Дріс 3. Педагогикалы риториканы негізгі ымдары мен аидалары
Сз атасы шешендік нер мен шешендік сз бір-бірімен тыыз байланыста боланымен, екеуі екі баса тсінік атаулары. Шешендік нер, е алдымен, актіні, іс-рекет ымыны атауы, яни шешен сйлеу дегенді білдіреді, ол леуметтік ызмет атарады. Ал шешендік сз – сол шешендік нерде олданылатын материал, яни шешендік нер иелеріні шаршы топ алдында сйлейтін сзі [72, 457 б.]. Шешендік нер теориясы [73, 254 б.] кне дуірден бері "риторика" деп аталып келді [74, 86 б.]. Барлыына тсінікті халыаралы термин болан со аза тілінде де, кей жадайда "риторика" термині кездесіп отырады.
Риторика ылым ретінде де [74, 917 б.; 75, 175 б.] филологиялы пн ретінде де (В.В. Виноградов, Л.В. Щерба, Т.О. Винокур) дебиетті ерекше жанры ретінде де, сйлеу тріні (ауызша жне жазбаша) шеберлігі ретінде де, ауызша сз нері ретінде де аралып келеді (В.И. Анушкин, Н.Н. Кохтев, Е.А. Ножин, Ю.В. Рождественский т.б.). Бгінгі тада риторика логикалы, лингвистикалы, психологиялы, физиологиялы, кркемдік шыармашылы жне тілдік арым-атынасты баса да ырларын амтитын жйелік ілім (пн) (С.И. Гиндин, В.И. Андреев, Ф. Снэлл, О. Эрнст) ретінде арастырылады.
Риториканы негізгі ымы – шешен (орато – латынша огаге – сйлеу) – (кпшілікке немесе шаршы топа сз сйлеуші адам. Оны сзі кімдерге арналса, солар кпшілік сзді тыдаушылар (грекше—геіог-тыдау) болып табылады) сзі [72, 457 б.]. Шешен мен оны аудиториясы сйлеу барысында бір-бірімен тыыз арым-атынаста, байланыста болып, соны негізінде баралы сз (публичная речь) пайда болады (Г. Белостоцкая, М.В. Бессараб, Н.Н. Кохтев, В.П. Лихачев т.б.). Бл жерде баралы сз деп кез келген сз емес, оамды маызы, леуметтік мазмны бар сзді айтамыз. Шешен сзге ойылатын талаптар – оны мнді, мазмнды болуы, жрта бір нрсені уелі тсіндіріп, немесе бір іс-рекетке мтылдырып, е аырында тыдаушыа жасы сер етіп сйсіндіру екендігін крсетеді. Шешендік сзді негізгі белгілері мен оан ойылатын шарттар андай? Олар тмендегіше:
– шешендік сзді белгілі бір леуметтік мні болуы керек;
– гіме зегіні длелі (аргументі) болуы керек;
– тыдаушыа сер ететін эстетикалы асиеті болуы керек;
– тындаушыны аыл-ойы мен еркіне ыпалын тигізіп, оларды
белгілі бір іс рекетке мтылдыратын сз болуы керек;
– айындылы пен тсініктілік.
Бл айтыландар риториканы згермес задылытары деп арастырылады (Р. Сыздыова, А.К. Михальская).
Р. Сыздыова "Сз дыретінде" (1997) шешендік сзге ойылатын шарттарды тртеуін былайша таратып крсетеді. Ол шарттар: біріншіден, леуметтік мні бар гіме болуы керек, ол белгілі бір жиын, топ кбінесе шаршы топ (кпшілік алдында) айтылатын сз болуы ажет, екіншіден, айтылатын сзді длелі (кімге, неге, не масат кздей айтыландыын тсіндіру, ойланту) болуы шарт, шіншіден жне иыны – тындаушыа сер ететін эстетикалы асиеті, тіліні айшыты, астарлы, уезді дегендей крікті болуы ажет, тртіншіден, басты шарттарыны бірі – кпшілікке аратыла айтылан сз баршаа тсінікті, ойы (идеясы) айын болып келуі. Осы шарттар орындалан кнде ана шешендік сз, яни шаршы топ алдында айтылан сз тыдаушыларды аыл-ойы мен еркіне сер етіп, оларды белгілі бір іс-рекетке мтылдыратын сз болып шыады. Соысын шешендік сзді тпкі мраты деп баса крсетеді [76, 112 б.].
