Сурак. Малімні зін зі басару шеберлігі зін зі алып.ды техникалы негізі
Оыту жне трбиелеу мселелерімен шылданан лемге йгілі ламалар Я.А.Коменский, Ж.Руссо, Песталоций, Дистервег, орыс алымдары К.Ушинский, Л.Толстой, А.Макаренко, В.Сорока-Росинский, В.Сухомлинский, т.б. “егер кез келген адам зін-зі трбиелеу дрежесіне жеткен кнде оны трбиелеуді ажеті жо, йткені оны трбиелеу аяталды” деген пікірді дріптеген. йткені “оны трбиесімен баса біреулерді шылдануыны ажеті жо, ол енді зін-зі трбиелей алады” деген пікірге келгені педагогиканы тарихынан белгілі.
зін трбиелеуге ыпал ететін факторлар – оамны немесе кпшілікті пікірі, сынды абылдау жне зін сына алу ммкіндігі, жымдаы жаымды тыныс, жаын леуметтік орта, стазы, дос-жараны, ата-ана жне басаларды кмегі.
Педагог, психолог алымдарды ебектеріне жне з тжірибемізге сйене отырып зін-зі тану жне оны нтижесі ретінде зін-зі трбиелеуді мынадай тсілдерін анытады.
зін-зі талдау – бл зіні ой-сана аымы мен сезім ызметіні дрыс-брыстыын ой елегінен ткізіп, саралау;
жріс-трысы мен мінез-лын талдау іс-рекеті, басалармен арым-атынасы, іс-имылы, таы баса сараптау;
зіні сйлеу мнері мен сздік оры жне сзді ынуы мен тсінуін талдау;
зін мір срген жаын ортадаы адамдармен салыстырмалау;
зін-зіні мраты мен (идеалы) салыстырмалау;
зін мрат тламен салыстырмалау;
зін-зіні жаын рбысы мен салыстырмалау;
зін басалармен салыстырмалау;
зіні ішкі жан дниесіндегі кемшіліктерді саралау;
з бойындаы іш тарлы, жалаулы, салыртты, зімшілдік, креалмаушылы, улыпен кзге шалыну, басаларды азаптап пайда табу, адамдарды арасына іріткі салу секілді нашар мінездерді бар-жоын сараптаудан ткізу
Бларды анытаан со енді оларды ішінен кейбір кемшіліктер бойында бар болса оларды жою жолдарын арастыру керек. Осыан орай мынадай зін-зі трбиелеу дістерін сынамыз:
з мінез-лын реттеу шін зіне бйры беру;
белгілі бір істі жзеге асырудаы жалаулыын жою шін зін-зі мжбрлеу;
зін-зі жаттытыру – белгілі бір дет, дадыларды бойына сііру шін олданатын бір істі кп рет айталау арылы жаттыу;
кндігу - р трлі мір жадайларына, жаа мір салтына, жаа трмысты жне ксіптік талаптара бейімделу шін жзеге асырылатын ішкі саналы жне сырты іс-имылды рекеттер;
деттену – жаа мінез-лы, жріс-трыса дадылану шін істелетін тланы зіндік рекеті;
зін-зі айраттандыру (айрау) немесе жігерін жану арылы бойындаы салырттыты жою, жігер айратын ояту, з ойы мен сезіміндегі жасаншатыты жою шін иландыру тсілін олдану;
зін-зі бойындаы уатына сендіру;
зін-зі нандыру – ойша жне сз трінде белгілі бір арнайы формулаларды орындау арылы жзеге асады. зі мен зі кеесуді “абырамен кеес” дейді халымыз.
Адамны белсенділігі оны рекетшілдігіні кзі – ажеттенуін анааттандыруа баытталан іс-имылы. алым-психологтар .Жарыбаев, Ж.Трікпенов жне т.б. пікірлері бойынша жалпы азаны анатомиялы-психологиялы асиеттері мен тланы андай да болса асиеттеріні дамуына жйке жйесі ммкіндік жасап, туа пайда болуы ммкін, біра, бл ммкіндіктер тек трбиеге байланысты жзеге асады.
