Азастандаы лтаралы атынас мдениетіні тарихи бастаулары

азастандаы лтаралы атынас мдениетіні тарихи тамырларына зер саланда андай тарихи фактілер мен оиаларды білу ажет. Бл аза жеріні Ресей империясы рамында болан кезеде патша кіметіні ауматы, кімшілік реформалары барысында халыты этникалы рамы лкен згеріске шырады. азастан енді бірлтты емес, кплтты елге айналды. 1897 жылы сана есебі бойынша азастанда 4 млн. 147 мы адам мір срген. Сол дуірді жаттарыны тілімен сйлегенде халы «жергілікті» - азатар, «орыс оныс аударушылары» болып блінген жне «басалар», яни оан жоары аталандардан баса этностарды брі кірген. Сол кезде азастан Далалы жне Тркістан генерал-губернаторлыы болып екіге блінді. Далалы лкеде

азатар – 77%, орыстарды лес салмаы 20%, баса лт кілдеріні барлыын оса есептегенде – 3%-ды рады. Ал Тркістан лкесінде мндай крсеткіштер тмендегідей болды: «жергілікті братаналар» – 94,4%, орыстар – 3,7%, баса халытар – 1,9%. Жалпы азастан бойынша халыты этникалы рамы тмендегідей крсеткіштерді рады: жергілікті халы – 85.7%, ХІХ . соына арай оныс аударушылар – 11.9%, баса халытар – 2,4%. XX . басында «столыпин реформасы» кезінде азастана оныс аудару озалысыны белсенді жргізілуіне байланысты елімізді этникалы рамы едуір згеріске шырады. І дниежзілік соыс арсаында 1913 ж. азатар - 58,5%, ал орыстар 29,6% рады. азастан халы рамыны кплтты болып алыптасу дерісі кеестік дуірде одан рі кшейді. Оан алышарт болан тарихи оиалара мыналар жатты: индустрияландыру кезінде жаппай сипат алан миграциялы дерістер, кштеп жымдастыру мен саяси уын-сргін науандары, ттас халытарды кштеп оныс аудару, лы Отан соысы кезіндегі бейбіт халыты эвакуациялау, ты жне тыайан жерлерді игеру. 1926 жылы 17 желтосанда екінші бкілресейлік халы санаы жргізілді. 1926 жылы сана орытындысы бойынша азастанны этникалы рамы тмендегідей болып алыптасандыын крсетті: азатар – 3 627 612 адам немесе 58,5%, орыстар – 20,6%, баса лт кілдері – 20,9% рады. азастан шін аса ауыр нубет келген жымдастыру мен кшпелі халыты кштеп отырышыландыру науаны еді. йткені, кеес кіметіні есепсіз саясаты азастанда 1930 – 1933 жылдарды амтыан лкен аштыа алып келді. аза даласында брын-соды болып крмеген бл аштытан ресми дерек бойынша 1 млн 750 мы адам немесе аза халыны 42%-ы ырылып алды . Ашты пен уын-сргіннен бас сауалап 1 млн 30 мы адам азастаннан тыс жерлерге кетуге мжбр болып, оны 616 мыы айтып оралмады. 200 мыа жуы аза ытай, Монолия, Ауанстан, Иран, Тркия елдеріне асып кетті. 1939 жылы кезекті халы санаы жргізілді. Оны нтижелері этностарды ара салмаы крт згергенін крсетті. Ашты, миграциялы саясат азатар саныны крт азаюына алып келген-ді. азатар - 37,9%, орыстар 40,2%, басалар – 21,9%. Осы кезенен бастап азастанны этникалы рамыны ерекшелігі, аза халы з атамекенінде аз лта айналды. ХХ асыр ата саяси-ыты жйе – тоталитарлы мемлекетті тудыран еді. Бл жйе кштеп оныс аудару - депортациялау тжірибесін кеінен олдана бастады. 