Жексенбі Дйсенбі Сейсенбі
 |
Сенбі Срсенбі
 |  |
Жма Бейсенбі
1 кн – Дйсенбі – дниені алашы кні.
2 кн – Сейсенбі – істі кн.
3 кн – Срсенбі – стті кн.
4 кн – Бейсенбі – берекелі кн.
5 кн – Жма – Аллаа сыйыну кні.
6 кн – Сенбі – сенімді кн.
7 кн – Жексенбі – аыз бойынша Алланы жер жзін жаратан кн.
лшеу дадыларын алыптастыру шін алуан трлі жаттыулар жйесі кірістіріледі. Бл кесінділерді лшеу жне сызу; мынадай сраа жауап беру шін кесінділерді салыстыру; бір кесіндіні екінші кесіндіден неше сантиметр зыныра (ысара); кесінділерді зындыын бірнеше сантиметрге арттыру жне кеміту. Осы жаттыулар процесінде оушыларды зынды ымы берілген кесіндіде реттеліп салынан сантиметрлер саны ретінде алыптасады.
Кейінірек жаа лшеу бірлігі - дициметр енгізіледі. Дициметр лшемімен танысуда оны 10 сантиметр лшеміне те екендігін арастырады. Берілген зынды кескінін растыруда жне оны лшеуде ш тсілді атап туге болады.
Бірінші тсіл - лшенетін кескінді біріне-бірі беттестіріледі.
Екінші тсіл – кейін тастау (алдыру), берілген кескінді лшеп арындашпен белгілеп, кейін алдыра береді, сонымен белгіленген жерден бастап, анша айыранын санайды.
шінші тсіл – санау арылы, сызыш немесе рулетка таспасы лшенетін кесіндіге ойанда, алашы белгі ол кесіндіге басымен теестіріледі, оны зындыыны лшеу ралыны ликаласында белгіленген жерге тоталуымен, яни кескінні санын анытаймыз. лшеуішті немесе сызышты нольдік белгісі кесіндіні бір шымен дл беттестірілуі тиіс.
Балалар мір тжірибесінде брінен де метрмен лшеуді жиі баылайды, метр зындыты негізгі белгісі.
Шамаларды ішіндегі мектепке лдеайда жаыны зынды болып табылады. Осы себепті шамалармен таныстыру зынды жне зындыты лшеу туралы тсінік алыптастырудан басталады.
Балаларды зынды туралы тсінктері мектепке дейін пайда болады. Мектепке алаш келген кезде, балалар сызыты лшемдік айыра біледі (нрселерді зындыын, енін, биіктігін, оларды ара ашытыын). Олар атынастарды дрыс таайындайды: зыныра – ысара, кеірек – тарыра, ашыыра – жаыныра, т.б.
Мектепке оытуды алашы кндерінен бастап балаларды кеістік тсініктерді айындай тсу мселесі ойылады. Бан нрселерді лшемділігі жнінен салыстыру жаттыулары кмектеседі, мысалы: ай кітап жара; кім алысыра, Саша ма жо Оля ма, айсысы тере: бла па? лде зен бе? Осындай жаттыулар процесінде нрселерді зындыы жнінен салыстыру шеберлігі алыптасады, сондай-а салыстырылып отыран асиеті жалпыланады. Тзу сызыпен жне кесіндімен сызыты лшемдіклікті тасымалдаушысы ретінде танысу берілген ымды алыптастырудаы маызды адам болып табылады. Кесінділерді кзбен шамалап салыстыру арылы балалар те жне те емес кесінділер жнінде тсінік алады .
Келесі кезеде оушылар кесінділерді лшеуді алашы бірлігімен таныстырылады. Кесінділер жиынынан бір кесінді бліп алынып, бірлік ретінде абылданады. Балалар оны атауын біліп алады да осы бірлікті кмегімен лшеуге кіріседі.
Балалар сантиметрі жнінде крнекі тсінік алу шін, кптеген жаттыулар орындаан жн. Мысалы: олар здері сантиметрді моделін жасауы, дптерлеріне 1 см кесіндіні сызу, (клеткалар бойынша) шынашаты ені шамамен 1 см-ге те екендігін здеріні табуы керек.