Жаандану кезіндегі педагог даярлыы
оамны жоары педагогикалы білімді мамандара ойылатын талаптары соы жылдары крделенді. Жаа оам малімі – ол рухани адамгершілігі жоары, азаматты жауапкершілігі мол, белсенді жасампаз, рефлексияа абілеті басым, экологиялы білімді шыармашыл тла, зін-зі дамыту жне зін-зі крсету (мтылысы, діснамалы алыптасуыны жоары дегейін сипаттайтын леуметтік, тлалы, коммуникативтік), апаратты жне біліктілікті баса трлерін мегерген зырлыы жоары маман. Сондытан малім білімні зіндік ндылыын аны саналы тсініп, з пнін жетік білуі тиіс. Ендеше болаша ксіби маман мына сапаларды мегеруі шартты міндет:
1. Ол з пнін біліп ана оймай, сонымен атар педагогикалы рдістегі р атысушыны орнын кре білуі, оушылар іс-рекетін йымдастырып, оны нтижелерін алдын ала байап, ммкін болатын жадайда артта алушылыты реттеуі;
оушыларды негізгі зырлыын алыптастыруа дайындыы (ндылы-бадар, жалпы мдениет, оу-танымды, коммуникативтік, апаратты, леуметтік-тлалы, зырлы жне т.б.)
2.Оушыларды адамгершілік-рухани, азаматты-патриотты, кп-мдениетті, экологиялы, денсаулыын сатау трбиесін жзеге асыра білуі;
3.Білімге ерекше ажеттілігі бар балалармен жмыс істеуді жзеге асыру (ммкіндігі шектеулі балалар, дарынды балалар, жетім балалар, ішімдікке, нашаорлыа туелді балалар, т.б.).
Бндай нтижеге жету шін болаша малімдерді даярлау жоары оу орындарында біртіндеп жргізілуі ажет, тла болып сатылап алыптасуы шін оан жадай жасау керек. Ол шін алынан білім негізінде тланы баыты айындалан сала бойынша ксіби іс-рекетін алыптастыру шарт. Болаша малімдер тжірибеде жинаталан теориялы білімдерін мірде олдану арылы оларды ксіби дісі жинаталады. Сонымен ксіби іс-рекетті технологиясы мен ксіби зіндік санасы алыптасады.
Мамандыты мегерген рбір адам оны ш аспектісімен кездеседі: тлалы, мазмнды, процессуалды (технологиялы). Бл аспектілер педагогтерге тн (профилге байланысты емес) пндерді жеке ерекшеліктер іс-рекетінде бейнеленеді. Сонымен атар болаша малімдерді ндірістік іс-рекет жадайына бейімдеу ажет.
Психологиялы бейімделу – педагогикалы рдісте субъектілерді психологиялы жадайын тсінуге икемделуі десек, технологиялы бейімделу – оушыларды іс-рекетін йымдастыруды дістерін мегеру. Бдан баса жоары оу орындарыны клдене жне тігінен йлестірілген педагогикалы кімшілік іс-рекеті жйесіне де болаша малімдерді бейімдеу ажет. Болаша жаа формация малімін алыптастыруды басты бадарына инновациялы, шыармашылы ойлары бар трбие идеясы жатады. Соны нтижесінде леуметтік мнді сипаты, арым-атынасы, трткісі жне алыптасан зырлы тірегі бар оушыны жаа тласы алыптасады. Сол себепті болаша малімнен шыармашылы баыттаы педагогикалы іс-рекеттер талап етіледі. Олар тмендегілер:
1.болаша педагог зіні ммкіндігін наты баалай білуге йренуі, лді жне лсіз жаын, ммкіндіктерін діл баалауды білуі (зін-зі реттеу, зін-зі баалау, эмоционалды кіл-кйді крсете білу, арым-атынасты, дидактикалы абілеттері, ерекшеліктері, т.б.);
2.жалпы мдени-интеллектуалды іс-рекетті мегеруі (ойлау, есте сатау, абылдау, елестету, кіл блу);
3.лемдік білім беру кеістігіні даму тенденциясында тіп жатан интеграциялы рдісінде азіргі білім берудегі кпмдениеттілігі жне малімні кптілділік даярлыына болжам жасауа бадарлана білуі;
4.жастарды патриотты рухта трбиелей отырып Отан игілігі шін жемісті ебек етуге мтылдыру жне мемлекет пен оам шін зіні іс-рекетіні маыздылыын тсінуі.
