Табии радионуклидтерді оршаан ортаа тсуі

 

оршаан ортаны химиясыжне радиоактивті алдытарымен ластануы.

Химия нерксібі халы шаруашылыыны ажеттілігін анааттандыру шін кптеген нім трлерін шыарады жне олар - химия, мнай химиясы, агрохимия, микробиология салалары бойынша жалпылама блінеді. нім трлеріні рилылыы, одданатын технология мен шикізат тріні ркелкілігі, атмосфералы ауаны, су бассеиндері мен топырагы ластануына тікелей себепті. ндірісті сарынды сулары мен атты, газ кйіндегі алдытары - орасан зор клемімен, жоары токсикалыымен ерекшеленеді. Тіптен, кейбір елді мекен шін химиялы ксіпорындар комплексіні сері доминатты трде болады.

азастандаы химия жне металлургия салалары бойынша негізгі ірі ксіпорындар - скемен, Лениногорск, Балаш, Жезазан, Теміртау,араанды, Актбе, Шымкент, Тараз алаларында орналасан. Бл алалардаы ауаны ластану дегейі, жйелі трде жоары болу тенденциясы байалады жне негізгі ластаыш заттар ауіптілігі жоары класа жатады. Аэрокосмосты мліметтер бойынша, аталан ксігюрындарды сер ету аймаы, ластану кзінен 60 км алдытыа дейін созылуы байалады жне алаларды кпшілігінде ауыр металдардын млшері, зияны жо жоары концентрация (ЗЖЖК) дегейінен бірнеше есе асып тседі.

Соы кездері, оршаан ортаа тасталатын зиянды алдытар мен тастанды заттар мелшері біршама азайды; ол негізінен, ндіріс арыныны тмендеуіне жне аздап болса да табиат орау шараларын жргізуге байланысты. Химия-металлургия нерксібіні, атмосфераа негізгі зиянды заттарды шыаратын ксіпорындары атарына ышьтдцар ндірісі (ккірт, азот, тз, фосфор т.б.), резинотехникалы бйымдар, фосфор, пластикалы массалар, Чмгатетикалы каучук, минерадды тыайтыштар, еріткіштер Хацетон, толуол, фенол, бензол), мнай крекингі, бояыш жне жуыш заттар ндірісі, глинозем,алюминий, мыс, орасын, мырыш ндірісі мен байыту фабрикалары кіреді.

Тасталынатын зиянды аддытарды ішінде, химия-металлургиялы заводтардан баса, азот оксиді мен ккірт диоксиді, кміртек оксиді агрохимия нерксібіні, мазут клі -микробиология нерксібіні, ккіртсутек, ккірт кміртек — химиялы талшыгар, аммиак - агрохимия, олефиндер -синтетикалы каучук, бензин - шина нерксіптеріні лесіне тиесілі. Тсті металлургия ксіпорындарыны сульфидті кен мен концентраттарды пирометаллургиялы жолмен ендеуіне байланысты, рамында ккірті бар газдарды орасан зор млшері тзіледі. Газдар мен ша-тозандарды тазалау дрежесіні тмендігіне байланысты, аталан зиянды затгар оршаан ортаны ластауын жаластыруда. Кйдіру, жау, кептіру пештерінен, агрегаттардан, конверторлардан, оймалардан, майдалаыш-геткіш ондырылардан, агломерациялы машиналардан блінген улы газдар интенсивтілігі жнінен де, кптрлілігі жнінен де аддыы атарда тр. Ксіпорындарды сарынды, шайынды сулары минералды заттармен, флотореагентгермен (цианидтер, ксантогенаттар, мнай німдері т.б.), ауыр металдарды тздарымен (орасын, мыс, мырыш т.б.), сульфаттармен, хлоридтермен, мышьякпен, фтормен, сыналпен, т.б. аныан.

Мселен, шойын мен болат ндірісінде, 1 т. шойын ндіру барысында 4,5 кг тоза, 2,7 кг 80,, 0,1-0,5 кг Мп жне мышьяк, сурьма, фосфор, сынап, сирекжер металдар (редкоземельные металлы) блінеді. Мартен дісімен, шойыннан 1 т. болатты алу кезінде - 3000-4000 м³ газ (тоза концентрациясы 0.5 г/м³), 60 кг СО жне 3 кг 8О₃ ауаа осылады. Газ, ша-тоза кйіндегі ластаушы заттар, негізінен жер бетінен санаанда 3 км биіктікке дейінгі аралыта жиналады. Тменгі абаттарда, ауаны жылынып жоары ктерілуіне байланысты, млшері 4-10 мкм аралыывда сак блшектер жан-жаа тарай бастайды да, ірілері 300-500 метрге ктеріпш, ешайда жылжымай, ауа салындаан кезде айта жерге ^тседі. Мысалы, Лондоца 1 км² жерге, жылына 390 тонна, Нью-Йоркте 300, Париж бен Чикагода — 260, Алматыда — 125 тонна ша-тоза тседі.

