Радиоактивтілік, радияция. Радиоактивтікті лшемдері.

 

Радиоакивтілік. Радиоактивтілікті, денеге сіген сэулелерді млшерін лшеу арыиы немесе радиоактивті затта болатын ажырау санын лшеу арылы аныгайды. 1 кюри жоары жыддамды болып саналады, совдыган практикада одан кішірек шамалар: милликюри (мКи), микрокюри (мкКи), пикокюри (пКи) кодданылады. Аталан лшемдер, атомдарды ыдырау жыддамдыын ана крсетеді де, радиоактивті сэулені организмге ткен млшерін лшемейді. Совдыган, кбінесе Рад немесе Рентген лшемдері кеірек одданылады. Иоды сэулені эсерінен организмге келетін зиянды лшеу шін, Рад орнына Бэр (биологический эквивалент рада) олданылады.

Кейбір элемент атомдарыны здігінен ыдырап, баса элемент атом-дарына айналу былысын радиоактивтілік деп атайды. Радиоактивтілік екіге блінеді: табии жне жасанды.

Табии жне жасанды радиоактивтілік мысалдары

Радиоактивтілік

№ Табии Жасанды

1 а-ыдырау а-ыдырау

235 м ^гз^х ₊ 4„ ¹⁵²Еи -> ⁴а + ¹⁴⁵Рт

92^и ^ 90¹" 2" 63¹-" ^ 2" 61^Г["

2 В-ыдырау р-ыдырау

^₂ц^²³>р + р- ¹іЕи -»р- + і%аа

3 Позитронды ыдырау (6)

¹⁵₆²₃Еи -» р- + '°5т

4 Электронды абылдау

I ¹⁵₆²₃Еи н> е + '°5пп

Радиоактивтілік былысы кезіндегі ядролы реакциялар механизмі. 1. а-ыдырау кезінде.

|2'р + 2Іп->«₂а

²³₉|и V (^п) =143 -» \а + ²³¹₀Т V Цп) = 141 у(¹_іР) = 92 у(¹_гР) = 90

( 24 )-----фдмйя ^лектепте^)------(Т/20

2. (3-ыдырау кезінде.

^П -> \р + р- + V

V, V" - антинейтрино, нейтрино деп аталатын зарядсыз, массасыз, бір-бірінен спиндері бойынша ажыратылатын элементар блшек.

¹⁵₆²₃Еи у(г,п) = 89 -* р~ + ¹⁵₆²₄сІ V (¹₀п) = 88

V (ір) = 63 V (¹_іР) = 64

3. р позитронды ыдырау кезінде.

]Р -> П + (3 + V

¹⁵₆|Еи V (Іп) = 89 -> р + ¹⁵₆²₂Зт V Цп) = 90

V (1_Р) = 63 V (1_Р) - 62

4. Электронды абылдау. ^р + ё-^п

¹⁵₆²₃Еи V Цп) = 89 + ё -» + ¹||5т V (^п) = 90

V ('Р) = 63 V С_іР) = 62

Радиоактивті суле шашатын элементтердщ изотоптары (атом ядроларында протон саны бірдей, нейтрон саны бірдей еме° химиялы затгар) радиоактивті изотоп немесе радионуклид Д⁶¹¹аталады. Радиоактивті сулелерді млшерін лшеу шін Кюри (Ки) олданылады. Радиоактивті заттан секунтына 3,7«10¹⁰ атом немесе минут сайын 2,2«10¹² атом ажырайтын болса, ол щама 1 кюриболады. Мысал шін, 1 грамм радийді атомдары ыдырауы 1 кюриге те. Радиоактивтілікті, денеге сіген сулелерді млшерін лшеу арьшы немесе радиоактивті затта болатын ажырау санын лшеу арылы аныгайды. 1 кюри жоары жыддамды болып саналады, совдыган практикада одан кішірек шамалар: милликюри (мКи), микрокюри (мкКи), пикокюри (пКи) кодданылады. Аталан лшемдер, атомдарды ыдырау жыддамдыын ана крсетеді де, радиоактивті сулені организмге ткен млшерін лшемейді. Совдыган, кбінесе Рад немесе Рентген лшемдері кеірек одданылады. Иоды сулені серінен организмге келетін зиянды лшеу шін, Рад орнына Бэр (биологический эквивалент рада)олданылады.