Педагогикалы білім беруді масаты – педагог біліктілігіні дамуына кмектесу, ксіби міндеттерді шешу абілеттілігін жетілдіру, азастан Республикасыны азіргі кезеіндегі білім беру жйесіні даму ерекшелігін амтамасыз ету жне
жалпы 12 жылды білім беруді енгізу. Сондытан еліміздегі педагогикалы білім беруді маыздылыы педагогикалы кадрлар даярлыыны сапасын жетілдіруді, лемдік білім беру кеістігіні даму тенденцияларын оам дамуыны тратылыы контексіне сйкестендіріп реформалауды ажет етеді. Осыан орай, республикамызды жоары оу
орындарында сапа менджменті жйесін енгізу жмыстары жргізіліп жатыр.
Пед этиканы категориялары:
-ксіби парыз;
- педагогикалы ділеттілік;
- ксіби ар-ождан;
- педагогикалы ар-намыс;
- педагогикалы такт;
- жауапкершілік;
- ар-ождан
- бедел
Педагогикалы этиканы негізгі принциптері
- Ізгілік принципі;
-Педагогикалы оптимизм;
-Педагогикалы ынтымат;асты жне жымшылды
-Азаматты, патриотизм;
-Тлаа талап оя алу жне оны рметтеу;
-Профессионализм, шыармашылы
25. Пед. арым-атынастаы мимика пантомимика.«Педагогикалы техника» терминімен малімні оушыа жеке сер етуді трлі ралдарын белгілеуге болады, дейді А.С.Макаренко. Оны ралдары: икемделу абілеті, дауысты орнату, мимика, пантомимика, сйлеу мдениеті, ойынды тсіну абілеті. «Педагогикалы техника» ымына екі компоненттер тобы енеді. Бірінші топ: педагогты зін-зі, зіні рекетін билеу іскерліктері - з денесін билеуі (мимика, пантомимика); эмоцияларын, кіл-кйін басаруы; леуметтік перцепция іскерлігі (бет-лпетінен тану); сйлеу техникасы (дем алу, дауыс, дикция). Екінші топ компоненттері трбие рдісіні технологиялы жатарын ашады, тлаа, жыма ыпал ету іскерліктерімен байланысты. Олар мына элементтерден трады: педагогикалы арым-атынас техникасы, талап ою техникасы, тртіп орнату техникасы, ертегі уанышты йымдастыру техникасы, кн тртібін йымдастыру техникасы, жазалау техникасы. Мимика - зіні ойын, сезімдерін, кіл-кйін бетті блшыеттері кмегімен білдіру нері. Кейде бет-лпет, кзарас арылы сзден грі кштірек сер етуге болады. Кинетикалы арым-атынас жйесіні элементтері ретінде имыл жне мимика апаратты эмоционалды мнін арттырады, оны жасы мегерілуін амтамасыз етеді. рине, бет-лпет айтылатын сзге сйкес згертілуі тиіс. Типтік педагогикалы мимика бет-лпетті аталдыы, уаттылыы. Бет-лпет, ттас сырт келбет секілді, сенімділікті, уаттауды, кінлауды, ренжуді, кілі толмаандыты, уанышты, ызыушылыты, ашулануды бірнеше варианттарда крсетуі тиіс. Клкі де сезімдерді ке трін білдіре алады. Мимиканы мнерлі бліктері – ас-аба, кз. Пантомимика – бл денені, ая-олды озалысы. Ол негізгіні крсетуге олайлы, бейнені суретін салады. Педагогты имылы негізгі ойды жне сезімді кшейте отырып, стамды жне йымдасан боланы жн. имылды трлері: бейнелеу жне психологиялы. Бейнелеуші имылдар ой жйесін крсетсе, психологиялы имылдар сезімді білдіреді.
