Радионуклидтер. Радияциялы жне радиохимиялы мониторинг.
ндіріс орындарынан блінген экотоксиканттар метеорологиялы факторды серінен атмосферада, суда жне топырата ке таралып, тірі организмдерді тіршілік рекетіне кері сер етуде. Зиянды алды заттарды оршаан ортаа тсуін, жиналуы мен миграциясын зерттеу оларды тірі организмдерге серін дрыс баалауа ммкіндік береді. азіргі кезде барлы табии орталарда баыланып отыран ластаушы химиялы заттарды негізгілеріні бірі - ауыр металдар. Бл бір жаынан металдарды биологиялы активтілігіне байланысты. Сонымен атар олар органикалы осылыстар сияты трансформацияа берілмейді, био-химиялы айналыма тскенде за саталады. А. Биалиев крсет-кендей (1986), здіксіз сер етуші химиялы заттарды аз млшеріні зі сімдіктер, жануарлар жне адам организміне канцерогендік сер етеді.
Топыратаы жне сімдіктердегі ауыр металдарды млшерін анытау шін орасын зауытынан р трлі ашытыта орналасан бірнеш зерттеу орындары мен баылау орны белгіленді: 1-зрттеу орны - 100 м, 2-зерттеу орны - 1 км, 3-зерттеу орны - 2 км, 4-зрттеу орны - 4 км, 5-зерттеу орны - 8 км, баылау орны - 80 км ашытыта. Белгіленген зерттеу орындарынан 25-30 см тередіктен топыра лгілері алынды, сімдік жапыратарындаы ауыр металдарды млшері ала территориясында жиі кездесетін сімдік трлерінен аныталды. Олар: шетен жапыраты йекі (Асег педипдо), ара терек (Рориіиз підга), арааш (ІЛтиз ритііа), а акация (НоЫпіа рзеисіоасасіа), ланцет жапы-раты жолжелкен (РІапіадо Іапсеоіаіа), вавилон талы (Заііх ЬаЫІІопка), оян арпа (Ногсіеит Іерогіпит чаг. Зітиіапз), шалынды оыраубас (Роа ргоіепзіз).
Зерттеу орындарынан алынан топыраты тексергенде ала топыраыны ауыр металдармен кп млшерде ластананы аныталды. Бар-лы зертту орындарында баса металдармен салыстыранда ора-сынны млшері жоары. Топыратаы ауыр металдарды жоары кон-центрациясы орасын зауытына жаын орналасан 1-зерттеу орнында байалды. Мнда орасынны жылды орташа млшері 1146,11 ± 7,04 мг/кг крсетіп отыр. Бл шама ШРК-дан (ПДК) 37 есе жоары. Мырышты млшері 71,30 ± 4,64 мг/кг, ол ШРК-дан 2 есе жоары. Мысты жоары концентрациясы 69,16 ± 3,05 мг/кг (1,2 ШРК). Кадмийді де жоары концентрациясы 1-зерттеу орнындаы топыра лгілерінен аныталды, ол 14,71 ± 1,79 мг/кг крсетіп отыр. Бл крсеткіш ШРК-дан 14 есе жоары. 2-зерттеу орнында орасынны млшері 418,23 ± 17,74 мг/кг (613 ШРК). Мырыш 41,50 ± 4,05 мг/кг, мыс 37,12 ± 4,23. Кадмий 6,55 ± 0,60 мг/кг (6 ШРК). 3-зерттеу орнынан бастап ауыр металдарды млшері тмендей тседі. 5-зерттеу орны мен баылау орнында ауыр металдарды млшері ПДК-дан артпайды.
сімдіктер - оршаан орта жадайыны сезімтал индикаторлары. Ауыр металдар сімдік организміне 2 жолмен: топыратан тамыр арылы жне атмссферадан жапыраы арылы тседі.
Зерттеуді негізгі міндеттеріні бірі - сімдік трлерінде ауыр металдарды аккумуляциялану дегейін анытау. сімдіктер ауыр металдарды р трлі дрежеде сііру абілетімен ерекшеленеді. Ауыр металдарды арасында кадмий мен орасынды кп млшерде а акация, ал шптесін сімдіктерден шалынды оыраубас аккумуля-циялаан. 1-зерттеу орнында а акацияда орасынны орташа млшері 192,85 мг/кг. Бл шама баылау крсеткішінен 13,9 есе, ШРК-дан 13 есе жоары. Шетен жапыраты йекіні де орасынды аккумуля-циялау абілеті айтарлытай жоары, ол 91,42 мг/кг крсетті. ора-сын аз млшерде араашта жиналан, орташа млшері 18,14 мг/кг.
Мырыш сімдік организміне ажетті микроэлемент бола отырып лсіз фитотоксинді асиетімен ерекшеленеді. Ол асиеті топыратаы мелшері артып кеткен жадайда байалады. Зерттеу нтижелеріне сйенсек, мырышты ааш сімдіктеріні ішінде ара терек, вавилон талы, ал шптесін сімдіктерден шалынды оыраубас аккумуляциялаан. Аз мелшерде арааш, оян арпа сімдіктерінде жиналан.
