Дріс 6. Педагогикалы шешендік тілді стилистикалы ресурсы

Шешен бейнесіні алыптасуындаы стиль мселесі. Шешендікте шешен бейнесін алыптастыру мселесі те –мте нды. Шешендік теорияда шешен бейнесі сйлеу тріне атысты екендігі айтылады. Шешен бейнесі сйлеу стилі арылы айырылады. Заманына арай халыты мір сру стилі згереді, халы міріндегі сан салалы саяси су, ылыми-техникалы даму, р халыты мдени алпы сйлеу стиліндегі р трлілікке алып келеді. Мысалы оамдаы згеріс брыны сиет дау, таылым тріндегі билер сзіні орнына азіргі шешендікті трлерін – саяси, трмысты, білім-ылым, діни сот, шешендіктерін алыптастырды. Шешендікті осы трлері шешендерді бейнесінде азіргі оама тн ерекшеліктерді туындатты. р саладаы шешендерді райсысына тн стилін алыптастырды. Мысалы, саясат шешендері азыбек би мен .Кекілбайлыны ойлау жйесі мен дниетанымды кзарасы, білімі, мірлік ой-толаныстары, соан сйкессйлеу стилі бірдей емес, бларды райсысы – з заманыны крегендері. Сондай-а ртрлі сйлеу трлері ретінде танылатын шешендікті азіргі трлерінде ксем болып жрген шешендерді сйлеу стилін салыстырса та, райсысы сйлеу мазмнына, сз олданыстары, жеткізу мнеріне арай айырылады.

азіргі шешендікте де сйлеу трлеріне арай шешендерді стилі р баса. Діни мазмнда сйлейтін шешенні стилі саяси мазмнда сйлейтін шешен стилінен згеше. Немесе ылым-білім мазмнында сйлейтін шешенні сз саптауы сзін жалпы жртшылыа арнайтын журналисті сзімен бірдей емес. Тіпті оу білім таырыбында сйлейтін шешендерді з ішінде айырмашылы бар: филолог пен математик, географ пен химик т.б. шешендерді стилі р трлі. Стильдегі айырмашылы тіл ралдарын пайдаланудан, шешен тіліні сздік орынан, тіл байлыын сз мазмнына арай іріктеп жмсаудан байалады.

Шешенні сз саптауы лингвистикалы ережелер мен стилистикалы аидаларды мегерумен ана лщенбейді, тіл байлыын жетік білуге де байланысты. Шешендік тілдік атынаста е зекті мселе – шешенні айтан сзін тыдаушыларды толы тсініп, соан о баа беруі. Шеешендіктану ылымында сзді тсіну дегеніміз – сзді тілдік табалар ретінде абылдау, шешенні айтпаын андай тілдік ралдармен жеткізгенін ыну деген сз.

Шешендікте тілдік ралдара жасалатын талдау лингвистикалы, грамматикалы, стилистикалы талдаулардан згешерек. Лингвистикалы талдау мтінде олданан сздерді тізімін арастырады, топ-топа бліп сипаттайды, грамматикалы жйеге тсіреді. Лингвистика тілдік ралдарды сипаттаанда стилистикамаен бірігеді, яин сздерді олданысы трысы жаынан жалпыхалыты, диалектілік, ксіби т.б. сздер деп топтайды. Сйтіп стилистикалы белгісі жаынан сздерді талдап, тіл тазалыы туралы ойлайды. Міне осы жерде лингвистика стилистикамен жаындасады.

Авторлы сз олданыстарды талдау кезінде лингвистика автор олданан сздерді сздігін жасайды. Сздікте автор олданан кркемдегіш тілдік ралдарды арастырады. Осы жаынан лингвистика риторикаа жаындайды.

Ал стилистика шешендікке ай жаынан кмектеседі десек, біріншіден, шешендік сзді стильге атысты толыты, ысалы, тазалы трізді талаптарын крсетеді. Шешендік сзді толытыы дегеніміз – ойды толы амтылып, баяндалуы, ал ысалыы дегеніміз – ойды мейлінше немделіп берілуі, тазалыы дегеніміз – басы арты сзді атыстырылмауы. Екіншіден, стилистика мтінді стильді трлеріне арай шешен баяндама, шешен тілді маала, шешен гіме, т.б. деп жіктейді: ылыми, ауызекі, публицистикалы, т.б. шешендік сздерді серлілігіне арай рациональды стиль, романтикалы стиль, орта стиль деп айырады. Рациональды стильді – тменгі, романтикалы стильді жоары стиль деп те атайды. Рациональды стиль дегеніміз – ойды ата тртіппен, байыпты талдаумен, эмоционалды-эксперссивті сздерсіз «салын андылыпен» сынылуы. Романтикалы стиль дегеніміз – тыдаушыларды сезіміне, кіл-кйіне сер ететін кркемдеуіш ралдарды, эмоционалды-экспрессивті сздерді молыра жмсалуы; орта стиль дегеніміз – жоарыдаы екі стильді де элементтеріні олданылуы. Осылайша, шешендік тілдік ралдарды зерттегенде лингвистика мен стилистика жетістіктерін пайдаланады. Шешендік пен лингвистиканы кез келген сйлеуді тсінікті болуын адаалау міндеті біріктіреді, ал стилистиканы шешендік пен авторлы даралыа мтылу масаты біріктіреді. Шешендік лингвистика мен стилистика жетістіктеріне сйеніп, ол зіндік масатына арай тілдік элементтерді грамматикалы маыналардан тыс ызметте де жмсай алады. Мысалы сйлемні айтылу сазына арай блінетін трлерін з маынасында жмсаумен атар, сраулы сйлемді срау маынасынан блек риторикалы сра трінде кркемдегіш тсіл ретінде пайдаланады. Сол сияты шылауларды да зіні ызметінен баса, бір нрсеге сату, тееу ызметінде олдана алады немесе сз тіркестерін зады грамматикалы байланысында жмсап ана оймайды ( мысалы, анытауыш), даралы олданыса тсіріп, арнаулы масатта (эпитет) жмсайды. Сондытан шешендік талдауда жалпы лингвистикаа, стилистикаа тн категорияларды тгендемей-а авторлы олданыса тн ерекшеліктерді талдау ажет. Бдан шешендер шін туындайтын таылымдар:

- Шешен бейнесі дегенді сйлеу трлеріне атысты тсіну;

- азіргі шешендікті трлерін сйлеу стиліне атыстыра анытау;

- Брыны шешендік пен азіргі шешендікті салыстыра отырып тйіндеу;

- р саладаы азіргі шешендерді сйлеу стильдерін салыстыра талдау;

- Монологты шешендік сздерге лингвистикалы, стильдік грамматикалы талдаулар жасап, р талдауды зіне тн орта задылытарын табу;

- Лингвистикалы, стилистикалы талдауларды айырмашылытарын аару;

- Шешендік талдауды стилистика мен лингвистикаа атысты жаын айыру;

- Монолог тріндегі шешендік сздерді стильді трлеріне арай ажыратып топтау;

- Монологты шешендік сздерді тменгі, жоары, орта стиль трлеріне арай мегеру.