аза тілі энциклопедиясында (1988) Р. Сыздыова шешендік сзге ойылатын талаптарды шке бледі.
алымны айтуынша шешендік сздер мына талаптара жауап беруі керек: 1) белгілі бір леуметтік мні бар таырыптаы кпшілік алдында айтылатын ауызша сз; 2) гіме зегіні длелі (аргументі) болуа тиіс, соны арасында тыдаушылара бір нрсені уелі тсіндіріп, содан со ойлантып, аырында белгілі бір харекетке мтылдыруды кздеуі ажет; 3) тыдаушылара сер етіп ла рышын андыратын эстетикалы асиеті болуа тиіс.
Профессор Р. міровті пікіріне сйенсек: "Сзді мазмнын анытау, жоспарлау, оны рау жолымен атар, шешедік сзді сйлем рау, сз талау, интонациялы бейнесін анытау сияты таза тіл азынасына тірелетін жайлары таы бар... Тілдік амалдара жататындар трлі экспресивті, эмоциялы сздер, сйлемдер, маал-мтелдер, фразеологиялы тіркестер, полемикалы пікірді білдіру масатына арналан риторикалы сйлемдер, дауыс ыраы, сздерді, сйлемдерді риторикалы деріс етіп теру, рау т.б. Бл амалдар за дуірлерде алыптасан. Сол амалдарды дрыс біліп, талап жмсау – шешендік сзді бір талабы. Осы айтыландарды брі де бірін-бірі айындап, толытырып трандай [77, 125 б.].
Шешен сйлеудегі р сйлеу сйлеушіні жаымсыз мінезі ретінде абылданады. Оны таяз білімі тмен тілдік мдениеті, сздік орыны болмауын крсетеді. Педагогикалы шешендіктануда сйлеушіні тіл мдениеті тмендегіше крінеді.
Тілді тсініктілігі жне арапайымдылыы. Естігенді абылдау шін тіл арапайым тсіндіріледі. Айтып отыранымыз – тіл шынайылыы, ылымдылыты, арнайы ысартылан терминдерді, ажетсіз шетел сздеріні атыспауы. Жазушы немесе айтушыны сздерінен тілді арапайымдылыын тадап алынады. М.М. Сперанский «шешен сйлеуді ережелері» ебегінде бізді тсінбес шін сйлеу «лшемнен асан сандыра, бл исынсызды» деп астын сызып ояды. Ауызша сйлеу тиімділікпен, серлілікпен байланысты, сондытан е бастысы талап ажет. Ол тілдік ралдарын тадауда жалпыа тсінікті тілді анытау. Е бастысы, сирек кездесетін маынасыз сзді сйлеуде пайдаланбау керек.
Орны шектеусіз лексиканы пайдалану кпшілік олданатын сзден трады. андай жадайда да барлы адамдара берілетін леуметтік жадай бріне тсінікті болуы ажет: нан, отбасы, ба, ала, дптер, оушы, аяз, дрігер, ай, с, махаббат, кш, досты т.б. аза тіліні кпшілік олданатын сздік оры те бай. Ол бізді тілімізді аза тілінде сйлей алатын рбір адама тсінікті.
Шешендік сздер мазмны мен трі жаынан біркелкі емес. А. Байтрсынов шешендік сздерді алтыа бліп саралаан:
1. Саясат шешен сзі.2. Билік (соттаы) шешен сз.3. ошемет шешен сз .4. Ділмар шешен сз.5. Діндарлар сзі.6. Ксем сз [78, 123 б.].
. Мметова екіге бледі:
1. Шешендік дау
2. Шешендік толау [79, 267 б.].
Б. Адамбаев та шешендік сздерді тармаына арай бліп арастырады:
1. Шешендік арнау.2. Шешендік толау.3. Шешендік дау [29,30,31].
Р. Сыздыова брыны шешендік сздерді мазмнына арай былайша топтайды:1. леуметтік-саяси мазмнды сздер.2. леуметтік-трмысты мазмды сздер.3. Билік мазмнды сздер [32, 112 б.].