Зерттеу орнында ара теректе млшері 50 мг/кг (1,5 ШРК), вавилон талында 43 мг/кг (1,4 ШРК), ал арааш пен оян арпадаы млшері ШРК-дан тмен. Мысты кп млшерде сііру абілеті шетен жапыраты йекіде (25 мг/кг), а акацияда (30 мг/кг), ланцет жапыраты жолжелкенде (32 мг/кг) байалса, аз млшерде араашта (2 мг/кг) жиналан. Бар-лы сімдіктерде мысты млшері ШРК-дан артпайды. Кадмий улы-лыы аса ауіпті ауыр металдарды атарына жатады. Зертту орында-рыны орасын ндірісінен ашытауына байланысты кадмийді сімдіктердегі млшері тмендей тскенімен, 1, 2, 3-зерттеу орында-рындаы млшері ШРК-дан жоары. Барлы зерттеу орындарында кад-мий ара терек пен вавилон талында кп жиналан. Баса сімдіктерде аз млшерде жиналаны аныталды. Топыра пен сімдіктердегі ауыр металдарды млшері арасында тура корреляциялы байланыс алып-тасан. Корреляция коэффициентіні мні г = 0,89 - 0,97 те.
Біз зерттелген сімдіктердін, ішінде Отстік ірінде, сонымен атар Шымкент аласыны территориясында ке тараан асты тым-дасыны жабайы кілі - оян арпа сімдігіні табии популяциялары-на ауыр металдарды комплексті серіні мутагенді белсенділігін зерттедік.
Асты тымдастары ауыр металдармен кп млшерде ластанан территорияларда се алатындыы жне оларды ндірістік газдарды серіне тзімділігі туралы дебиеттерде келтірілген. Зерттеуге ауыр металдармен интенсивті ластанан 1-зерттеу орнында, яни ор-асын зауытыны ауданында жне баылау ауданында скен сімдіктердін, тымдары пайдаланылды. Алдын ала ратылан тым-дар колхицинделген метафазалы діс бойынша деуден ткізіліп, интенсивті бліну сатысындаы лпалардан препараттар дайындалды. Препараттардан метафаза сатысындаы дараланан соматикалы хро-мосомалар анализдніп, санды жне рылымды ауытуларды дегейі аныталды. Зерттеу барысында оян арпа сімдігіні хромосомаларыны диплоидты жиынтыы 2п = 42 екені аныталды. Хромосо-маларды рылысында рылымды аберрацияларды дегейі тмен. Алайда мутациялы згерісті бір крінісі - хромосомаларды санды езгерісі (анеуплоидия) ке орын алып отыр. Алынан мліметтер бойынша орасын зауытыны ауданында скен оян арпа сімдігіне анеу-плоидты жасушаларды жиілігі жоары, ол 8,1 ± 1,51% крсетті, ал баылау ауданында 3,2 ± 0,83% те. Ауыр металдармен интенсивті ластанан ауданда жалпы анеуплоидты хромосомаларды жиілігі баылау ауданымен салыстыранда 2,5 есе ({ = 2,88; р < 0,05) жоары. Оларды ішінде гипоплоидты жасушаларды жиілігі орасын зауыты-ны территориясында скен сімдіктерде 6,2 ± 1,22%, ал баылау ауданында 2,2 ± 0,94% те, ал гиперплоидты жасушаларды жиілігі 1,9 ± 0,32%, ал баылау ауданында 0,96 ± 0,57% крсетіп отыр. Баылау ауданымен салыстыранда гипоплоидты жасушаларды жиілігі 3 есе (і = 2,63; р < 0,05), ал гиперплоидты жасушаларды жиілігі 2 есе (I = 2,44; р < 0,05) жоары. Бізді нтижелеріміз дебиеттердегі мліметтермен сйкес келеді, мысалы Н.П. Дубининні ебектерінде (1975)ауыр металдарды тздары бліну кезіндегі жасушаларды хромосомалы аберрацияларыны жиілігін 2 есе арттыратыны крсетілген.
оян арпа сімдігіндегі ауыр металдарды млшерімен анеуплоидты жасушалардын, жиілігіне жасалан корреляциялы анализ корреляция коэффициентіні жоары мнін крсетті, ол г = 0,984 те. Осылай-ша, зерттеу барысында ауыр металдармен интенсивті ластанан ора-сын зауытыны ауданында скен оян арпа есімдігіні тымыны жасушаларында анеуплоидты хромосомаларды жиілігі баылау ауда нымен салыстыранда жоары екені аныталды. Ауыр металдарды жоары млшеріні улы серіне сімдіктерді тзімділігі жне оларды жоары концентрациясын жинауы оректік тізбекке тсуіне байланысты жануарлар мен адам денсаулыына ауіп тндіретіні кптеген дебиет-терде келтірілген.
Бізді зерттеулерімізде оян арпа сімдігіні хромосома жиынтыында санды ауытуларды аныталуы Шымкент орасын зауытынан блініп отыран орасын, кадмий, мыс, мырыш осылыстарыны мутагенді
Лекция № 9