Леуметтік педагогиканы – білім саласы ретінде даму кезедерін атаыз

«леуметтiк педагогика» ымын алаш рет XIX асырда немiс педагогы А. Дистервег енгізген. Біра араа кп уаыт салып ана леуметтік педагогиканы екі ылыми-практикалы баыты айындалды. Оны бірі П. Наторп есімімен байланысты айындалып, халыты мдени дегейін ктеру масатында оамны трбиелік кштерін интеграциялау мселесіне арналды. Екінші баыт араусыз алан балалара леуметтік кмек крсету, оларды орау, ы бзушылыты алдын алуа баытталды. Бл баыт Г. Нол, Г. Боймер есімдерімен байланысты болды.
леуметтiк педагогика, бл оршаан ортаны трбиеге серi жнiндегi ылым. леуметтiк педагогика мселелерiн зерттеуде танымал Ресей алымы А. В. Мудрик леуметтiк педагогиканы адамны бкiл мiрi барысында жзеге асырылатын леуметтiк трбиесiн арастыратын ылым ретiнде абылдауа болады деп айтады.
Кптеген леуметтік-педагогикалы ебектерде леуметтік педагогиканы дербес ылым ретінде алыптасуыны бастауларына ертедегі дін мен айырымдылы шараларыны лкен ыпалыны боландыы айтылады. Діни мекемелерді ай-айсысы болмасын ашан да жалпыадамзатты ндылытарды насихаттап келген. Кез келген діни ебектер мазмнында адамгершілік, адама мейірімділік крсету, жаындарына амор болу мселелері е маызды орында арастырылады.
Тарихи деректерге жгінсек, тастанды балалара арналан е алашы трбие мекемесі IV асырда Кесария (Малайзия) аласында орналасан шіркеуді жанынан епископ Василия Кесарийскийді бастамасымен ашылан. Мндай мекемелер кейіннен 787 жылы Миландаы соборлар жанынан ашылды жне за жылдар бойы Еуропадаы жалыз балаларды аморлыа алу мекемесі болып келді. Ал XIV асыра арай оларды саны 30-а жетті. Бл мекемелерде тек балалара аморлы жасау ана емес, сонымен атар профилактикалы жмыстар да жргізілді, атап айтанда, ата-аналара кмек крсету, баласынан бас тартан жадайда оларды зге отбасыларына асырап алуа беруді ескерту, оларды трбиесіне дайы баылау жасап отыру секілді жмыстар атарылды.
Ресейде де араусыз аландара олдау крсету жолында шіркеулер маызды рл атарып келген. Кне дуірлерден монастырлар мен храмдар жанынан мтажды крген адамдара ауруханалар мен аморлыа алу мекемелері ызмет етіп келген. Ресейдегі мейірімділік жасау ызметтері мен мекемелеріні рылу тарихы леуметтік педагогиканы дамуына ыпал етті. асырлар бойы айырымдылы пен мейірімділік крсету шаралары оамды сипат алып, тек ана руханилы пен дворянды сипаттан шыып, зге де таптарды амтыды. Екатерина-2 тсында айырымдылы істер мемлекеттік сала ретінде алыптасты, дстр бойынша императорларды жбайлары аморлыындаы ведомстволар (кейіннен министрліктер) рылды. Бірінші «айырымдылы министрі» Павел І-ді жбайы Мария Федоровна болды. Оны аморлыымен жетім балалар йлері ашылып, онда музыка малімдері мен трбиешілер даярлау кластары жмыс істеді.
Бертін келе, аза оамында да адамды оамына лайыты алыптастыру мен оларды трбиесіне аморлы жасау, айырымдылы шараларын йымдастыру мселелері басты назара алынып, балалар мен ересектерді болашаына аладаушылы білдіру, сондытан кпшілік болып ол шын беру, кмек олын созу секілді дстрлер кеінен насихатталан. Дінді трбие ралы ретінде берік станан ата-бабаларымыз, жалпы тркі халы айырымдылы істерде ислам талаптары мен діни шарттарын ескеріп отыран. Осы тста Хазiрет Али былай деген екен: «Балаларыды здерi болмайтын уаыт шiн трбиеледер, йткенi олар сендер болмайтын уаыт шiн жаратылан». Осылайша рпатарын оларды заманы шін трбиелеп, оамды сраныстарды ескеріп отыран. Мндай кзарастар аза халыны зиялылары кзарастарында да жаласын тауып келді. Атап айтанда, зиялы тлаларды бірі М. Жмабаевты педагогикалы ебегiнде ата-аналара бала трбиесiнде былай кеес береді: «Ата-аналар балаларын дл зiндей етiп трбиелемеуi керек, одан да мыты етiп трбиелеуi тиiс, себебi оларды мiр сретiн заманы ата-аналарды заманына араанда лдеайда талапша болма», - деп айтан болатын. Мны зi баланы леуметтендіру идеясыны халымыз болмысында арнайы тлімдік ылыми теориялар мен мекемелер ызметні жйесінсіз-а, от басы - оша асында жріп-а іске асырыландыынан дерек береді. Осылайша, аза халыны рпа трбиесіндегі талаптары да леуметтендіру міндеттерімен байланыстылыын длелдей тседі.