26. Малімні сырты киіміні мдениеті.Трбиешіні сырт келбеті эстетикалы мнге ие болуы тиіс. зіні сырт келбетіне селос арауа болмайды, сонымен бірге тым атты кіл блу де ажет емес. Педагогты сырт келбеті оушылара ыпал жасауды ралы, трбиешіні ішкі рухани дниесіні бейнеленуі ретінде олданылады. Трбиешіні эстетикалы мнерлілігі оны бет-лпетіні аншалыты жылы шырайлылыынан, іс-рекетіні жинаылыынан, стамдылыынан, орынды имылдарынан, денесін тік стауынан, жрісінен крінеді. Егер малім оушыларды алдына дрыс тіктелмеген костюммен, те таза емес бет орамалмен, таралмаан шашпен келіп трса, трбиеленушілерден ыптылыты, тазалыты талап етуге болмайды. Малімні киіміне ойылатын негізгі талап – арапайымдылы, сымбаттылы, артышылыты болмауы, жасы талам. айсыбір шаш лгісі, кйлекті айрыша тігісі, шашты тсін жиі згерту оушыларды назарын аударады. Малімні киім киісіндегі шекей бйымдар, костюмі, шаш лгісі рдайым педаогикалы міндетті – трбиеленуші тласыны алыптасуына тиімді ыпал етуге – шешуге баытталуы тиіс. Малім рашан киім кигенде орнын жне белгілі бір шекті сезінуі керек. Сондытан, ол сабаа жне театра барарда трліше киінеді. Балалар педагогты ішкі жне сырты демілігіні бірлігін, ттастыын те жоары баалайды. Сондытан, рбір малімні бойында зіні сырт келбетіні эстетикалы мнерлі болуын арттыруа мтылысы болуы тиіс. Трбиешіні сырт келбетіні мнерлілігі, сымбаттылыы оны з денесін тік стауына да байланысты. Денені тік стау тланы ішкі абыройыны крсеткіші. Бкірейген, лсіз адам кшті наыз уатты крсеткіші бола алмайды. Бкірлік, салбыраан бас, бос жатан олдар адамны ішкі дниесіні лсіздігін, оны з-зіне сенімсіздігін, жмыс жасауа деген ыыласыны жотыын білдіреді. Адамны бойыны зындыына арамай тік жруі, жинаылыы оны ерекше кштілігін крсетеді; оушылар бл педагогты зіні біліміне, кшіне сенімді екенін креді, малім оларды баурап алады. Денені дрыс, тік стау шін спортпен, арнайы дістермен айналысу ажет. Малім сабата оушыларды алдында дрыс тру мнерін, сыныпта ешкімге кедергі жасамай озалуа йренуі тиіс.
27. Пед сзі трбиелік ыпал ету мен малмат беру ралы ретінде.Малім сзі оу-трбие жйесіні маызды элементі болып табылады. Ауызша сйлеу шеберлігі, балаларды назарын зіне аудару жне стау іскерлігі, сендіру, ызыушылыын ояту іскерлігі, кіл-кйіне сер ету – бл асиеттерсіз малімді елестету ммкін емес. Тіл – тланы алыптастыруды, леуметтік тратануыны маызды ралы. Оу-трбие рдісінде тіл ерекше орына ие. Егер сзді педагог белгілі бір масатта трбиелеу ралы ретінде пайдаланса, оны ыпалы, сзсіз, артады. Кез-келген маманды бойынша малімні, трбиешіні сйлеу материалы дрыс, мотивті трде тадалып, трбие масатына, ситуацияа, белгілі бір жадайларды ерекшеліктері мен сипатына сйкес жзеге асырылуы лкен жауапкершілікті ажет етеді.
Тіл жне сз объективті аиатта рдайым бірттас, ажырамас блік ретінде таныланмен, олар бірдей емес. Тіл – бл берілген жымны барлы мшелері тгел абылдайтын жалпыа бірдей мазмна ие, сйлеу практикасында бекітілген тілдік белгілерді (морфема, сз, сйлем) жйесі. Сз (сйлеу) – бл жымны тілі зіні наты практикалы олданысын табатын жеке индивидтерді тілдік рекеті. Тіл мен сзді айырмашылытары бірін-бірі толытырады. Егер кез-келген наты олданыстан абстракцияланан тіл арым-атынас жсауды мбебап ралы болып танылса, наты тілдік ситуацияда белгілі бір мазмна ие аталан арым-атынас ралды сз болып табылады. Яни, сз жне тіл – бл зара байланысан тілдік рекетті екі трлі формасы.
