Дріс 10. Педагогикалы диалог алыптастырудаы шешендік мдениет

аза шешендік неріні тарихы сйлеу рекетіні оамдаы мні жоары боландыын длелдейді. Кез келген сйлеу рекеті пікіралмасуа рылады. Аылдасу, кеесу диалог арылы жзеге асады, сол себепті диалог істі тетігі болып саналады. Диалог талыланатын мселелерді мазмнына арай трліше болады. Онда трмысты, іскерлік, леуметтік, саяси, сотісі, ылыми, діни, скери, оу аарту, т.б. толып жатан мселелер амтылады. рбір диалогта ртрлі сйлеу трлері олданыла береді. рбір диалогты таырыбына сйкес масаты болады. Мысалы:

1. Трмысты диалог леуметтік трмыса атысты игіліктерді жасартуды;

2. Мемелекеттік диалог мемлекет игілігіне кш жмсауды;

3. скери диалог арулы кштерді рухын ктеруді;

4. Ммлегерлік диалог мемлекетаралы арым-атынасты ныайтуды;

5. Сот ісіндегі диалог оамда орын алып отыран ылмысты іс рекеттерді ділетті шешуді;

6. ылыми диалог ылымдаы жаалытарды талдауды;

7. Іскерлік диалог материалды ндылытарды жасау мен олдануды;

8. Оу -аарту диалогы білім беру мен трбиені;

9. Діни диалог дінге сенімділік пен имандылыты насихаттауды кздейді.

Шешендерді алыптасуындаы оу- аарту масатындаы диалогті рлі те лкен. Мндай диалогтар кнделікті іс-рекетте немі жзеге асып отырады. Оу-аарту масатындаы диалогтар адамны рухани дниесін алыптастыруа баытталады. Оларды ш трі бар. 1) білім беретін диалог, - білім нормаларына жетектеу; 2) трбие беретін диалог, - масаты рухани дниесі мен іс-рекетіне ілдіру; 3) насихат тріндегі диалог – масаты жаа мліметтер беру негізінде мінез-лыты згерту. Оу-аарту масатындаы диалог ибрат, неге береді, мір сруге бейімдейтін баыт-бадар сілтейді, дет-дады алыптастырады. Аталан диалогтарды бірі іскерлікке жетелесе, екіншісі батылдыа итермелейді, шіншісі азамат алыптастыруа кмектеседі. Осы диалогтар пікірталас майталмандарын, здік шешендерді алыптастырады. оам тарихында кшбасшы шешендер араласпаан бірде-бір іс жо. Бгінгі оамымызда да лы істен бастап, са істерге дейін гіт-насихат, диалог тріндегі келіссздер керек. Олай болса бгінгі оамда кпшілік арасынан топбасшы шешендер даярлау маызды іс.

Сйлеу рекетінде диалогты мазмндылыы жне оны тиімділігі пікірталас нерінде олданылатын диалог задарына атысты болып келеді. Мысалы:

1. Уаыта атысты аланда мына задылыты ескеру керек: белгілі бір істі тірегіндегі диалогты сйлеуді бір трінде за айталай берсе, ол іс нтиже бермейді, себебі мндай жадайда сйлеуді танымды мні жоалады, деректер ескіреді.

2. Аудиторияа атысты аланда екінші бір задылы келіп шыады. Ол аудитория рамын немі толытырып, жаартып отыру да таырыпты мнін жояды, себебі рбір жаа адам сол істі тірегінде жаа ой айтады. Нтижесінде р алуан пікірлер таырыпты тірегінде шу туызады, наты пікірге келе алмайды.

3. Аудитроияны біліктілігіне атысты аланда келесі бір задылы туындайды. Талылауа атысушыларды таырып жайындаы білімдеріні аздыы мселені ндылыын ашып крсете алмайды.

4. атысушыларды мддесіне атысты аланда мына бір задылыты ескеру ажет. Аудиторияны ызыушылын, ынта-ыыласын ескермесе, андай да болмасын маызды диалог рі арай рбімейді шешімін де таппайды. Себебі мнда атысушыларды мддесі тілге тиек болмайды. Олара ажетті мселелер арастырылмайды.

Бл айтыландардан туындайтын таылымдар:

- Диалогты маызын тсіне отырып, оны мазмндылыына талдау жасай білу;

- Диалог мазмндылыын анытауа ммкіндік туызатын тілдік жадаяттар туызу;

- Тілдік жадаяттарды леумет міріне, оамды мселелерге атысты болуын кздеу;

- Диалог тиімділігін арттыратын задылытара кз жеткізу;

- Диалог трлерін анытату масатында р трлі таырыптара пікірталаса тсу;

- Диалог трлеріне байланысты сздік олданыстарда айырма болатынын аару.

 

 

Дріс 11. Сйлеу жне сз олдану мдениеті.

 

Сйлеу техникасы

- Шешен сйлеуге жаттыу жолдары

- Дикциямен жмыс істеу.

