Арым-атынас рылымы мен функциялары
арым атынас біріккен іс-рекет ажеттілігін туызатын адамдар арасындаы байланысты дамуын орнататын крделі кп жоспарлы процесс. Адамдарды танымды хабарлар алмасуы, зара тсінісуі, бір-бірін абылдауы. . Бл арым-атынас адамны сйлеуді мегеруіні арасында іске асады. Ол зіні ойын, білімін, зіні сезімін баса адамдара хабарлай алады жне зі баса адамдарды ойын тсіне алады, оларды сезімдері мен мтылыстары туралы білуге ммкіндік алады. Тілді кмегімен сйлеу арым-атынасында рбір адам білімні кп блігін баса адамдардан алады. Жинаталан тжірибені жне білімді мегеруге оыту рдісі жатады.Сйлеу — тілді кмегімен адамдарды зара арым атынас рдісі.
арым-атынасты трлерi:
1. Маскiлi арым-атынастар; бiр кннi iшiнде бiрнеше маска кию. Формалды арым-атынас, яни мнда маскiлердi пайдаланып схбаттасушыларды тлалы ерекшелiгiн тсiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлы, аталды, тйыты). Шынайы схбаттасушыа деген сезiмдерiн, эмоцияларын арым-атынас барысында крсетпейдi.
2. Формалды рлдiк арым-атынас – мнда схбаттасушыны тласы мен леуметтiк рлi маызды болып табылады.
3. Iскерлiк арым-атынас – мнда схбаттасушыны iске деген тлалы ерекшелiгi, мiнезi, жасы, кiл-кйi ескерiледi. Сонымен бiрге оны iске деген ызыушылыы мндiк маызды орын алады.
4. Достарды рухани жне тлалы арым-атынасы – мнда кез келген таырыпа гiме озауа болады, тек сз арылы ана емес жест, мимика арылы бiрiн-бiрi жасы тсiнедi.
5. Маникулятивтiк арым-атынас схбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуа баытталан. Ол шiн схбаттасушыны тлалы ерекшелiгiне байланысты трлi дiстер пайдаланады.
6. Вербалды жне вербалды емес арым-атынас.
Коммуникациялы жйе – бл алынатын жне берiлетiн апаратты тсiнудi амтамасыз ету масатында адамдар арасындаы хабар алмасу.
Педагогикалы арым-атынасты негізгі функцияларын анытау шін жалпылай абылданан классификацияа сйенгеніміз дрыс болады.(И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев). Педагогикалы арым-атынас функцияларын анытау кбінесе оытушыны з ызметінде ала оятын масатына байланысты: а) оу-трбие материалдарын білім алушыны дара ерекшеліктеріне арай іріктеу, ру жне оларды жеке тлалы лгісін жобалау секілді конструктивтік абілеті; ) білім алушыны р трлі оу рекетіне атыстырып, жымда тланы белсенділігін ктеру сынды йымдастырушылы абілеті; б) білім алушылармен жасы арым-атынаста болу, оларды даму дегейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік абілеті.
Коммуникацияны негiзгi функциялары мыналар:
1.Информативтi – адамдар арасындаы зара рекеттесудi йымдастыру.
2.Интерактивтi – адамдар арасындаы зара рекеттесу трлерiн пайдалана отырып схбаттасушыны кiл кйiне, сенiмiне мiнез-лына сер ету.
3.Перциптивтi – арым-атынаса тсушi серiктестердi бiрiн-бiрi абылдауы жне зара тсiнушiлiктi алыптастыру.
4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын згерту.
Оытушы зіні студенттермен жмыс стилін талдай отырып, е тымдысын тадайды. Ол йренушілерді жеке ерекшеліктерін, наты бір жадайларды, оу тобы жымыны дегейін ескереді.