28. «Педагог сзі» дегеннен грі «педагогті шешендік шеберлігі» деп айтанды жн санаймыз. Шынында да педагогикалы шешендіктану ылымы ркендеп анат жаюда. Бгінгі заман талабына сай мектеп малімдеріні педагогикалы шешендіктану іліміне сусап отыран жайы бар, кн санап ызыушылытарымен ынтазарлытары да арта тсуде.Педагогикалы шешендіктану педагог мамандара білім орымен берумен атар сз сйлеу білік-дадыларын жинатауа септеседі. Педагогтерге оытуды, трбиелеуді жне оушыларды дамытуды маызды амалы ретінде, педагогті ксіби іс-рекетіндегі маызды рал ретінде сйлей білуге кмектеседі. Сондай-а педагогті сз дрыстыын, тазалыын, длдігін, длелділігін, байлыын – жалпы сйлеу сапалылыын, азіргі аза деби тіл нормаларын кеінен таныстырады. Педагогикалы шешендіктану малімге зара пікірлесу, сйлесу ммкін еместей крінетін е ауыр кластармен арым-атынас жасауа, сондай-а малім не оушы тарапынан зара тіл табысуа еш лы, мтылысы, ммкіндігі жотай, тіпті абілет-арымы таяздау крінетін, алынбас амал іспеттіорталарда монологты сз сйлеуге ммкіндік туызады. Сонымен атар кез келгенпедагогикалы трыда сер етуді сттілігі малімні сз сйлеу стінде зін-зі таныту арылы крінеді десек, малім сйлеген сзі арылы оытады, трбиелейді, зіндік кзарасына иландыра жмылдырады, пікір алмасады, оушыларды санасында мейлінше тереірек, сері жоары образдарды тудырады.
29.Сз рекетіні псих рлымы.арым-атынас рылымын тадауда адамны, cipece,педагогты жалпы мдениет дегейі айындалады.Егер педагог алдын-ала міндеттерді белгілеп, оларды кз алдына елестетсе, оушылармен арым-атынас орнату тиімді болар еді: ол андай масатпен cйлeyi керек, ол нені айтуы керек, алай сйлеген дрыс. Яни, сзді психологиялы рылымын осы масата баындыруы тиic.
Осылайша, малімні педагогикалы шеберлігі оны ауызша сйлеуді трбиелеу асиеттерін мегеру іскерлігіне туелділігі аныталды. Осыан байланысты педагогикалы кадрларды даярлауды маызды шарты - студенттерді бойында тілге мият арауды жне оларды сйлеу мдениетін дамытуа наты баытталуды белгілеу ажет. Ceбeбi, тіл жне сз - болаша ксіптік рекетті басты ралы болып табылады.
30. Сз малім мен оушыны тіл табысу ралы.Педагог — з ісіні шебері, жоары мдениетті, з пнін тере мегерген, ылым мен нерді тиісті салаларынан хабардар, жалпы, сіресе балалар психологиясыны мселелеріне аны, оыту мен трбиені дістемесін жетік игерген маман.
Педагогикалы шеберлік – тек ана малімні жалпы, жан – жаты жне дістемелік сауаттылыы ана емес, ол – р сзді оушылыра жеткізе білу, оларды толы абыл алуы.
Малім оушылара рухани тлім – трбие беру шін халы ауыз дебиетін жасы білуі, мегеруі ажет. р баланы ішкі ммкіндігі мен зіндік арымын дамытуа сер ететін рухани-адамгершілік аидалары — жеке тланы зін-зі жзеге асыруыны аса ажетті шарты болып табылады. Сол себепті рухани-адамгершілік білім негіздеріні ыпалдасуына кркем шыарма негіз болып табылады.Кркем шыарма – дебиетті мазмнын рушы материал.
