Дріс 4. Педагогикалы шешендік сйленіс жне тлааралы атынас дебі

азіргі уаытта зерттеушілерді шешендіктануды психологиялы негіздеріне назар аудара бастааны белгілі. з уаытында ерте дуір шешендеріні зі алдыдаы аудиторияны есепке алуды, онымен тыыз байланыста жмыс істеуді, тыдаушылар назарын баыттай алуды аса ажеттілігіне баса назар аударан. Жалпы шешендіктану ылымына психология іліміні атысы мселесіне ызыушылы ткен асырды алпысыншы жылдары арта тсті. Кптеген ебектерде кез келген гіт-насихат жмыстарыны, сіресе, пікірталас трлеріні леуметтік-психологиялы жатары барлыы крсетілді. Яни, «Педагогикалы шешендіктану» курсын болаша педагог мамандара мегертуде, ауым психологиясын ескеру, сзді оушыны кіл-кйіне, сезіміне, іс-рекетіне сер ету задылытарын жете білуін йрету аса маызды.

Педагогті аудитория алдында сйлеуіні ай-айсысы болмасын – педагог шешенні оушы психикасына сз арылы сер ету масаты трады. Бізді ойымызша, «Педагогикалы шешендіктану» курсын мегертуде психология ылымы мына мселелерге кмектеседі:

– оушыларды назарын аударта білу;

– оушыларды йымдастыру шеберлігі;

– педагог шешен мен аудиторияны орта байланысы;

– аудиторияны басару абілеттілігі;

– р трлі аудиторияны леуметтік-психологиялы жадайларын анытау.

Педагог шешен мен мен аудитория арасындаы зара байланыс – педагог сзіні аудиторияа сері, сондай-а аудиторияны кері нтижелі айтарымы. Мндаы педагогті басты масаты – маыналы апаратты оушылара сендіретіндей етіп сыну. Педагог сзі сйлеу барысында алдындаы аудиторияны алпын згертуге мтылады. Ол зіні сзімен, сратарымен, зіндік алыппен, мінезбен, репликалармен тыдаушылара сер етуі тиіс. Педагог алдындаы аудиторияны белгілі бір дрежеде айтылан сзді блінбес бір блшегі деп тануа тиіспіз. Сондытан да педагог шешен ала ойан міндеттерін толы орындау шін болаша педагогтерге педагогикалы жоары оу орындары абырасында жріп, «Педагогикалы шешендіктану» курсы негіздерін тере мегере отырып, педагогке ажетті шынайы арым-атынасты арнайы білік-дадыларын, сапалы ерекшеліктерін жан-жаты у ажет.

Профессор А. ыдыршаев бірінші «шешен-студент» аудиторияа сер етуді ралдарын наты да дл, айын білуі тиіс деп біледі. Оны тмендегіше крсетеді:

1. дыбысты каналдар:

– лингвистикалы (тіл арылы);

– паралингвистикалы (дауыс кші, жоары-тмендігі, тембрі, уезі, интоноциясы, сйлеу ыраы, логикалы кідіріс, психологиялы кідіріс).

2. визуальды каналдар:

– кинетикалы (шешен трысы, ым-ишараты, дене имылы (жест), бет имылы (мимика), кзарасы) [27].

Яни, аудитория алдында ауызша сйлеуді кптеген артышылытарыны бірі – педагог ыайында сз сйлеуге олданар кешенді ралдарды болуы. Олар дыбысты, визуальды, тілдік, тілдік емес ралдар.

Болаша педагог маманны сйлеу рекетінде иялды орны ерекше белгілі. Себебі, педагог белгілі бір дрежеде ртісті ызметін атарады. иял суреттеулерден рала отырып, ойды шырлыына себеп болады. иялды шыармашылы ияла айналуы педагог шешен шін те тиімді. Кез келген былыс, крініс оиа адам тілінде беріледі. Бл педагог психологиясыны шыармашылы ызметі [52]. Олар зіне, студенттік мірге, оама атысты мселелер бойынша гіме ана емес, педагог рекетінде жиі кездесетін пікірталас трлері мен жадаяттара атысып, здерінше тжырым жасап, талылауа белсене атысуы тиіс. Бл ретте педагог маманны оыан шыармаларындаы оиаларды одан рі рбітіп, мтін растыруы, сюжетті суреттер бойынша гіме растырып, бейнеленген заттар, оиаларды ойша жаластыруы, маал-мтелдерді мазмнына арай мтін растыруы, т.б. жмыстар маман тілін дамытуды жетілдіру ммкіндігін кеейтеді. Себебі, педагогті іс-рекеті масаттылы, шешімділік, тратылы, дербестік, белсенділік, зін-зі стау секілді асиеттерге негізделмек.

алым А.А. Леонтьевті пікірінше, сйлеу рекеті, белгілі бір динамикалы рылыма ие болады екен. Тілді интеллектуал ызметін ала отырып, алым ол рылымды былай крсетеді:

– сйлеу рекетін жоспарлау;

– оны жзеге асыру;

– салыстыру мен баылау [60].

