Табии радионуклидтерді оршаан ортаа сері.

 

Табии радионуклидтер, крделі химиялы осылыстар — пестицидтерді, детергенттер-ді, минерадды тыайтыштарды оршаан ортаа сері зиянды жне ауіптілігі жоары. Пестицидтерді ішінде е ауіптісі хлор мен органикалы заттар осьіндысынан тратын ДДТ, диэлдрин, элдрин, полихлордиофенил сияты трлері. Олар, за уаыт бзылмай, ерімей, шірімей саталатын боландытан, топырата, суда кп млшерде жинаталады. Жыл сайын жер бетінде 100 мы тонна ДДТ ндірілетгінін, адам аяы бара оймаан Антарктидада жрген щнгвинні бауырынан ДДТ табыланын ескерсек, жер жзіне пестицидтерді алай ке тараанын тсінуге болады.

Американ скерлері Вьетнаммен соысанда 600 мы гектар жердегі ааштарды пестицидтер олданып тгел жойып жібергенін, ал Орта Азия мен азастанда, осы пестицидтер мен минералды тьщайтыштарды - маа, кріш, бидай алаптарында кп олдану салдарынан кісі лімі, жас сбилерді трлі дертке шырауы, жарымжан балаларды дниеге келуі кбейгенін лі ешкім мыта ойан жо.. оршаан ортаны радиоактивті заттармен ластануы. Атом бомбаларын сынау, атом электр станцяларын пайдалану кбейген сайын, радиоактивті калдыгар саны да арта тусуде.

Бір элементтін ауыр ядросы ыдырау нтижесінде, баса элементтерді екі жеіл ядросын тзуі ядролы реащияны негізін райды (14-сурет). Екі жеілдеу ядро осылып, баса элементті бір ауыр ядросын тзуін ядролы синтез деп атайды. Екі жадайда да, реакция німдері массаларыны осындысы бастапкы материалдар массасынан аз. "Жоалан" масса, А.Эйнштейн ашкан Е=тс атынасы аркылы аныкгалатын фундаментальды зандылыка сэйкес энергияа айналады. Ядролы реакция кезінде блініп шыкан энергия млшері орасан лкен. 1 кг затгы ядроларыны лезде ыдыраан немесе осылан эффектісі атом бомбасыны жарылысы шамасындай болады. АЭС-терде жретін негізгі процесс — басару арылы жргізілетін ыдырату; бл кезде энергия біртіндеп жылу трінде блініп шыады да, суды буландыруа жмсалады, ал ол з кезегінде турбогенераторларды озалыса келтіріп, электр энергиясы алуа ммкіндік береді.

Радиоактивті сэуле шашатын элементтердщ изотоптары (атом ядроларында протон саны бірдей, нейтрон саны бірдей емес химиялы затгар) радиоактивті изотоп немесе радионуклид Д аталады. Радиоактивті сулелерді млшерін лшеу шін Кюри (Ки) олданылады. Радиоактивті заттан секунтына 3,7*10¹⁰ атом немесе минут сайын 2,2 * 10¹² атом ажырайтын болса, ол щама 1 кюри болады.

Мысал шін, 1 грамм радийді атомдары ыдырауы 1 кюриге те.

Атом электр станциясында ызмет жасайтындар - 1,75 бэр шамасында, алан трындар 0,1 бэрден арты суле алмауы тиіс. Сонда ана, АЭС-те жмыс істейтіндер организмінде, мір бойы 19-25 бэр, баса трындар 10 бэр ионды суле жинайды. Халыаралы норма бойынша, радиоактивті сэулелермен жмыс жасайтын мамандар шін, жылына 5 бэрден, алан тргындар шін 0,5 бэрден аспауы кзделген. кінішке орай, кейде денесінде 100 бэрге дейін сэулесі бар науастар да кездеседі.

оршаан ортаны радиоактивті затгармен ластануы, сіресе осы уаыта дейін, жарылыс жасайтын полигондардаы радионуклидтер есебінен болып келді. Бір ана Семей полигонында - 260-тай ауада, 300-ден аса жер астында жарылыстар жасалды.

Бл лкеде 1949 жылдан бері сутегі бомбалары, р трлі эскери арулар шін жарылыс-сынагар пия трде жргізіліп келді. Мнан баса да -Батыс азастанда, Атырауда, Маыстауда, Агбе, Отстік азастан облыстарында лкенді-кішілі 20-дан аса жарылыстар болды. Тіпті, жер астынан газ сатайтын оймалар жасау шін де жарылыстар жргізілді. Жергілікті халы, кп уаыта дейін ешнрседен бейхабар кйде уланан, сулеленген ауаны жтып мір срді. Семей облысыны - арауыл, Сарыжар, Кайнар елді мекендеріндегі трындарды бойындаы ионды сулелер млшері - 150-ден 200 бэрге дейін жиналандыы млім болды. Осы облысты 3 ауданындаы, 100 мынан астам трындары Радиоактивті сулелер ауруына шалдыып, кбі ліп, аландары жарымжан, мгедек болып алды. аза халыны генетикалы оры осындай зиянкестікке шырап, рпагар оны зардабын ондаан жылдар, асырлар бойы кретін болып отыр.