Мынадай сра туындайды: оытушы трбиелік-атысымды функцияны жзеге асыру шін андай жеке ксіби асиеттерді бойына сііруі керек? Алдымен перцептивті асиеттерді атаймыз: “1) йренушіні ойлану, ойлау процесін адаалап отыру, оны олдап, ынталандырып отыру; 2) эмпатия – біреуді (йренушіні) орнына зін оя білу, оны масатын, ужін тсіне білу абілетіні болуы белгілі бір дрежеде йренушіні істерін алдын-ала болжауа ммкіндік береді. Адамдар арасындаы арым-атынасты зерттеп, эксперименттер жргізген Дж. Л. Морено эмпатияны “бірін-бірі сезіну” деп атаан; 3) йренушіні жетістіктеріне лкен ріптесіні, досыны тілектестігі, аморшылыдыы станымы; 4) педагог ретінде з іс-рекетіне немі ата кзараспен арап, оу процесінде ажетіне арай тзетулер енгізіп отыру” Морено Дж.
39. Педагогикалы арым-атынасты стильдері жне педагогикалы жетекші стиль.Педагогикалы арым-атынас бір адам екінші адаммен тжірибе (білім, икем, дады, жалпы адамзатты мдениет, лтты ндылытар т.б.) алмасанда болады; ол рбір профессионалды арым-атынаста болады, сондытан да педагогикалы стильдерді кейде бізбен сипаттаан басшылы стильдеріне сатады.
Педагогикалы стильдерді арты круі мен адамдарды Мен-концепциясыны арасындаы байланыс табылды: автократиялы стиль кбінесе зін білмейтін жне абылдамайтын адамдара сай, сына жабытыымен, ренжігіштігімен, эмоционалды регидтілігімен мінезделеді. Жне, керісінше, демократиялы стильді станатын педагогтарда детте позитивті Мен-концепциясы болады, ашы жне мейрімді, сына тзе алады, зіндік ирониясы болады жне зіндік згеруге дайын.Автократиялы стильді олдануында рылан оу орнында “мектеп-фабриканы” белгілері болады, ал демократиялы баытталан оу орнында “мектеп-отбасыны” белгілері болады, біра азіргі кезге дейін педагогикалы жйелерді артышылытары аныталан жо : “мектеп-фабрикаларда” детте лгерім жоары, ал “мектеп-отбасында” атысушыларды мазасыздыы тме, микроклиматы жасыра болады.Педагогикалы арым-атынасты масаттары туралы айта отырып, отанды зерттеуші А.Б.Орлов « малімні тлалы центрациясы » деген терминді олданды, оны ойынша ол педагог іс-рекетіні жйе раушы мінездемесі болып табылады, оны кптеген крінулерін анытайды : педагогикалы стиль, атынас, леуметтік перцепция (14). Сйтіп, педагогикалы іс-рекет мнда сонымен атар рухани-дниетанымды компоненттен бастап сипатталады.Орлов рбіреуі педагогикалы іс-рекетте басыы бола алатын негізгі жеті центрацияны бліп крсетеді: эгоистік (зіні ”Мен” ызыушылыында), бюракратиялы (администрацияны, басшылыты), конфликтік (ріптестеріні ызыушылыында), авторитетті (ата-ананы, атысушыларды), танымды (оыту жне трбиелеу талаптарында), альтруистік (атысушыларды ажеттіліктерінде), гуманистік (зіндік мн мен баса адамдарды-администраторды, ріптестерді, ата-аналарды, атысушыларды мндеріні крінулерінде).Орлов бойынша центрация тлімділік іс-рекетіні дісі мен сттілігін анытайды. Психолог М.И. Лисина “арым–атынасты – орта нтиже мен шешімге жету масатында орындалан екі не одан да кп адамдарды зара байланысы ” деп тсіндірсе, ал, К.К. Левин арым – атынасты бірнеше тсілдерін крсетті:.міршілдік атынас– ол астындаылармен атал атынаста болу. Бл жадайда олар тек орындаушылар рлін атарады, андай да болсын шешім абылдауа атыспайды;.Демократиялы арым-атынас, ол жым алдындаы міндеттерді талылап бірлесе шешім абылдауа ммкіндік тудырады;.Либералды атынас – жетекшілікпен ана шектеледі. Бл жадайда талап оюшылы, бір жйе байалмай ркім з бетінше жреді.