Психологтар сйлеу рекетін екі трге бліп, оларды сырттай сйлеу жне іштей сйлеу деп арастырады, десек те олар бір-бірімен тыыз байланысты. йткені, оларды физиологиялы негізі бір. Біра оларды бір-бірінен ерекшелігі сырттай сйлеуде адам сзін тыдаушыа дл жеткізу шін, ойын тілді грамматикалы нормасына сай руа тырысады. Іштей сйлегенде ойды екінші біреуге тсініктілігі ажетті болмаандытан, грамматикалы нормаларды толы сатауа мн берілмейді. Сырттай сйлеу тыдаушысына баытталады, ал іштей сйлеу біреуді сзін тсіну, ыну шін жмсалады деп санайды.

Тйсіну мен абылдау адамны сезім мшелерімен байланысты болма. Олай болса, кзбен кріп, олмен стаан нрсені мектеп оушысы емес, жоары оу орны студенттері де ол нрсе, былысты танып білуі бейнелеу дерісі арылы іске асса, абылдау арылы оларды толы ажыратып, танитын болады. Сйтіп, педагог ол затты зіндік ерекшелігіне сйкес объективті трде таниды, рі зіні ызыуы мен зейініне атысты субъективті трде абылдайтын болады. Осылайша абылдаанын педагог маман зіні белсенді ойлауымен талдап, орытынды шыара білуі жне оны ауызша да, жазбаша да жйелі жеткізе білуі тиіс. Сонда ана тйсіне таныан зат, былыс, оиа педагог тілін дамыту нысаны болады.

Оыту, таы баса жмыстарды брі адамны зейініне атысты, йткені зейін ойып тыдау – дрыс уды, тсінуді амтамасыз ететін факторларды бірі (К.Д. Ушинский, . Жарыбаев, М. Манов т.б.). Оушыны зейінін сабаа тартуды жолын іздеу – педагогті міндеті. Ол негізінен сабаты тартымды йымдастырылуына байланысты, рі оушыларды сабаа ызытыра білуге де атысты.

Зейін аударту ымы – тілдік арым-атынас психологиясыны негізгі басыштарыны бірі. Кпшілік зейіні абылдауды, есте сатауды, ойлауды баыттайды. Оларды детеді не кемітеді. Десек те ол трасыз, згеріске шырауа бейім. Зейінні тратылыы берілер апаратты клеміне, сан трлілігіне, оны аудитория мддесіне сйкестілігіне, педагог шешен сзін лпырта білуіне, аудиториясын жалытырмауына тікелей байланысты.

Зерттеу тжірибелері мен нтижелерінен кретіміздей, аудиторияны зейінін аударту мен ызыушылытарын арттыруда белсендіруді негізгі ралдары:

– елегізетін сз басы;

– зік кйдегі тезис;

– талылауды сра-жауап трі;

– экспрессивті тжырымдау немесе релаксация.

Таным рекеті дерісіні келесі бір крделісі абылдау. Оыту жне тілдік мліметтерді ыну – абылдауа байланысты. Ал абылдау берілген анытамаларды, малмат, мліметтерді іріктеу арылы жзеге асып отырады. Студентті сйлеу шеберліктерін алыптастыруда психикалы танымды дниені бірі – абылдау арылы адам ойын тіл арылы білдіреді, йткені ойлау, иял сияты крделі психикалы дерістер тйсіну мен абылдауды негізінде дамиды, есте саталады. Ал затты атын атамай, ол затты тсіну ммкін емес. Сондытан педагогті шешендік шеберлігін дамыту шін абылдауды маызы зор. Педагогті логикалы ойлауы есте сатау абілетіне де атысты. Ес сйлеуді амтамасыз ететін ралды бірі іспетті. Біра ес оймен тікелей байланысты.

Жоары оу орындарында «Педагогикалы шешендіктану» курсын оыту арылы педагог шешенні этикалы мдениетін алыптастыруда педагогикалы шешендіктанумен те-мте байланысы мол ылым саласы ретінде кинемика ылымы туралы айту орынды. Ол педагог этикетіні рамды бір блігі рі сйлеу тиімділігіні факторы ретінде ым, ишарат, дене имылы (жест) жне бет имылы (мимика) рлін атарады. Педагогті кнделікті рекетіндегі сйленер сзді зінде де ым, ишарат рліні маызы басымдыра. Ал педагог маман аудитория жадайында ым, ишарат, дене имылы – апараттарда беруді бірден бір негізгі ралы. Ол сзді серін одан рі арттыруа септеседі. Педагог шешенге аудиторияны сендіруге кмектесері ха. Ым, ишарат лтты шешендік нерімізбен де тыыз байланысты.

Педагог шешен зі – сз авторы, режиссуры, рі орындаушысы. Сондытан да оан ойылар талап та р трлі болуа тиісті.

р педагог шешенде бл асиеттер р трлі дрежеде дамыан жне туа біткен темпераментімен, мінез-лы мірлік тжіриебесімен, мінез, абілет ерекшеліктерімен астарласып, трлі нтижелер беретіні белгілі.

орыта келгенде, педагог-студентті шешен сйлеуге йретуде оларды логикалы мдениетін алыптастыру – маызды негізгі баыттарды бірі. Сз жйелі болуы шін, педагог маманны ой жйесі, білік-дадылары дрыс алыптасуы керек.