азастандаы химия жне металлургия салалары бойынша негізгі ірі кэсіпорындар - скемен, Лениногорск, Балаш, Жезазан, Теміртау, Кдраанды, Актбе, Шымкент, Тараз алаларында орналасан. Бл алалардаы ауаны ластану дегейі, жйелі трде жоары болу тенденциясы баиалады жэне негізгі ластаыш заттар ауіптілігі жоары класа жатады.

Аэрокосмосты мліметтер бойынша, аталан ксіпорындарды сер ету аймаы, ластану кзінен 60 км ашытыа дейін созылуы байалады жне алаларды кпшілігінде ауыр металдардын млшері, зияны жо жоары концентрация (ЗЖЖК) дегейінен бірнеше есе асып тседі.

Соы кездері, оршаан ортаа тасталатын зиянды алдытар мен тастанды заттар мелшері біршама азайдьк ол негізінен, ндіріс арьшыны тмендеуіне жне аздап болса да табиат орау шараларын жргізуге байланысты.

Химия-металлургия неркэсібіні, атмосфераа негізгі зиянды заттарды шыаратын кэсіпорындары атарына ышьтдцар ндірісі (ккі, азот, тз, фосфор т.б.), резино-техникалы бйымдар, фосфор, пластикалы массалар, Чмгатетикалы каучук, минерадды тыайтыштар, еріткіштер Хацетон, толуол, фенол, бензол), мнай крекинп, бояыш жэне жуыш заттар ндірісі, глинозем, алюминий, мыс, орасын, мырыш ндірісі мен байыту фабрикалары кіреді.

Тасталынатын зиянды аддытарды ішінде, химия-металлургиялы заводтардан баса, азот оксиді мен ккірт диоксиді, кміртек оксиді агрохимия нерксібіні, мазут клі -микробиология неркэсібіні, ккіртсутек, ккірткміртек — химиялы талшыгар, аммиак - агрохимия, олефиндер -синтетикалы каучук, бензин - шина нерксіптеріні лесіне тиесілі. Тсті металлургия ксіпорындарыны сульфидті кен мен концентраттарды пирометал-лургиялы жолмен ендеуіне байланысты, рамында ккірті бар газдарды орасан зор млшері тзіледі. Газдар мен ша-тозадарды тазалау дрежесіні тмендігіне байланысты, аталан зиянды затгар оршаан ортаны ластауын жаластыруда.

Кйдіру, жау, кептіру пештерінен, агрегаттардан, конверторлардан, оймалардан, майдалаыш-геткіш ондырылардан, агломерациялы машиналардан блінген улы газдар интенсивтілігі жнінен де, кптрлілігі жнінен де аддыы атарда тр. Ксіпорындарды сарынды, шайынды сулары минералды заттармен, флотореагентгермен (цианидтер, ксантогенаттар, мнай німдері т.б.), ауыр металдарды тздарымен (орасын, мыс, мырышт.б.), сульфаттармен, хлоридтермен, мышьякпен, фтормен, сыналпен, т.б. аныан.

Мселен, шойын мен болат ндірісінде, 1 т. шойын ндіру барысында 4,5 кг тоза, 2,7 кг 80„ 0,1-0,5 кг Мп жэне мышьяк, сурьма, фосфор, сынап, сиреюкер металдар (редкоземельные металлы) блінеді. Мартен дісімен, шойыннан 1 т. болатты алу кезінде - 3000-4000 м³ газ (тоза концентрациясы 0.5 г/м³), 60 кг СО жэне 3 кг 8О₃ ауаа осылады. Газ, ша-тоза кйіндегі ластаушы заттар, негізінен жер бетінен санаанда 3 км биіктікке дейінгі аралыта жиналады. Тменгі абаттарда, ауаны жылынып жоары ктерілуіне байланысты, млшері 4-10 мкм аралыында сак блшектер жан-жаа тарай бастайды да, ірілері 300-500 метрге ктеріліп, ешайда жылжымай, ауа салындаан кезде айта жерге тседі. Мысалы, Лондоца 1 км² жерге, жылына 390 тонна, Нью-Йоркте 300, Париж бен Чикагода — 260, Алматыда — 125 тонна ша-тоза тседі.

Тсті металлургая неркэсібінде, мнай ндіру жэне деу салаларында, бейорганикалы, органикалы заттар синтезі жне т.б. ндіріс салаларында, атмосфераа осылатын ластаушы заттар табиатыны алуан трлілігі 5 -кестеде (Кузнецов Е.И. жэне Троицкий Т.М. млімеггері бойынша, 1979 ж.) келтірілген.

 

Лекция №5