Адам оамнан тыс мір сре алмайды. Себебі, оны психикасы тек айналасындаылармен арым – атынас жасау процесінде ана алыптасады, яни оамды трбие арылы адам белгілі бір мазмна ие болады. Адам санасыны дамуы оамны дамуымен байланысты. оамнан тыс адам міріні болуы ммкін емес. Кез – келген адам дниеге келісімен екінші бір адаммен арым – атынаса тсуді ажетсінеді. Мселен, нрестені анасымен тілдесу ажетін анааттандырмау – біртіндеп оны атал, мейірімсіз болып суіне, кішкентайынан айналасына деген сенімсіздікке келіп сотыратыны байалып жр.
Н.К.Марков пен А.Я.Никонованы ойынша педагогикалы стильді негізінде мазмнды сипаттамалар (педагогты з ебегіні процесі мен нтижелігіне бадары, зіні ебегіндегі бадарлы жне баылаушы-баалаушы кезенін ашу, дістемелілігі мен импровизациондылыы), динамикалы сипаттамалар (икемділік, тратылы, бір нрседен келесі нірсеге кіл ауысымдылыы) жне нтижелілік (оып жатандарды білімдеріні дегейі мен оытуды дадысы) жатыр. Авторларды зерттеулері крсеткендей педагогты индивидуалды стиліні алыптасу процесінде стильді мазмнды сипаттамалары згеруі ммкін, ал динамикалы сипаттамаларды згеруі, яни эмоционалдылы пен саналылыты зара туі аныталан жо.
Алымдар ойлары
М.В.Сименованы пікірінше, коммуникативтік біліктілік педагогты ксіби арым-атынасты тиімділігіні дегейін жне арым- атынас мдениетін, педагогикалы технологиясын, перспективті біліктілігіні алыптасуын сипаттайды. Сонымен атар зерттеуші-алым арым-атынасты педагогты басты ралы деп, педагогикалы арым-атынас жалпы психологиялы задылытармен тыыз байланыстаы, адамны згелермен байланыс жасауымен бір трі болып саналатын, коммуникативті, интерактивті жне перцептивті компоненттерден ралатын зіндік ерекше асиеті бар арым-атынасты спецификалы формасы, деп санайды.
А.Б.Ынтыбаева болаша педагогты коммуникативтік іскерліктерін, дадыларын ажетті сезімі мен кілін білдіре алу, оушылар арасындаы зара арым-атынас орната білу, проблемалы іспен айналасу, оушылармен орта тіл таба алу асиеттері арылы крсетеді, дейді. Ал А.А.Леонтьев малімні коммуникативтік біліктіліктерін ерік жігерлілік асиеті ретінде арастырып, оан зіні мінез-лыы мен жріс-трысын адаалау іскерлігін, зіні ыылас крсетуін, адаалай білуін, адамдарды жзіне арап, кілін таба білуін, оушымен дрыс, рі тартымды байланыс жасай білу іскерліктерін жатызады.
Ж.Р.Бшірова коммуникативтілік біліктілікті жалпы педагогикалы біліктілікті рамына жатызады. Коммуникативті біліктілік тлааралы арым-атынас нормаларын мегеруді, ыпалдасуа зірлікті, зін-зі мен зіндік рефлексия тетіктерін мегеруді, зін-зі танып білуді (самопознание), зін-зі объективті баалау сияты тлалы сапаларды біріктіреді. Коммуникация – арым-атынаса тсушілерді жеке-даралы асиеттерін сатай отырып леуметтік бірлікке жетуді кздейді.
Келесі задылыты табии арнасы ежелгі дуірден бастау алады. Мселен, ежелгі софистерді пікіріне жгіне айтар болса, даналыа мтылушы талантты стаз ш трлі асиетке ие болуы тиіс:
1) ойлана білу; 2) з пікірін йлесімді айта білу; 3) з міндетін жасы атара білуі керек. М.М.Сперанский кімде-кім адамдармен істес болысы келсе, «жасы ойлана білуі з алдына, одан да жоары ажап сйлей білуі тиістігін» жазады.