Сз мдениетін игерту – алдымен деби тілді грамматикалы, лексикалы, стилистикалы, орфоэпиялы, орфографиялы нормаларын мегерту, сонымен бірге бейнелеуіш, кріктеуіш амал-тсілдерді арым-атынас жасауды масаты мен мазмнына сай етіп олдануа йрету. Тілде толып жатан амал-тсілдер бар. Соларды ішінен арым-атынас жасауды масатына сай келетін аса ажеттісін талап ала білу арылы ой мен сезімді длме-дл жеткізе білу шеберлігі – сз мдениетіні биік шыы. Ал сол биік шы шешендік нер биігі болып есептеледі. Мндай шеберлік, е алдымен, тіл амалдарын деби тіл нормасына сай дрыс олданудан, сз жатытыын йренуден, сз байлыын молайтудан, сз сатау, сз длдігін тану жне сз серлілігін мегеру арылы крінеді.
Оыту дерісінде кез келген оытушы дидактиканы аидаттарын басшылыа ала отырып оытуды мазмнын, амал-тсiлдерiн жне йымдастыру формаларын тадап, шкiрттерiн жоары нтижелерге жеткiзуi шарт. Оытушы дидактикалы аидаттарды дрыс тадаса, оытуды дрыс йымдастырса саба тиiмдi жне нтижелi болары даусыз. Дидактикалы аидаттарды ызметi: оларды негiзiнде шкірттерді оытуды масатына сйкес берiлетiн бiлiм мазмнын жйелi, саналылыпен белсендi трде мегеруге деген ызыушылытар пайда болады. Дидактика аидаттары оыту дерісіні негiзгi буыны ретiнде бiрiмен-бiрi логикалы зара байланыста болады. Сонымен, е негiзгi, асырлар бойы педагогтер ауымы мойындаан дидактикалы аидаттар жйесiне келер болса:
– ылымилы;
– саналылы пен белсендiлiк;
– крнекiлiк;
– жйелiлiк пен бiрiздiлiк;
– берiктiлiк;
– тиiмдiлiк;
– теория мен тжiрибенi байланыстылыы.
Белгілі бір пнді оыту дістемесіні педагогикалы негіздерін Педагогикалы шешендіктануды негізгі дидактикалы аидаттары:
ылымилы аидаты. Бл аидат бойынша, е алдымен, берілер білім мазмныны жоары мектеп талабына сйкес болуы. Яни білім мазмныны кптеген ылым салаларымен байланыста болуы адааланады. Болаша педагог студенттерге «Педагогикалы шешендіктану» ілімін йретуде жалпы шешендіктануды теориясына сйенеміз. Студенттер классикалы жне азіргі шешендіктану теориясы бойынша толы рі жан-жаты малмат алады. Аристотельді "Риторика", Цицеронны "Шешендік нер туралы ш трактаты", М.В.Ломоносовты "Шешендікке ысаша басшылы" сияты теориялы ебектерімен танысады. аза халыны шешендік дстріне байланысты, Тле би, азыбек би, йтеке би, Сырым шешен мраларымен танысады. М. уезовті, . Мметованы, Б. Адамбаевты, С. Негимовті, Г. осымованы, т.б. аза шешендіктану ылымы туралы зерттеулерін оиды.
Аталмыш ылым саласыны азіргі тада "ойланып шебер сйлеу іс-рекетіні технологиясы" іспеттес тиімді тілдік арым-атынас жадайы мен формалары туралы ылым ретінде арастырылатынын таниды.
Бірізділік аидаты – оыту дерісінде арапайымнан крделіге, белгіліден белгісізге, ліппеден бастап ылым шыына арай козалысты мызымастыын есепке алатын бірден-бір ажетті аидаттарды бірі. Сйлеу нері негізін тіл мдениетіні негізі туралы білімге сйене ралатындытан, "Педагог маманны сйлеу мдениеті" таырыбын толытыра оиды. Шешендік шеберлікті пиясы сз дрыстыы (орфоэпикалы жне грамматикалы) алашы орында тратын жасы сз талаптарын оып-йренгеннен кейін ана мегерілуі тиіс.
Тарихилы аидаты. Бл аидат студенттерді педагогикалы шешендіктануды даму тарихына бойлауды талап етеді. Тек осылайша келу ана педагогикалы шешендіктану іліміні мнін, оны азіргі оамны даму кезеіндегі зектілігін тере тсінуге ммкіндік береді. Студенттер азіргі танда да классикалы шешендіктануды кптеген жетістіктері з мнін, баасын лі жоймаандыын тсінуі, сезінуі керек.