Сондай-а, ислам талаптары адамдара жамаат болып, оам болып мiр срудi жне сол оамда орта талаптарды орындау мен соан мойынснуды мiндет етедi. Натыра айтар болса, «Кiмде-кiм жамааттан шыып, яни кпшiлiктен блiнiп кетiп, содан кейiн лер болса, онда ол адам надан лiммен лген болады», - деген. Бл сйлем атары жастарды оама бейiмделуге шаырады, яни ата-аналардан балаларын трбиелегенде оам талаптарына бейiмдеу, леуметтендiру процесiнi орындалуын талап етiп отыр. йткенi, адам тек адамдар арасында ана зiнi адамды сипатын адаалай алады жне жетiлдiредi. Ислам шарттарында жастарды лкендi сыйлауа трбиелеу, бойында айырымдылы пен iзгiлiктi днiн себу арылы жаымды арым-атынас жасау мселелерi былайша арастырылады: «Егер сiздер бiр жаманшылыты крсеіздер, олыызбен кедергi болып згертііз. Егер олыызбен згертуге кшiіз жетпесе, онда тiлiізбен згертііз. Оан да кшiіз жетпесе, онда жрегiізбен кедергi болып згертііз», - деген [Муслим, Иман 78]. Бл сиеттен діни насихаттар жастарды жамандыа тзбеуге, оан бейтарап арамауа, соны нтижесінде iзгiлiкке, адамгершiлiк пен айырымдылыа, кiшiпейiлдiлiкке шаырандыы айын крiнедi. Міне, осылайша андай халыты болсын тарихи алыптасуына шолу жасап кретін болса, алашы леуметтендіру шаралары діни кзарастары негізінде алыптасып, арнайы мекемелерде іске асырылып отыран.
Кейіннен леуметтік педагогиканы идеялары мен бл саладаы ызметкерлерді жмыстары С. Т. Шацкий, В. Н. Шульгин, М. В. Крупенин, А. Г. Калашникова, А. П. Пинкевич т.б. тарапынан арастырылан. С. Т. Шацкий мектепті леуметтік рлін негіздеп, кіші ортада бірттас трбие процесін йымдастыруды теориялы трыдан айындаан. 30-жылдарды аяындаы мектептерді тек оу-трбие процесін жасартуа ана басты назар аударуы леуметтік педагогика саласындаы ылыми зерттеулерді кейінге ысырып жіберді.
леуметтік педагогика мселелеріні ылыми трыдан зерттелуіні жандануы 1950-1960 жылдардан Е. Молленхауэр есімімен оны леуметтік педагогиканы пні жайлы пікірталасты йымдастыруымен байланысты дамыды. Е. Молленхауэрді леуметтік педагогика мселелерін леуметтік орауды теориясы мен дістемесіне ана теестіруі Х. Мискесті леуметтік педагогиканы ылыми пн ретінде арастыру жайлы идеясыны ілгері дамуына кедергі болды.
Ресейде леуметтік педагогикаа ызыушылы 1990 жылдан бастап алыптаса бастады. Бл п..д., профессор В. А. Сластенинні жымды ылыми-ізденушілік ызметіні арасында дамыды. Осы жым е алашыларді бірі болып леуметтік педагогтар институтын ылыми-дістемелік трыдан амтамасыз етуді біліктілік, этикалы стандарттарын негіздейтін жаттарды дайындады. Мндай жаттар шетелдік жне ресейлік алымдарды адамтану жайлы идеяларын оып йрену негізінде жасалды. Осы орында ф..д., профессор Л. В. Филиппованы ебегін ерекше атап ту ажет. Ол леуметтік педагогика мртебесін оамны даму кезеіндегі ажеттіліктерімен сйкестендіруге кп рекет еткен. Л. В. Филиппова леуметтік педагогиканы тжырымдамалы негіздерін айындау мен ымды аппаратын натылауа, кейбір рылымды компоненттерді мазмнын ашуда да кп ебек еткен.