32. Сйлеу мдениеті - бл деби тіл нормаларына сйкес сздерді олдану, айту, згерту, баса лексемалармен бipiктіру, сйлемдідрыс растыру. Тіл нормалары (орфографиялы, орфоэпиялы, лексикалы, грамматикалы, стилистикалы) дегеніміз арым-атынаста ажет болатын ралдарды жиынтыы. Олар деби тілге тн, оларсыз сйлеу мдениеті болмайды. Сйлеу мдениеті eкi компоненттерден ралан: тілдік элементтер мдениеті жне арым-атынасты орнату мдениеті. Сйлеу мдениеті жайындаы ылым тілтану саласына жатады, ол, е алдымен, лексика, орфография, орфоэпия, морфология, синтаксис, стилистикамен байланысты. Біра тілдік ралдарды мнерлілігі жайындаы ылым баса ылымдарды элементтерін жинатайды, олар: дебиет теориясы, психология, педагогика, анатомия жне физиология, физика (акустика) жэне т.б. Жоары оу орны оытушысыны, малімні cзi наты, дрыс, тсінікті, демі, ыса да нса жне т.б. асиеттерге ие болуы тиіс. Сйлеу мдениеті ымына сздік орды байлыымен аныталатын лексикалы мдениет енеді. Бай сздік оры - бл сйлеу мдениетіні ажырамас блігі. Тілді байлыы сздерді санымен емес, оларды трлі маынасында олдану асиетімен де аныталады. Бл былыс полисемия деген атауа ие. Сздерді олдануда те абай болан жн. Сйлеу барысында е ажетті жне келістi сздерді олдану длдікке - сйлеу мдениетіні маызды сапаларына келеді. Педагог сзі сауаттылыымен атар мнерлілігімен,
бейнелілігімен, эмоционалдыымен ерекшеленеді Оан фразеологизмдер, маал-мтелдер, наыл сздер, афоризмдер, анафора, градация, инверсия сынды стилистикалы фигуралар жатады. Интонация - ауызша сйлеуді жрегі. Оны eкi тpi бар: логикалы, жне эмоционалды.-экспрессивті. Логикалы интонацияны масаты - сйлемде маызды мнге ие сздерді айындау. Эмоционалды-экспрессивті интонация малімге зі гімелеп отыран адамдара, былыстара, оиалара деген арым-атынасын, кзарасын, сезімін, баасын керсетуге мміндік береді. Осылайша, тіл - бл маызды аппарат ралы, педагогикалы арым-атынас ралы, трбиешіні трбиеленушілерге ыпал ету ралы. В.А.Сухомлинский сзді маызын былайша керсетеді «...Сз - адамны мінез-лыны те нзік салаларына з серін тигізуге абілеті бар те жіішке пыша. Оны дрыс олдана білу іскерлігі - лы нер. Сз арылы жан слулыын тудыруа болады, Kерісінше, сзбен оны блдіруге де болады. Ендеше, тек слулыты тудыратын іскерліктерді мегерейік».
33. Сйлеу техникасы - бл малімге сз мазмныны барлы байлыы мен мнін оушыа жеткізуге ммкіндік беретін сйлеу дем алысыны, дауыс шыару жне дикцияны орнату дадыларынын кешені.
Дем алу физиологиялы ызметке ие. Ол азаны жмыс жасауын амтамасыз етеді. Сонымен атар, ол сзді энергетикалы базасы. Сз дем алысы - фонациялы. (грек cзi phono -дыбыс) болып табылады.
Сйлеу техникасыны негізгі элементтері: сздік тынысы, темп, дикция, р дыбысты, буынды, сзді аны айту дегейі. Сйлеу техникасын игеру айтар ойды арасындаы байланыстарды жасы жеткізуге ммкіндік береді.
Наты сйлеуге дайынды шешендік сзді трімен ерекшеленеді. Лебіз мазмнды болу шін, шешен алдын ала дайындыта мынаны ескеруі керек: кімдерді алдында сйлейді, андай мселелер сол аудиторияны ызытырады, сзді мазнында ты мліметтер жеткілікті ме. Сондай-а, оны таырыбына, сйлеушіні алдында тран масат, міндеттерге, оны жеке ерекшеліктеріне, аудиторияны рамына байланысты болады.