Алашы кезекте педагогикалы іс-рекетті барысында шешендік нерді элементтеріні практикалы трыда олдану мселесі ойлантады. Кне Римні мыдаан жылдар брыны шешені, шешендік нер теоретигі Цицерон «аын болып туады, шешен болып шыады» деп аылды тума таланта, ал шешендік кп оып, ізденіп, кп сйлеп жаттыушылыа байланысты деген. Осыан байланысты ата-бабаларымыздан алан «Кре-кре ксем болады, сйлей-сйлей шешен болады,» — деген, сзі бар емес пе еді. Демек, тілді леуметтік былыс десек, ол адамны оамда біртіндеп леуметтенуі арылы тілдік ортаны серімен жзеге асады. Цицерон айтандай шешендік нерді жетілдіруге дістемелік білік-дадылар жйесін жете мегеру арылы туге ммкінідік береді,-деп тжырымдайды А.ыдыршаев
Е.Нусубалиева шетелдік алымдарды пікіріне сйене отырып мдени коммуникативтік арым-атынас шеберлігіні мынадай факторларын анытаан болатын, оларды бір атарын атап тер болса: трлі мдениет лгілеріне бейімделу, арым- атынасты жеілдету абілетіні болуы, мдени эмпатия, мдени зара арым-атынас, тланы зін жне мдениетті сезінуі, этноцентризмні болмауы. Оушыларды мдени коммуникативтік арым- атынас тжірибесіне оыта отырып біз оларды адами асиеттерін, ізгілікке деген азаматты мтылыс, діскерлігін; згені сезімін баалап, жадайын тсіне білуге, яни жалпы айтанда мдениеттілікке трбиелей аламыз.
Психолог Б.Ф.Ломов арым-атынас функцияларын анытауда оны айнаркзі атысымды болатынын крсететін классификация сынады: апаратты-атысымды, регуляциялы-атысымды жне аффектілік-атысымды. Психологты пікірінше, бірігіп жасалан рекетте риторикалы негізге сйену йымдастырушылы жне конструктивтік функцияларды да атысымды екенін крсетеді. йымдастырушылы функция наты тілдесім, арым-атынас кезінде жзеге асады, конструктивтік функция атысымды кезеге дейін крінеді, дегенмен, бл кезеде де материалды срыптау, жйелеу, йымдастыру айтатын сзіне (таырыпа), адресантты (малімні) атысымды ниетіне жне адресанта (наты сол сыныпты оушыларына) арналан сзіне атысты болады.
З.С.Смелкова аффектілі-атысымды функция педагогикалы тілдесім мазмнын бере алмайтынын, сондытан оны дйексіз екендігін айтады. Оны орнына оушыны жеке асиеттерін дамытуа, оны эмоциясына, перцептивтік абілетіне баытталан “трбиелеуші-атысымды” функцияны сынады [1].
40-42.(айталанан) Такт- бл адамдармен арым-атынасты реттеуге кмектесетін жаымды категория болып табылады. Гуманизм аидасына негізделе отырып, дептілік, мінез-лы, жріс, трыс те иын жне арама-айшылыты жадайларда адамдара деген рмет, ізетті сатауын талап етеді.