леуметтік педагогиканы бастаулары халыты педагогикада жатыр. Тланы леуметтендіру идеялары лы ламаларды педагогикалы кзарастарында арастырылан. Атап айтанда, л-Фараби, Ж. Баласан, М. ашари, . А. Ясауи жне т.б. ламалар ебектерінде адам трбиесін жзеге асыру оны леуметтік ортасын алыптастырумен байланысты екендігі баса айтылан.
леуметтік педагогика мселелерін кптеген классик педагогтар Я. А. Коменский, Ж. Ж. Руссо, И. Г. Песталоцци, И. Гербарт, А. Дистервег, К. Д. Ушинский жне т.б. арастыран. Оларды педагогикалы кзарастарыны ыпалымен адам трбиесіні оамды-леуметтік ортадаы рлі, трбие нтижесіні айырымдылыпен, мейірімділікпен айындалатындыы туралы ой-пікірлер тжырымдалады.
Ресей педагогтары трбиедегі маызды міндеттерді бірі жаппай білім алуа бара халыты ол жетімділігі болуын сынан еді. йткені адам мір сретін ортада оршаан леуметтік жадайлар міндетті трде ыпал ететіндігін тсінді. Оларды дниетанымы, арым-атынасында крініс беретін мінез-лы мен іс-рекеті, жалпы рухани дегейіні маыздылыын ты. Е алаш трбиені халыты сипат алуын сынан Ресей педагогы К. Д. Ушинский халыты мектептерді рылуын насихаттады. йтсе де, лы педагог К. Д. Ушинскийді бл идеясы XIX асырды екінші жартысы мен XX асырды басында ана жзеге асты, сйтіп, ересектерге арналан айырымдылы істерді жзеге асыратын оу орындарыны тізбегі алыптасты. Оан зайырлы жне шіркеу-приход мектептері, бастауыш училищелер, алашы сауаты бар адамдар шін айталау мектептері жне т.б. енді.
леуметтік педагогикада маызды орынды оны рбір компоненттерінде жне функцияларыны рбір дегейлерінде крінетін басару процестері иеленеді,(ылыми- зерттеушілік, ылыми –айта даярлаушылы жне ылыми-білім берушілік).
леуметтік педагогиканы басаруа жалпы аланда мынадай проблемаларды жатызуа болады: леуметтік педагогиканы адамны оршаан леуметтік ортамен зара ыпалыны йлесімділігін амтамасыз ететін ылыми-зерттеушілік, ылыми–айта жасаушылы жне ылыми-білім берушілі крылымы мен штаттары; бл рылымдарды ызметін реттеу мен йымдастыру(мемлекетті, мемлекеттік емес жне коммерциялы типтегі); мемлекеттегі ылыми жне білім беру мектептеріні, леуметтік жмысты практикалы орталытарыны ызметін йымдастыру, жргізу жне дамыту, сондай а ынталандыру (Республикалы, айматы жне жергілікті дегейде); леуметтік педагогикалы саладаы ылыми, практикалы жне ылыми педагогикалы кадрлар ызметін йымдастыру мен ынталандыру (жаратылыстану, ртрлі масаттаы леуметтік жмысшы кадрлар); ылыми зерттеушілік, ылыми айта жасаушылы жне ылыми педагогикалы ызметті негізгі баыттарын, жолдары мен приоритетті проблемаларыны дамуын болжау(леуметтік педагогика мен леуметтік жмысты ртрлі рылымдарында); мемлекет ішіндегі жне баса да мемлекеттер арасында апараттармен амтамасыз ету жне т.б.
Сонымен, леуметтік педагогика адамдар оамындаы мір мен рекетті крделі функционалды былысын арастырады. Практика ретінде ол субьектті леуметтік ортадаы ылыми айта алыптастырушылы рекетін бейнелейді жне леуметтік педагогикалы жмысты, оны педагогикалы компоненттерін арастырады. ылым ретінде жалпы педагогика ылымыны оны бір ана рылымды блігімен шектелмейтін леуметтік ортадаы арым-атынасын зерттейтін блігі болып табылады; сонымен бірге, адамны леуметтік ортадаы арым атынас педагогикасы ретінде субьектіні ылыми танымды рекетін крсетеді. Білім беру кешені ретінде ол ртрлі дегейдегі білім беру мекемелеріні ртрлі типтеріндегі леуметтік педагогтарды ылыми білім берушілік ызметін айындайды(ксібилікке дейінгі, ксіби, ксібиліктен кейінгі). рылымыны жиынтыы трысында леуметтік ортаны педагогикасын тсіндіреді жне адам мен оны оаммен зара ыпалыны тсілдері, механизмдері туралы білімдер интеграциясы.
44. леуметтік педагогиканы тжірибе жне ылым ретіндегі принциптеріне негіздеіз.