азіргі «Педагогикалы шешендіктану» курсы педагог маманны ойланып шебер сйлеу дерісіні жйесін танытатын, ойланудан, оны вербализациялауа шейін осы дерісті, барлы сатыларын есепке алатын классикалы риторика ылымыны зады жаласы болып табылады. Риторикалы канондар (ойлап табу, орналастыру, сзбен бейнелеу, есте сатау, сз сйлеу) – бл зіндік "адамны сйлеу жйесіні алгоритмі". Сондытан да студенттерге осы ылымны Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде пайда болуы, дамуы туралы, аза даласындаы шешендік нер туралы тсінік беру маызды.
«Педагогикалы шешендіктану» курсын йренушілер шін з сздері арылы стаза тн екшей рілген шешендік пен парасаттылыты, тыр ойлылы пен кісілікті, йлесімділік лгісін таныта білген ежелгі таажайып риторлар туралы малматтарды мні, маызы ерекше. Тжірибе крсетіп жргендей, студенттер таырыпты баяндамалар (хабарлама, реферат т.б.) жасауда Демосфен, Аристотель, Сократ, Цицерон есімдеріне байланыстыларды ерекше ызыушылыпен тындайды. азаты дстрлі шешендігіні іргетасын алаушылар Тле би, азыбек би, йтеке би, Сырым, т. б. шешендік сздеріне студенттерді ызыуы да жоары. Сондай-а классикалы шешендіктануды озы дстрлері негізінде баулынан Т.Н. Грановский, В.О. Ключевский, Ф.Н. Плевако, А.Ф. Кони сияты ататы орыс шешендеріні есімдеріне ызыушылы та жоарылардан ешбір кем емес. Демек, шешендіктану арналары, риторикалы канондар, здік шешен-"классиктер" туралы малматтар – педагог маман шін «Педагогикалы шешендіктану» курсын жете игеруге аса ажетті база.
Жйелілік аидаты. Педагогикалы шешендіктану салалары, ауызша жне жазбаша сйлеу мдениеті, т.б.
Сол секілді шешендіктануды оыту дістемесіне атысты да аталмыш аидаттар атары шешендік нерді тл ерекшеліктеріне сай толытырыла алады. Мысалы, ресейлік діскер-алым И.А. Иванчук, олданбалы шешендіктануды (бан «Педагогикалы шешендіктану» курсын да айтуымыза болады) дістанымды ырын атап те келіп, былайша тйіндейді: «Шешендік шыармаа кешенді кзарас ретіндегі олданбалы шешендіктану шаршы топ алдындаы шешен сйлеудегі трлі ылым салаларын (е алдымен, логика, психология, этика, за, тіл білімі, дебиеттану жне т.б.) йлесімді сабатастыра білу аидатына жне шешенні шаршы топ алдындаы сзді нер трі ретінде абылдауына сйенеді» [89, 44 б.].
Жоарыда аталан діскер алым, шаршы топ алдына сйлеу теориясы мен тжірибесін оытуды тжірибелік дістемесін тзе отырып, тмендегідей дидактикалы аидаттарды екшейді:
– дамыта оыту аидаты;
– когезия мен ретроспекция аидаты (яни зілген сзді уаыт пен себеп-салдарлы байланысын сатай отырып жаластырып кету білігі жне тыдаушыларды кейінірек берілетін апарата баыттау) [89, 132-133 б.].
алым-діскер У. Салыхова жоарыда аталан аидаттара тмендегідей аидаттарды осады:
– ызыушылыты кшейту аидаты;
– суырып салмалы, яни импровизация аидаты;
– жадаята бейімделу, жауап беру аидаты;
– аудиторияны ескеру, есепке алу аидаты; [91, 59 б.].
Шешендік – дниетанымды задылытарды оытуды, длелдеуді, ындыруды білдіреді.
«Педагогикалы шешендіктану»– кез келген зге оу пнін оыту сияты жеке тланы ксіби маман ретінде алыптастыруды тиімді ралы.
«Педагогикалы шешендіктану» курсы сабатарыны ерекшелігі – бл пн студенттерге арнайы пн бойынша белгілі бір білім жиынтыын беріп ана оймай, сонымен атар арым-атынас орната білу (сйлеу жне тыдау), сйлеуге материал іріктеу, з ойын длелдеу, схбаттасу, пікірталас ткізу жне т.б. секілді маызды жалпы оу дадыларын дамытуа ыпал етеді. Сонымен атар педагогикалы шешендіктануды трбиелік ндылыы да орасан зор: курста сз мдениетіне трбиелеуге, адамдара рметпен арауа, арсы тарапты пікіріне ла асу, з Отанын рметтеу секілді асиеттерді алыптастыруа кп кіл блінеді.