструкциясымен блінуді е лкен ателігі 360 градус шегінде 2'' аспайтын.

Тегіс конусты тетіктерді калибрлермен баылауа болады. Бл жадайда базаараашытыты ауытуы нормалды шектереде жатанын анытайды. Сондай-а боялу бойынша контактты даын анытаумен баылау жіберіледі.