Дріс 8. Педагогты ауызша сйлеу арылы сер ету аидалары

Ауызша сзді зі екі трі болады: бірі – адамдарды кнделікті трмыста, бір-бірімен бетпе-бет ("ауызба-ауыз") сйлесу актісі, екіншісі – топ алдында сйлейтіндері. Алашысын орысша "разговорная речь" десе, соысын "публичная речь" деп жрміз. Біз кнделікті трмыста айтылатын сзді ("тілді") "ауызекі сз" – деп, ал соысын "шаршы топ алдындаы сз" дейміз [32, 5 б.]. Соысы кбіне "шешендік сз" деп те аталады. "азаты жоары дегейдегі нері" деп бааланатын "шешендік сздері" дегеніміз – шаршы топ алдындаы сздерді бірден-бір крінісі. азіргі шешендік сздер – негізінен, шаршы топ алдында айтылатын сздер, Шаршы топ алдында сз айту – сйлеу нормаларын бзбай, дрыс пайдалана отырып, кпшілікке йрету, тарату, орнытыру, бекіту [81, 6 б.].

Бл кнде шешендік сзді рлін ктеру – тіл мдениетін ктеруді бір шарты. сіресе, деби тілді ауызша трін дамыту – бгінгі кнні лкен міндеті болып отыр.

Ауызша сзді жазба сзден ерекшелігі неде? Психологтерді зерттеулеріне араанда, адамдарды басым кпшілігі жазып, оыаннан грі тыдаанды, сйлегенді натады. Дыбысталу арылы тіл мір сруді е бір шынайы тріне ие болады.

Ауызша сз – схбат шін е отайлы рі арапайым діс жне ол наты схбаттасушыа баытталып, оан тікелей сер ету ммкіндігін туызады. Оны жазба сзден таы бір артышылыы – ауызекі сз шешенге импровизация жасауа (суырыпсалмалыа) ке жол ашады, сзін тзеуге, немі тыдаушымен байланыста болуа, оны кіл-кйін баып, мддесін ескеруге ммкіндік береді.

Ауызекі сйлеуде сзді рін келтіріп, оны серлі ету масатында жазба тілді ата аидаларын аттап туге де болады. Жазба сз з бойына интеллектуалды апаратты кбірек сіірсе, ауызша сзді адамны жан сезімін, кіл-кйін, кзарасын білдіру шін сз саптауды "тауып сйлеу", "азып сйлеу", "жарып сйлеу" "мысылдап сйлеу" сияты лгілері ыайлыра болып келетін ерекше тстары да бар.

Ауызша сзде трлі салалы стильдерді араласып, бірігіп кетуі жиі шырасады. Ауызша сзді негізін деби-кітаби логика райды, сонымен атар, саяси сз, лекция, баяндама сияты жанрларда ылыми жне ресми-іскерлік стильдер пайдаланылады. Біра шешендіктануды ай жанрында да публицистикалы, кркем сз жне ауызекі схбат стильдері кеінен олданылада ана сз жоары бааланады, онсыз сз жансыз крінеді. Шешендік сзді осы бір асиетін академик В. Виноградов былайша крсеткен: "азіргі ауызша сзді пікірталас, лекция, кеес, баспасз мслихаты, баяндама, схбат трізді формалары детте кітаби жне ауызекі сз элементтеріні зара араласып, сіісіп немесе алма-кезек ауысып олдануынан ралады" [82, 98 б.].

р трлі стильдерді атар пайдалану, з кезегінде, шешенні ойын жеткізуге зор ммкіндіктер береді. Сондытан да стильді алуан трін кеінен олдана отырып, ауызша сзді арапайым немесе сауатсыз сзбен ауыстырып алмау жаы да ойластырылады. Шешенні шешендігі оны тілдік стилінен, ой рісінен, жалпы білім дрежесінен белгілі болады. Шешендіктегі стильді табиатын тануда баса ескеретін таы бір ыры бар. Ол – тілді жалпыа орта стильдерімен атар, р шешенні жеке зіне тн стилін, яни оны сйлеу ерекшелігін сипаттайтын белгілер жиынтыы болатындыы. Бл стиль з сзін маыналы трде, за рі мият жетілдіріп отыру нтижесінде жне шешендік нерді здік лгілеріне еліктеу арылы туып, алыптасады. Ортан ол шешендер ана бір-бірінен айнымайды. ас шешенні белгісі – айталанбас, тек зіне ана тн сз рау, тілдік ралдарды тадау, сз барысында аудиторияа ыпал ету мнерінде. зіндік, яни з сз саптауы арылы зіндік сз мнерін алыптастыру – шешенні басты міндеті.

