Ертедегі кшпенділер ркениеті тарихи деректерде
Лтты Идея ымы.
Идея – грек сзi, образ, ым, тсiнiк маыналарында олданылады. Атаратын мiндетiне арай идея алуан-алуан ырымен кзге тседi. Мселен, бiрде ол сырт дниенi бейнелейтiн оамды сананы пiшiнi болса, ендi бiрде адамны басты сенiмi орнына жредi. Шыарманы тпкi тйiнi маынасында да олданылатыны бар. лтты идея - лтты сол тарихи кезеде зін-зі тануынан крініс табатын лтты санада басымдыа ие кзарастар. Зерттеушілер бл ымны екі ырына баса маыз береді. Бір жаынан, ауымдастыты зін-зі лт деп танып, тйсінуі, екінші жаынан оны ерекше тарихи адамдар ауымдастыы ретіндегі з кзарастары, станымдары, ндылытары жайлы жалпа лемге жар салуы. Жинатай айтса, лтты идея сз тіркесі тарихи ахуала арай этносты немесе мемлекетті мраты дегенге саяды.
2. Мемлекеттік идеология ымы.
Идеология (гр. идса – ой, пікір, идея + логос – сз) – ілім, оамды санаАлаш рет «идеология» деген терминді француз философы жне экономисі Де Гресси (1754-1836) олданды. Ол «Идеологияны элементтері» деген трт томды ебек жазан. Оны пікірінше, идеология идеялар туралы ылым, ол барлы табиат жне оам туралы ылымдарды, саясат, этика жне таы баса леуметтік былыстарды негізіне жатуа тиіс.Біра «идеология» деген сзді ке тарауына себепкер болан адам Наполеон Бонапарт. Ол либерал журналистерді, саясатшыларды «идеологтар» деп атап, оларды жаратылыстанумен айналысатын алымдара жне шынайы рекет иесі белсенді адамдара арсы ойды. орытындылай келе – идеология дегеніміз белгілі бір масата баытталан идеялар жйесі. Осы идеяларды жзеге асыру арылы лтты немесе леуметтік топты тпкілікті масата жетуі кзделеді.Сонымен идеология жеке мддені олпаштайтын белгілі бір жйеге келтіріліп, делген кзарастарды жинтыы болып табылады. Мндай жйелерді арнайы идеологиялы ызметкерлер жасайды.
3.лтты мрат, лтты кшбасшы. Тарихта мемлекет пен оам кшбасшылары халыты интеллектуалды кш-уаты мен лтты ресурсын біріктіріп, орта масата бастайтын жалпылтты идея тауып отыран. иын-ыстау кезенен лтты ала сйреп шыаратын лтты идея лар мен лтты бірегейліктерді лем дік тжірибесін кптеп кездестіруге болады
Идеология сондай-а мемлекеттін таяудаы жылдара арналан саясатын айындаушы лтты біратар мдделерді де амтиды. Бл, е алдымен, аза лтыны зіні экономикалы cyi жне мдени рлеуі; ауылды, ауылды елді мекендерді айта тлеуі. лтты мдделер азатар мен баса да этностарды материалды жне рухани дамуын олдауды арнаулы леуметтік багдарламаларын зірлеуді кздейді. Идеялар мен мдделер жйесі пікір алысу аидасына орай рылымдалады
4. лтты элита - р лтты рамындаы оамды мірді барлы салаларына нерлым белсенді ыпал ететін зиялылар топтары. лтты элитаны ылыми трыдан мойындау оамны экономиканы дамуын,саясимірді, ылымды, мдениетті,оамды процестерді басару шін лтты элитаны нерльш лайыты жне дайындыы мол кілдерін саралауын талап етеді. Алайда бан лтты элитаны кейбір кілдеріні басалардан стем болуа, белгілі бір артышылытара жетуге, басаны ебегін пайдаланып баюа кш салуы арама-арсы келеді. Мндай пиылдар лтты бірлігін бзады.
лтты рух - халыты зін-зі тануымен айындалатын, скеле арман-мраттарымен сипатталатын, елдік ттасты идеясымен негізделетін міршедік кш-куаты. лтты рух жалпы аламды рух пен жеке адамды рухты днекері боландытан, кез келген лтты, мдениетті кілі зіні лемдегі орнын зіндік лтты толсанасы арылы баамдауы зады былыс. Сондытан жеке адамны таным терезесі лтты таным трысынан, лемдегі жалпы адамзатты ндылытарды игеріп, рухани игіліктерге з лесін осады. ай халыты болсын бойында з табиатына тн зге де айталанбас асиеттері, мінезі, ділі болуы лтты рухпен тікелей байланысты. Кзбен кріп, олмен стайтын зат болмаандытан, лтты рухты крініс беруі лт кілдеріні кркем шыармашылыынан, халы даналыынан, асырлар бойы сабатастыын збеген рухани мраларынан крінеді. рбір лтты зіне тн лтты рухы бар дегенде, оны зі жайлы дниетанымынан, дниеге кзарастары мен мінез-лынан, мрат-масатынан даму, згеру, кейде лсіреу, яни немі озалыс стіндегі былыс екенін аарамыз.
Ертедегі кшпенділер ркениеті тарихи деректерде
aзa хaлыны дстрлi мдeниeтiнi дiгeгi, лтты тaрихи зiндiк сaнaсыны зeгi – кшпeндiлiк былысы.Кшпeлi хaлытaрды мдeниeтi отырышы eлдeрдi мдeниeтiн жaлaстырушы, Шыыс пeн Бaтысты тйiстiрушi рлдi aтaрды. Кшпeлi оaмны нeгiзгi мiр сру сaлты динaмикaдa болaндытaн, олaрды бaсa мдeниeттeрдeн ошaулaнып aлмaуынa, нeмi жeтiлуiнe дe сeрi тиiп отырды. ркeниeттi зiн тaзa мдeниeт дeп сaнaйтын A. Тойнби: «Кшпeндiлeрдi тaртaн сaзaйы, шындыынa кeлгeндe, эскимостaрдaн кeм болмaды. Олaр бaындырысы кeлгeн тaбии жaдaй здeрiн дaлaны ожaсы eмeс, кeрiсiншe, лы ылды. Эскимостaр сeкiлдi кшпeлiлeр дe жылды трт мeзгiлi мeн тaбиaтты ттынынa aйнaлды. Дaлaмeн бaйлaнысты жолa оямын дeп жрiп, лeмнeн ол здi. Олaр з жeрлeрiн жиi-жиi тaстaп, кршiлeс отырышы ркeниeт иeлeрiнe бaсa кктeп кiрiп, кршiлeрiнi aлыпты тiршiлiк aысын тaлaй мртe тотaтып тaстaды. Кшпeлiлeр тaрихи оиaлaрa осылaй aйбaрын тaнытaндытaн, олaрды тaрихы бaр aуым дeугe болмaйды» , - дeгeн болaтын. «Тaрихы жо aуым» дeгeннi aры жaындa трпaйы хaлы, тaы оaм, дaмуы жо дрeжe жaтыр.Кшпeлi этностaрды здiк жeтiстiктeрiн бойынa сiiрe отырып, зiндiк кшпeлi шaруaшылы-мдeни дстрiн сaтaп aлaн бiрдeн-бiр хaлытaрды бiрi – aзaтaр. Сондытaн дa олaрды дстрлi этномдeниeтiнi нeгiзгi aрхeтипi – кшпeндiлiк.