Ядролы реакциялар, элементтер синтезі

Периодты жйеде висмуттан кейін орналасан элементтерді бар-лыы радиоактивті, оларды барлыы да жартылай ыдырау периоды жоары мына изотоптарды Т - 232, I) - 235, I) - 238 ыдырауы нтижесінде тзіледі.

азіргі кезде кез келген элементті радиоактивті изотобын жасан-ды жолмен ядролы реакциялар жргізу арылы алуа болады. Бл былысты 1934 жылы Ирен мен Фредерик Жолио Кюрилер ашан болатын. Ол шін р трлі элемент атомдарын энергиясы жоары блшек-термен атылайды.

1. а блшегімен атылау.

¹⁴М + \а -ч> ¹^О + ^Н 9Ве + ⁴₂сс -»¹|С + ^п

2. Протонмен атылау. ²¹₀Ме + ір -> '₉⁸ + ⁴₂а

3. Дейтерий жне тритериймен атылау.

²,⁴₂Мд + 0 ->²²Ыа + \а, - ²Н; «К + Т -> «К + ¹,р, Т - ^н

4. Нейтронмен атылау. і°₅В + іп->^^{і + 4}₂сх

5. у сулесімен атылау. ⁶₂³₉Си + у -> |2_Си +^_п

Ядролы реакциялар тедеуін былай етіп ысаша жазу абылдан-ан: реакцияа тсетін изотоп белгісінен кейін жаша ашылып, алдымен атылайтын, соынан тірден кейін тзілетін блшек табасы жазылып, жаша жабылады да оны сыртына тзілетін изотоп табасы жазылады. Сонда жоарыда келтірілген реакция тедеулерін ысаша былай рнек-теуге болады:

1. ¹⁴М (а, р) ¹⁷₈О 3. ²;₀Ме (р, а) ¹⁸₉ 5. ⁴¹₉К (Т, р) ⁴,³₉К 7. ЦСи (, п) %Си

2. ⁹₄Ве (а, п) ¹|С 4. ²⁴₂Мд (0, а) ²,²Ыа 6. ¹⁰₅В (п, а) ⁷₃Ы

Капустин-Яр тірегіндегі сына полигоныны радиоактивті алдыгары, 1964 жылдан бастап Атырау облысынын, Балкды кешарыны Азыр блімшесі жанына сті бркемеленбеген кйінде тгіле бастады. азір, сол тау-тау алдыкгар, радиоактивті сулелер тарату кзі болып йіліп жатыр. Атырауды аыза желі оны боратып, жан-жаа кетуде. Сына полигондары, уран азатын кен кздері, радиоактивті алдытар тгілген орындар, азастан жерінде жеткілікті. Олар -Нарын мен Тайсойан кмында, стірт жоныпа, Атбе, ызылорда, Тараз, Отстік Кдзастан, Алматы, Талдыоран, Семей т.б. облыстарда толып жатыр. аддыгар тгілген жердегі, шектеулі рсат етілген сэуле млшері 25 микрорентгенннен аспауы шарт. Ал жоарыдаы айтылан орындардардаы радиоактивтілікті дозиметр аспаптары 2000 микрорентгенге дейін крсетіп отыр.

Ракеталы-космосты техниканы алдыгары, ракеталы ару — жарагарды пайдалану мерзімі біткен со жою, ораныс министрлігіне арасты аруларды, баллистикалык ракеталарды ою, оларды аэдытарын залалсыздандыру да бгінгі кнні ткір экологиялык проблемаларыны бірі.

Химия нерксібі халы шаруашылыыны ажеттілігін анааттандыру шін кптеген нім трлерін шыарады жэне олар -химия, мнай химиясы, агрохимия, микробиология салалары бойынша жалпылама блінеді. нім трлерінін; рилылыы, одданатын технология мен шикізат тріні ркелкілігі, атмосфералык; ауанын;, су бассеиндері мен топырагы ластануьша тікелей себепті. ндірісті сарынды сулары мен атты, газ киіндегі алдытары - орасан зор клемімен, жоары токсикалыымен ерекшеленеді. Тіптен, кейбір елді мекен шін химиялы ксіпорындар комплексіні сері доминатты трде болады.

Лекция № 4