Дріс 12. Педагог маманны сйлеу мнерлілігін алыптастырудаы шешендік ралдарды олданылуы

Дрыс сйлеу тіл грамматикасын, сзді олдану жне дыбыстау (произношение) ережелерін (нормаларын) мият сатауды керек етеді. Сзді серлі болуы, ымдылыы, мнерлілігі де дрыс сйлей білгенде ана іске асады. Сз (тілдік) нормасын бзу оны тсінікті болуына кедергі жасап ана оймай, педагог шешенге сенімсіздік тудырады, сзді негізгі ойын кгірттендіріп, тыдаушыны ойына кдік тудырады, сзді ыпалдылыын жоа шыарады. Жалпы грамматикалы нормаларды елемеу сзге деген салатыты тудырады, сзді исынын, ойды жйелілігін бзады. Лексикалы норманы бзу (сз олданудаы ателік, диалект жне жаргон сздерді орынсыз пайдалану, траты сз тіркестерін бзу т.с.с.) педагог шешенні алдына ойан масатына жетуге кедергі жасайды, кейде сзді мніне арама-арсы клкілі жадайлар туызады. Сз брмалаушылыта (о йа, б йа, ай йа т. с. с.) аудиторияны ыылас-ынтасын кемітіп, кері психологиялы сер береді. Бл тста ана тілін брмалап, немесе зге тіл сздерін араластырып сйлеу т.с.с. былыстар педагог шешен сзіне нсан келтіретіні студенттерге баса ескертіледі.Мндай ааттытара жол бермеу шін педагог шешен з тілін здіксіз стартып, жетілдіріп, грамматикалы анытамалар мен сздіктерге жиі-жиі іліп, зерделей арап, з сзін зі баылап отыруа тиіс. Дрыс сзді таы бір асиеті – оны ысалыы. рі ыса, рі нса сйлеген шешен тыдаушыны уаытын алмай, тзімін сыйлап, ажетсіз айталаулардан, майда-шйде детальдара тотала беруден бойын аула салады.

Кне грек данышпаны Плутархты "сзді кдіреті – аз сзбен кп маына беруде" деген сзі – педагогті станатын аидасына айтылуы керек. Жас педагог кейде шетелдік терминдер мен архаизмдерді де тура маынасын ажырата білмейді. Архаизмдерді оды-солды олдану да сзді ымды болуына кедергі жасайды. Ал жаа терминдерді (неологизмдер) орынсыз пайдалану педагогті білімділігін крсетпейді, керісінше, оны парасатыны тмендігін айатайды. Сз байлыы – сзді арабайырлытан сатап, оан жарын сезімдік рек осатын синонимдерді, сзді серлі де бейнелі болуын амтамасыз ететін, "жан кіргізетін" фразеологиялы тіркестер мен маал-мтелдерді молдыы. Айталы, "тыдау" деген арапайым сзді "ден ою", "кіл блу", "назар салу", "кла ою" деген сияты тіркестік синонимдері бар. айсысын олданан дрыс? Мны, рине, шешенні зі шешеді. Алайда бір ана "тыдау" сзін пайдалана бергеннен грі кейде оны синонимдерді бірімен алмастыру педагог шешенні сзіне р осып, серін арттыратыны аны. Бан фразеологизмдер, маал-мтелдер, анатты сздер мен афоризмдер жататыны белгілі. Сз байлыыны таы бір ралы – дауыс екпіні, интонация. Дауыс уезін шебер згерте отырып сйлеген педагог табыса жетуге бір табан жаын трады. Демек, актерлік абілет те белгілі бір дрежеде педагог шешенні ажырамас серігі болып табылады. Тілімізді шбарлап жрген таы бір кесел – К. Луковскийді анытамасы бойынша, "канцеляриттерді", яни кесе ааздарында пайдаланылатын сздерді орынсыз олдану: "шешім абылдау", "шара олдану", "кн тртібі" т.с.с. Мндай жасанды да жансыз тіркестер педагог сзіні срын кетіріп ана оймай, маынасына да кгірт ре дарытады.Шешендік сз тыдаушыны аыл-ойына, сана-сезіміне сер етеді. Демек, шешен сзі ызу анды, серлі де сезімге толы боланда ана тындаушыны жрегіне жетіп, тімді болма (Жректен шыпаса, жрекке жетпейді). алымдар мндай сз адамны ойына, жадына, назарына о сер ететінін анытаан. Жоарыда айтып ткеніміздей, баяндаудаы ой шыын йлестіргеннен кейін, дрісті композициясын абылдап, ке клемді тезистік жоспарын растыраннан со, сйленер сзімізді логикалыы мен айатылыы алыпты болуы шін, біз сендіру амалдары мен айатама нсаларын тадауымыз керек. Ал, бл орайда, педагог шешен ксібилігіні тілді мнерлегіш ралдарын електен ткізу орынды. Егер де шешендік сз тыдаушыларды елестетуін оятып, оларды сезіміне сер етпесе, осынысымен оларды ілгері тртіп алпын анытамаса, онда бндай сз нерге баланбайды. Алуан болжау, сілтеме, айатармен аыл-ойа, ым-тсінікке сер ету – бл ылыми баяндауды не ылымны міндеті. Бл арада логика басым мнге ие. Мнерлегіш ралдарды міндеті эмоциональды фон ру, айтылан іргелі ойлара атыстылы сезімін ояту. Бл жадайда басым мнге нер ие болады, яни сынылан идеяларды безендірілу техникасы, сзді, идеялы шынны зегі болар мазмнны сырты кабатыны зіндік орны бар.

СЕМИНАР ЖНЕ ПРАКТИКА САБАТАРЫНЫ ЫСАША СИПАТТАМАСЫ (ЖОСПАРЛАР, СЕМИНАР ЖНЕ ПРАКТИКА САБАТАРЫН ЖРГІЗУГЕ АРНАЛАН ТАПСЫРМАЛАР, СОЖ, СЖ);