Педагогикалы такт- малімні ксіби санасына, шеберлігіні блігі. Педагогикалы такт жалпы такт тсінігінен мыналар арылы ерекшеленеді: малімні жеке, зіндік асиетін (дептілік, рмет, балаа деген мейірім, кішіпейілдік) белгілейді. Сонымен педагогикалы такт- бл оытушы мен оушыны орынды іс-рекетіндегі педагогикалы лшем бірлігі, арым-атынасты німді стилін ра білу шеберлігі. Педагогикалы такт оушылармен арым-атынаса тсу барысында сыйлай отырып, малім балалара рмет крспетуге міндетті. Педагогикалы такт- малімні салматы, байсалды мінез-лынан крініс табады. Педагогкалы такт – малімні мінезіндегі жоары гумандылы, оушыны асиетін рметтемеу, ділдігі жне рекетіндегі балаа, ата-аналара, ебек бойынша ріптестеріне атысты шыдамдылыы мен зін-зі стай білуіні сана-сезімдік лшемі; педагогикалы этиканы іске асыру формаларыны бірі. Малімге такт сабаты барлы этабында ажет. сіресе, оушыларды білімін баалау, тексеру кезінде кіл аудару керек. Мнда такт оушыны жауабын тыдауа шеберлігін білдіреді: жауапты формасына мазмнынына кіл аудару, иын оушылара тзе білу. Трбие беру ісіндегі аса маызды жайттарды бірі – педагогикалы такт.
орыты айтандамалім – шынайы адамгершілікті лгісі. Ол зіні ана тіліні деби жне ылыми сз байлыын жете мегерген з лтыны рі дниежзіні рухани игіліктерін бойына молынан сіірген зиялы адам болуы керек.
Этика- мораль туралы ылым. «Этика» терминін б.з.б. 4 асырда Аристотель енгізді. Ол этика адамгершілік, мораль туралы ілім деп крсетті. Этика – педагогті ерекше бір асиеті. И.Е. Синица «педагогтік этика жне педагогтік шеберлік» деген ебегінде: «Педагогтік этика – малімні е етене ксіптік белгісі. ай-ай мамандытыда белгілі бір айрыша белгісі болатынын здеріізде білесіздер. Ол белгілі адамны йреншікті дісінен, сйлеген сзінен, тіпті киім киісінен де байау ммкін. Малім ксібіні ерекшелігі е алдымен, оны педагогтік дісіне жатады. нші шін н, ал малім шін педагогтік деп сондай ажет» , - дейді.
Педагоикалы рекет этикасы жай ана сыпайылы білдіру ана емес, ол шыармашылы, аыл-ой рекеті, мдени мінез-лы ты, саналы іс-рекетті, білімділікпен іскерлікті жиынтыы.
41.Пед катынас. Адам оамнан тыс мір сре алмайды. йткені оны психикасы тек айналасындаылармен арым атынас жасау процесінде ана алыптасады, оамды трбие арылы адам белгілі мазмна ие болады. Адам санасыны дамуы аам дамуымен байланысты. Адам арым-атынас арылы айналасындаы дние жайлы млімет алады, ебек пен трмыс дадыларына маыштанады, адамзат жасап шыаран трлі ндылытарды мегереді. рине, арым-атынас апарат алумен шектелмейді, оны шебері аса ке, бл кп ырлы ым. Педагогикалы арым-атынас те крделі процесс. Трбие дістері педагогикалы арым-атынас арылы іске а ады. Оан кптеген адамдарды атынасы балаа ыпалы жатады. стазды ызмет стазды ызметті йымдастыру, балаларды жымда трбиелеу, балаларды зара атынасы бала трбиесіндегі олданатын діс, тсілдері, ралдары болып табылады.
Шындыында, педагогикалы атынас стазды шкіртке атынасты дрыс жргізу шін ынта керек. Ынта дегеніміз – белгілі бір іске адамны ыыласпен кірісіп, оны нтижелі орындауы, алдына ойан масатты жете тсінуі. стазды ынтасы оу-трбие процесінде дамиды.
стазды педагогикалы атынасты жргізу шін бейімділік керек, яни малімдік мамандыа бейімділік, балалармен арым-атынас жасау, олармен ойнау, жмыс істеу процесінде білінеді. Педагогикалы атынаса стазды абілеті де керек. Елгілі іске бейімділік жне адамны абілетіне байланысты. Ал жеке адамны белгілі іс рекетіні нтижесін танытатын психикалы асиетті абілет дейді.
Сонымен, педагогикалы атынас жасау стазды балаа сйіспеншілігі, ызметіне ынтасы, бейімділігі, абілеті, стазды нышаны, дарындылыы болуы керек.