1920 жылдары-а жзеге асырыла бастаан болатын. Бл кезде Сібірге, Орал мен аза жері не оппозиция белсенділері, ауатты азаматтар, дін кілдері, брыны патша кімшілігіні чиновниктері жер аударылан-ды. 1937 – 1940 жылдары кеестік корейлер, немістер, ы рым татарлары, алматар, баларлар, шешендер, ингуш тер, а рашайлар мен месхет тріктері барлы ытарынан айы рылан еді. Оларды шетелдік тышы, диверсант деген жал ан, ойдан шыарылан айыппен баса жерлерге оныс ау дарды. Кштеп оныс аударуды ауымы мен атадыы бл шараны уын-сргінге шыраан этникалы топтарды асаана ртуды кздегенін длелдеп трса керек. Алдымен леуметтік жне тапты белгі бойынша «халы жаулары» уындалса, одан кейін лтты белгі бойынша «сенімсіз халытар» оныс аударылды. аза жеріне барлыы 60 астам этностар оныс аударылды. КСРО аумаында жаппай уын-сргін жылдарында 3 миллионнан астам адам жер аударылды. Оны шамамен жартысы азастана, аланы Сібірге жер аударылды. аза жеріне оныс аударыландарды саны 1 миллион 200 мы, соны ішінде, немістерді 38%-ы, шешен мен ингуштарды 83%-ы, крістерді 59%-ы, баларларды 55%-ы, арашайларды 58%-ы, гректерді 76%-ы, курдтарды 62%-ы кшпен оныс аударылды. аза халы тадыр тлкегімен о ныс аударылып келген халытарды саталып алуы мен ру ха ни-материалды трыда айта тлеуіне ммкін бол ан к мегін аяан жо-тын. иын-ыстау кезеде аза хал ы ны крсеткен мейірбандыы мен онажайлылыы о ныс ау дарылып келген халытарды жадында саталады ж не ол ешашан мытылма емес. Міне, осылайша жоары лтаралы атынас мдениеті алыптасты. Адамдар антигуманды саяси жйе жадайында болса да зіні адамгершілік бет-бейнесін сатап алды. Ресми билік орындарыны уын-сргін саясатына арамастан, з еркіндігін, ала берді, мірін ауіп атерге тіге отырып, адамгершілікті биік лгісін крсетті. иын-ыстау кезеде аза хал ы ны крсеткен мейірбандыы мен онажайлылыы о ныс ау дарылып келген халытарды жадында саталады ж не ол ешашан мытылма емес. Бл азастанды лтаралы атынас мдениетіні негізі уаыт те келе бейбітшілік мдениетіне, руханилы пен келісім ндылытарына ласты. Халыты тадырында шпес із алдыран 1941-1945 жж. лы Отан соысы болды. Осынау крделі кезеде азастан босындар мен майдан аумаынан эвакуацияланан адамдарды екінші отанына айналды. Тек 1941 жылы ана азастана 386,5 мы адам эвакуациаланды, ал 1942 жылы оларды саны 500 мынан астам болды. Оларды барлыы аза жерінде баспана тауып, аза халыны онажайлыына кез болды. Осылайша азастанды бейбітшілік мдениеті, рухани келісімні тамыры зіні беріктігін жне ныая тскендігін длелдеді. 1989 жылы атарда КСРО-даы соы халы санаы ткізілді. Бл сана орытындысы бойынша азастан хал ыны саны 16 млн. адам болды. азастан халыны ра мы санды крсеткішпен тмендегідей еді: азатар – 39,7%; орыс тар – 37,8%; басалары – 22,5% рады. азастанны туелсіздік алуына байланысты елдегі этнодемографиялы ахуал да згере бастады. Туелсіздік кезеіндегі жаа былыс – ол аза халыны лес салмаы елдегі баса этностара араанда арта бастады. 1999 жылы сана бойынша 53,4%, ал 2009 жылы сана бойынша 63% астам. Елді этнодемографиялы дамуындаы бл тенденция мемлекет рушы лт – азатарды баса этностарды топтастырудаы рлін, оамдаы келісім мен бейбітшілікті амтамасыз етудегі жауапкершілігін айындап трса керек. Ол азастандаы лтаралы атынас мдениетіні бейбітшілік, мдениеті, рухани келісімге ласу динамикасын крсетіп тр. Оны негізі аза халыны менталитетіндегі онажайлылы пен толеранттылы ндылытары тр.