Тіл – ойлауды, мдениеттілікті де маызды крсеткіші. Сйлеу мдениетіні мазмны арым-атынас ралын алай игеріп, мірде алай пайдаланып жрміз, оны р илы амал-тсілдерін дрыс, дл, тиімді олданып, мазмнды, серлі ете алды па дегенге саяды.

Сйлеу – тілдік ралды (сзді) кмегімен арым-атынас жасау рекеті екені белгілі. Сйлеу рекетіні зіне тн сипаттары бар. Олар: сйлеу мазмндылыы жне оны мнерлілігі. Сйлейтін сзде мазмн болмаса, сзді мні жойылады. Ал сзді мнерлілігі рбір сйлемді зіні сазымен айту арылы жасалады. Сондытан, пікірлесу кезінде студентті рбір сзді орынды олдануына жне сйлемдегі сздерге дрыс екпін оя білуіне лкен кіл аударылады.

"ай халыты болмасын сз нері лтты кркем тіл нормасыны е басты крсеткіші болып танылады" [83, 4 б.].

Академик Р. Сыздыова аза деби тіліні лтты белгілері, мыналар деп крсетеді:

– аса бай ауыз дебиеті (ауызша туып, ауызша тараан поэзия мен прозалы лгілер) тілінен алан за дстрлі лкен тарихи бар тіл екендігі;

– аса бейнелі тіл екендігі, яни бейнелі (образды) фразеологизмдерді молдыы, тееулерді активтігі т.б.;

– лексикасы бай тіл екендігі, яни синонимдерді кптігі, халыты терминологияны, жарыспалы атарларды молдыы;

– лексикалы, грамматикалы ммкіндігі зор тіл екендігі, яни сз жасау тсілдеріні икемділігі, зге тілдерден сз абылдау абілетіні кштілігі, семантикалы былыма бейімділігі;

– аза халы мекендеген барлы аймаа ортаты асиетіні кштілігі, яни диалектілік ерекшеліктерді аз крінуі [76, 192 б.].

аза тіліні, зге тілдер сияты, екшеліп, ырналан, траталан нормалары (зандылытары) бар. Ол зандылытар сздерді дрыс тандау, орнымен жмсау (лексикалы нормалар), бір-бірімен дрыс байланыстырып, сйлемдерді растыра білу, яни дрыс конструкциялар жасау (грамматикалы нормалар), дрыс жазу (орфографиялы нормалар), дрыс айту (орфоэпиялы нормалар) салаларын амтиды [76, 83 б.]. Сйлеу мдениеті сзді орынды олдану деген ымды білдіреді. Сйлеу коммуникативтік ызмет атарумен атар, адамны ішкі міріні рухани байлыын жарыа шыарып, жан сарайын танытады. Сз адамны ой-рісін де, мдени дрежесін де, аыл-парасатын да крсетеді [84, 9 б.].

Сйлеу е жоары формасы – шешендік. "нер алды-ызыл тіл" екенін білген адам сол шешендік нерді йренуге лшынады, біра жртты брі даты шешен бола алмайды. ркімні білім дрежесі, аыл-ой парасаты р трлі болатыны сияты, жалпы тіл мдениетіні, сіресе, шешендік неріні дрежесі де р трлі болады. Соны зінде ел бастайтын ксем де, жртты аузына арататын шешен де бола алмаспын деген сауатты, мдениетті кісіні де оамда атаратын ызметіне сйкес ксібм шешендік нері болуа тиіс. Сйлеушілерді здеріне тн тілдік ерекшеліктері болумен атар, ол бкіл халыа орта деби тілді де байлытарын бойына сііруі тиіс [85, 32 б.].

ай адам да ойын дрыс рі жаты, серлі жеткізуге тырысады. Себебі сол арылы басалармен о арым-атынас орнатып, кздеген масатына жетуге мдделі болады. Натыра айтса, мнсіз, ауарсыз сзді зі оны тиісті жерінде мнерлеп, серлеп жеткізе білгенде ана діретті кшке айналады.