рі арай оушылар кесінділерді лшеумен таныстырылады. Балалар лшеу процесін жне лшеу нтижесінде алан сандар нені крсететініноны тсіну шін, сантиметр модельдерін салуды жне оларды есептеуді арапайым дістерінен иынына лшеп алуа біртіндеп йрену. Содан кейін сызышты немесе рулетканы тиістіріп иып, лшеу тсіліне кіріскен жн .
Кзбен млшерлей білуді дамыту шін берілген кесіндіні шешуден брын, оларды зындыын кзбен шамалап анытатан пайдалы.
лшеуді рал-сайманы ретінде, кз-млшерді пайдаланан дрыс. Кзбен лшеуді ашытыты, биіктікті, зындыты, клемді шамалап салыстыру арылы аламыз. Ол шін бізді санамызда лшем бірлігіні траты бейнесі болуы керек. Ол лшем рал - сайманмен кп жаттыу нтижесінде ана алыптасады.
зындыты бірліктерін оыту теріс емес бтін сандар арифметикасын оытумен тыыз байланысты: сантиметр – бірлікті баламасы; метр жздікті баламасы; дециметр – ондыты баламасы; метр – жздікті баламасы; километр – мындыты баламасы. Бл зындыты лшеу санды шыарып алуды бір тсілі екендігін крсетеді, демек, сан – зындыты сантиметрмен (дм, м, км, мм,) лшеуді нтижесі.
Осыан сйкес шамаларды ру, оу жне жазу сандар нумерациясымен атар жреді:
5 жзд. 3 онд. 7 бірл. = 537 бірл.
5 м 3 дм 7 см = 537 см
Сонымен бірге шамалармен арифметикалы амалдар жекеленген сандармен амалдара сас орындалады:
5 + 3 = 8 5 см + 3 см = 8 см
1. зынды жне заттарды зындыын лшеуді мн – маынасын ашу:
а) «зынды» ымын енгізуге дайынды мектепке дейінгі жаста басталады да, бірінші сыныпта «арапайым тсініктер» таырыбында жаласады:
заттарды зындытарын ажырата білу заттарды зындыы, ені, биіктігі; нктелер арасындаы ашыты – блар зындыты анытайтын заттарды асиеттері;
заттарды зындытарын салыстыру барысында атынастарды таайындау: зын – ыса; алы – жа; биік – аласа; алыс – жаын;
заттарды зындытарын салыстыру: «кз млшерімен», беттестіру; «атар тру» арылы; тсінік бойынша (бла жне зен;
ааш жне бта т.б.);
зынды ретінде сызыпен (тзу жне исы) жне кесіндімен таныстыру;
) сантиметрді (см) кмегімен кесіндіні зындыын лшеу;
р трлі шартты лшеуіштермен (шартты бірліктермен) лшеу арылы кесінділерді зындытарын салыстыру;
бір кесіндіні зындыы р трлі мні болады (І парадокс);
лкен кесіндіні зындыы (2) кіші кесіндіні зындыын кем (ІІ парадокс).
ортынды:орта шартты лшеуіш ажет – сантиметр; 
модельді – кішкене заттарды лшеу шін бірінші зынды бірлігін жне сантимерт моделін кесінді бойынша салып, оны кесіндіге неше рет салынатынын санап, сантимерт моделіні кмегімен кесіндіні зындыын лшеу тсілін крсету;
р оушы здеріне таратылып берілген сантиметр моделіні кмегімен кесінділерді зындытарын лшейді;
1 см жазуын крсету, содан со оушылар лшеу нтижелерін жазады. 5 см, 3 см, 7 см – бл алашы шамалар, яни зындыты (арапайым) мндері;
практикалы жмыс: сантиметр моделін дайындау; зындыы 1 см болатынын анытау.
Осындай жмыстарды нтижесінде шама лшеуді нтижесі екендігі игеріледі жне берілген кесіндіде крсетілетін сантиметрлерді саны ретіндегі зынды ымы алыптасады .