Атом бомбаларын сынау, атом электр станцяларын пайдалану кбейген сайын, радиоактивті калдыгар саны да арта тусуде. Бір элементтін ауыр ядросы ыдырау нтижесінде, баса элементтерді екі жеіл ядросын тзуі ядролы реащиянынегізін райды. Екі жеілдеу ядро осылып, баса элементті бір ауыр ядросын тзуін ядролы синтез деп атайды. Екі жадайда да, реакция німдері массаларыны осындысы бастапкы материалдар массасынан аз. "Жоалан" масса, А.Эйнштейн ашкан Е=тс² атынасы аркылы аныкгалатын фундаментальды зандылыка сйкес энергияа айналады. Ядролы реакция кезінде блініп шыкан энергия млшері орасан лкен. 1 кг затгы ядроларыны лезде ыдыраан немесе осылан эффектісі атом бомбасыны жарылысы шамасындай болады. АЭС-терде жретін негізгі процесс — басару арылы жргізілетін ыдырату; бл кезде энергия біртіндеп жылу трінде блініп шыады да, суды буландыруа жмсалады, ал ол в кезегіце турбогенераторларды озалыса келтіріп, электр энергиясы алуа ммкіндік береді.

Атом электр станциясында ызмет жасайтындар - 1,75 бэр шамасында, алан трындар 0,1 бэрден арты суле алмауы тиіс. Сонда ана, АЭС-те жмыс істейтіндер организмінде, мір бойы19-25 бэр, баса трындар 10 бэр иовды суле жинайды. Халыаралы норма бойынша, радиоактивті сулелермен жмыс жасайтын мамандар шін, жылына 5 бэрден, алан тргындар шін 0,5 бэрден аспауы кзделген. кінішке орай, кейде денесінде 100 бэрге дейін сулесі бар науастар да кездеседі.

Радиоактивті алдыктарды кметінорынны крылысы крделі: бетоннан салынан, араларына су тпейтін атпарлары бар кмбені ішін бірнеше яа бліп, радиоактивті алдыы бар ттіктерді орасыннан жасалан контейнерге салады. стіне бетон йып, бос уыс алдырмай жауып тастайды. АШ-та сйы радиоактивті алдытарды жинаи, 5-10 жылдан кейін -кальцинациялау, ртеу, кйдіру дісімен атты ттіктерге айналдырып, бетоннан жасалынан, ішін тот баспайтын рышпен апталан кмбелерге салып сагайды. Мндай кмбелер, 300-500 жыл бойы бзылмай бтін алпында трады. Ресей, сйы радиоактивті алдытарды уелі тот баспайтын рыштан жасалан ыдыста сатап, біраз уаыт ткен со шыныа немесе кірпішке айналдырып, хром мен никель осындысынан жасалан, суда, топырата, бетода мжілмейтін контейнерге салып бетондап тастайды. Мншама мехнаттан ашып, кей еддерде, алды салынан контейнерлерді тнделетіп теіз суына тастау фактілері де жиі-жиі кездеседі. Радиоактйвті алдытарды арыш кеістігіне шыарып тастау болжамдары да : жо емес.

Шымкент аласы за жылдар бойы орасын ендірісінен блінгензиянды алды заттармен ластануда. Оларды негізгілері - ауыр металдар (орасын, мыс, мырыш, кадмий). Шымкент орасын зауыты аланы отстік-батыс блігінде ала территориясына етене еніп ор-наласан. алалы гидрометеорологиялы орталыты мліметі бойын-ша жыл бойы есетін желді 30-35%-ы батыстан жне отстік-батыс-тан соатынын ескерсек, орасын зауытыны алды заттары шыыс-а жне солтстік-шыыса арай анат жайан ала территориясын айтарлытай ластайтынын ааруа болады. Осыны ескере отырып, біз Шымкент аласыны топыраы мен сімдіктеріні ауыр металдармен ластану дегейін жне сімдіктерді генетикалы аппаратына серін зерттедік.

Сына полигондары, уран казатын кен кздері, радиоактивті алдыгар тгілген орындар,азастан жерінде жеткілікті. Олар -Нарын мен Тайсойан кмывда, стірт жоныца, Атбе, ызылорда, Тараз, Отстік Кдзастан, Алматы, Талдыоран, Семей т.б. облыстарда толып жатыр. аддыгар тгілген жердегі, шектеулі рсат етілген суле млшері 25 микрорентгенннен аспауы шарт. Ал жоарыдаы айтылан орындардардаы радиоактивтілікті дозиметр аспаптары 2000 микрорентгенге дейін крсетіп отыр.

Лекция № 6