Адамдарды зара тілдесуі табысты болуы шін, тілді, оны грамматикасын, крамын жасы игерумен ана шектелуге сте болмайды. Студенттерді сз арылы згені кілін аударып, тыдаушыны жрегіне жол тауып, санасына сер етіп, оны з жаына тартып, серік ете білуге йрету керек. олдаушыларды алдында сйлегені сияты, болаша педагог студенттер де арсыластары алдында сйлей білуі керек, олар ортада да, кпшілік ауыммен де гімелесе білуі ажет. ркімні сйлеу мдениетін алыптастыру шін оны зіне ажетті шешенні сзіне ойылатын талаптарды танып алуы керек.

Ол шін, е аддымен, сз бен тіл, сз бен болмыс, сз бен тыдаушыны санасы, сз бен арым-атынас жасау жадайларыны араатынастары жйесін білу ажет. Осыларды арастыру арылы біз сзді тмендегідей асиеттерін айыра аламыз. Ондай асиеттер – сзді дрыстыы, ысалыы, длдігі, исындылыы, байлыы, мнерлілігі. Бл тізімді рі арай толытыруа жне натылай тсуге де болады. Алайда, сзді ымдылыы мен тімділігін амтамасыз ететін негізгі ерекшеліктер осылар деп аталып жр [86, 27 б.].

Педагогті ауызша сйлеу арылы сер ету аидалары

аудитория алдындаы педагог шешен сзі – заа созылатын шешендік іс-рекетті німі. Ол натылы масата жетуге орайлас белгілі баыта межеленген болуы тиіс. Стратегия дріс таырыбыны дамуына баыттама береді. Сз сйлеу мен оан даярлы кезедеріндегі ілгергі жмыстарды мазмнын алдын-ала анытайды. Дріс жоспары–белгіленген стратегия да.

Егер де педагог шешен з алдына тыдаушыларды ала ойан масатына сер етуді, белгілі бір межеленген мінез-лыа мтылдыруды, тсінікті алыптастыруды, диалектикалы трыда ойлау мен тжырым жасай білу абілетін дамытуды масат етіп ойса, онда ол зіні бар кш-жігерін, кллі іс-рекетін тек осы нтижеге жетуге баыттайды. Бндай жадайда мтінні р дыбысталуы емес, онда адам санасын дамыта отырып сер ету жзеге аспа.

Дрісте сзіді дл баыттап отыру ерекше маызды. Бл сйлеу арылы сер ету ой шыыны талдамасын зірлеуді ажет етеді.

Дріс жоспарын немесе стратегиясын талдап зірлеу – з алдыа «неге сйлеймін?», «не туралы сйлеймін?» жне «ашан сйлеймін?» іспеттес наты ш сауалды оя білу.

Педагог шешенні ойлау іс-рекеті бір мезгілде алгоритмделуі ммкін емес. Дегенмен де ой шыын електен еткізудегі жмыстарды жйеге келтіру мен оны жете тсіну шін, біратар белгілі бір жйелікке, ойлап табу дістемесіне сйенуге кеес беріледі. Осылайша сйкесті шешендік дадыларды жетілдіру кзделеді.

Ал сйленер сзді таырыбы мен ала ойылан масатын анытай тсу жнінде айтатын болса, жалпы педагог шешен даярлыыны басы – таырыпта амтылатын материал мазмнына ие болу. Материалды кл-ксір болып келері тсінікті. Жинаталан барлы материалды ішінен наты аудиторияа ажеттісін ана іріктеп алуда саяси тжырымдар, бйры-йарым, оу ісіндегі басты міндет жне пнні, оылатын курсты бадарламасында жазылан наты масаттар баса ескеріледі. Демек, таырып пен алы масатты анытай тсу – неге сйлейін деп жатаныды тсіну.

Егер де оытушы оу материалын еркін трде жете білсе, осы сала маманы болса, сондай-а педагог шешенні айтар ты мліметтері болса, аталмыш мселені шешу иын емес. Ал бндайда мселеге стірт араушы педагогке, не зын ла мліметтеріне сйенушіге, не ызмет бабына сйкесті немесе жоарыларды тапсыруымен сз сйлеушілерге те иын.