Тіл байлыы – сз байлыы. Ал сз байлыы р адамны лексиконындаы олданылатын сздерді сонымен байланысты боланымен, негізгі байлы – ой байлыы, сол сздерді июластырып, сем де серлі ой мнарасын алай білуде. Аз сзге кп маына сыйызып, р сзді парын, мн – мазмнын, стильдік бояуын дп басып беру ойлау абілетімен, оны творчестволы сипатымен штасып жатады. Ал ой байлыына жету шін тіл дамуыны кешегісі мен бгінгісін, лексикалы абатты баю, толыу жолдарын, тілде пайда болан жаа былыстарды міршедігін, бір сзбен айтанда, тілдік ішкі, сырты ммкіншілігін жасы мегеріп, оан аморлыпен, жанашыр сзбен арап адаалап отыру керек.

Тілімізді лексикалы абатыны е бір німді жолы - сзге осымша осу. Бл ретте сз тудырушы осымшаларды ролі басым. осымшаларда дербестік болмаанмен, зіне тн білдіретін маынасы, олданылатын аясы, шегі бар. Маыналы ммкіншілігіне арай жрнатар жаа сз жасауды, сздік орды байытуды е німдісі іболып отыр. сіресе ылым мен техниканы саласынан енген сздерге балама жасауда аза тіліні ішкі ммкіншілігі те мол. Осыан орай, кптеген осымшаларды олданылу аясы кеіп, олар термин жасауда лкен роль атарып отыр. Сз тудыратын осымшаларды негізгі бір ерекшелігі – кез келген тбірге жалана бермейді, олар белгілі бір сз табына, сз тобына тн болып келеді. осымшаны бір талампазды асиеті кейде ескерілмей, орынсыз олдану – грамматикалы нормадан жнсіз ауытуа келеді.

Жарыспалы вариант сздерге де лкен ыптылыпен арау керек. Тіл – халы млкі, байлыы, оны пайдаа аспайтын басы арты дние десек те бейнормалы элементтерді кркем дебиет тілінде кл – ксір жмсай беруге болмайды. ткені деби тіл жалпы халыа тсінікті, орта, екшелген, срыпталан е асылы, тазасы.

Сз олдану мдениеті сзді маынасына сай дрыс олданумен атар оны сем де серлі, кркем, образды етіп жмсауды талап етеді.

Сз мнерлілігі сйлеген кезде орфоэпия задылытарын сатаудан, сзді екпінін, интонациясын дрыс ойып айтудан крінеді,

Ал бейнелеу тсілдері тілімізде сан алуан. Тілімізді кркемдегіш тсілдері негізінен кркем дебиет тіліне тн. Кркем шыарма тілінде сз зіні барлы бояу наышымен, сыр-сипатымен, пия астарымен, дірет асиетімен крінеді. Тееу, сірелеу, метафора, поэтикалы тіркестер, синекдоха, маал – мтелдер, траты тіркестер – жазушыны негізгі аруы.

Сз олдану мдениеті сзді серлі олданумен атар, сыпайы жмсауды да талап етеді. йткені жазушы болсын, сйлеуші болсын, зін алы жртшылыа арнайды. Ал мндай сзді тыдаушыны сезіміне трпайы тимеуіне, лаа жаымды естілуіне атты кіл блу керек. Кркем дебиет мірді шынайы бейнелей отырып, оырманны ойын, эстетикалы таламын штап, сезім мдениетін арттыратындай сер етуі керек. мірдегі шынайы, келесіз фактілерді тігісін жатызып, тілдік діс – тсілдер арылы сыпайы жеткізуге болады. Ол жазушыны сз олдану мдениетімен атар, з мдениетіне, ой - рісіне, трбиесіне де байланысты.

Шешен сйлеуге жаттыу жолдары.

Профессор Г. осымованы крсетуінше, шешендік сз аыл-парасата негізделсе мазмнды болады, сонымен атар шешен сйлеуге ой айындылыы, тіл тазалыы, тіл крнектілігі, сз длдігі, шешенге ойылатын талаптар мен пікірталасты трлері жатады. Ауызша жне жазбаша сйлеу мдениетін ктеру дегеніміз-кнделікті дайынды. Тілді шбарламай, дл,тсінікті,таза, образды,дрыс,айынды етіп жеткізу. Шешен сйлеуге жаттыуды лкен бір тсілі лкен жиындарда немесе халы алдында сйлеген адамдарды сздеріні мазмнын ып ана оймай ,материалдарды беру тртібіне,тілдік шеберлігіне,шешендік дістеріне кіл блу керек.Шешен сйлеуге ойылатын талаптар кпшілік алдында сйлеуге дайынды, білімін ктеру, сйлеу мдениетін ктеру.

- Дикциямен жмыс істеу.

Дикциямен жмыс істеу сйлеу этикетімен тыыз байланысты.

Сол себепті де тілдік олданысымыздаы деби тілді нормасынан ауытуды жнді – жнсіз жатарын студенттерді здерін атыстыра, кркем дебиет, пулицистикалы шыармалардан мысалдар жината отырып айындау. Тіл былысындаы орынсыз ауытуларды кзімен кріп, лаымен естіп, кусі болан азамат тіл діретін жрегімен тсініп, оны алай болса солай олданылуына жол бермейді.