азіргі тада леуметтік педагогиканы тжырымдамалы жне рылымды мселелерін жасауда олданылып жрген негізгі тжырымдамалы идеялар Б. А. Грушин, Р. Г. Гурова, С. Н. Иконников, В. Г. Лисовский, Ю. В. Торсуев жне т.б. ебектерінде арастырылан. Бл зерттеулерде трбиені леуметтік детерминанттылыы жне леуметтік-экономикалы жадайлара байланысты тланы леуметтенуі жайлы эмпирикалы зерттеулерді талдаулары берілген.

В. С. Бестужев-Лада, Б. С. Гершунский, В. А. Караковский, М.Н. Скаткин, В. А. Ядов т.б. леуметтік-педагогикалы болжам жасау мселелерін шешуде леуметтік педагогика ылымына лкен лес осан.

В. И. Журавлев, Б. Т. Лихачев, В. Г. Разумовский, Г. П. Будановаларды зерттеулерінде жастарды ебекке, отбасылы мірге, білім алуа, оамды іс-рекет пен дем алуа дайындыы жан-жаты рі тере арастырылан.

Психология мен леуметтік психологияда тланы психологиялы рылымы мен рефлексивтік белсенділікті трлеріне, формаларыны задылытарына іс-рекет психологиясы мен тла ерекшеліктері, идентификациялауды леуметтік-психологиялы механизмдері (эмпатия, еліктеу, сендіру т.б) жатады. Бл орайда Б. Т. Ананьев, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Б. Ф. Ломов, В. М. Мерлин, Л. И. Анциферова, И. Н. Семенов жне т.б айтуа болады.

Соы жылдарда философияда оамда адамны алатын орны, адамдаы биологиялы пен леуметтілікті араатынасы, тла дамуыны леуметтік мдени детерминациясы, адамны іс-рекеттік болмысы леуметтік оамны негізгі сфераларын талдау, гуманистік концепция мазмнын тсіну мселелеріне кп кіл блінуде. Бл баыттаы зерттеулер ретінде М. Н. Берулова, Л. П. Буева, Л. Н. Коган, И. И. Резвицкий, И. Н. Семенов, Э. Г. Юдин, К. А. Шварцман т.б ебектерін атауа болады.

леуметтік педагогиканы принциптері – бл, тланы алыптасу жне даму процесіні базалы принциптерін тсіну ана емес, сондай-а оларды практикалы трыда жзеге асыру. Ондай принциптер атарына – гуманитарлы, дамуды леуметтілігі, жйелілік, поляризация жне тжірибе жатады.

1. леуметтендiрудi ізгіліктілігі принципi. «Гумандылы», «гуманизм» ымдары латынны «адамды» деген сзінен аударыланда «адама деген рмет» деген маынаны білдіреді. Гуманизм аидасы мынадай ережелерді сатауды ажет етедi:

- оамдаы барлы балаларды дене, материалды жне леуметтік жадайына карамай олара деген дрыс арым-атынас пен рмет болуа тиіс;

- рбір баланы бойындаы «мен» ымыны алыптасуы мен дамуына кмектесу, айналадаы адамдара рметпен арау;

- мейірімділік пен айырымдылыты гуманизмні алашы басышы ретінде тсіну.

леуметтендiрудi ізгіліктілігі, баыттылыы принципi - адамны мiрiн, оныдене, психикалы жне адамгершiлiктiк саулыын, сондай-а рухани байлытарын адамны жоары ндылытары ретiнде мойындау. леуметтендiру процесiндегi педагогикалы

ыпалды негiзгi масатыны зi оны тек танып ана оймай, сол ндылытара ол жеткiзу болып табылады.

Трбиені ізгілендіру идеясы Ян Амос Коменскийді ебектерінде бастау алып, ол барлы елдер педагогтары тарапынан насихатталып келеді.

леуметтік педагогиканы ізгіліктілік принципі ізденушілік жне практикалы іс-рекетте тмендегідей ш идеямен байланысты болады:

- адамды жоары леуметтік ндылы ретінде тану;

- адамды оамды дамуды масаты ретінде мойындау;

-адамды оамды мірді жалпы барлы салаларын кез келген леуметтік-педагогикалы жобалар мен технологияларды баалауды жоары критериі ретінде тн алу.

леуметтік педагогика шін леуметтілік принципі - адамны интегралды леуметтік болмысына, тланы кп аспектілі алыптасу жне даму процесіні леуметтік

детерминациясы мен ызмет ету жадайындаы тланы леуметтік болмысына атысты ш аспектіде принципиалды маыза ие.

Жйелілік принципіні мазмны тмендегі аидалар арылы айындалады:

- тланы алыптасу жне даму процесін зерттеу жне амтамасыз етуде пнаралы атынаса бадарлану;

- тланы мір сру дегейі мен леуметтендіруді барлы рылымды компоненттеріні субординациясы мен координациясыны логикасын мазмнды трыдан арастыру;

- жйелілік атынас негізінде леуметтік-педагогикалы технологияларды жасау.

Поляризациялау принципілеуметтендіру процесіні зін диалектикалы бірлікте арастыруды, арама-айшылытар бірлігі ретіндегі тла болмысыны табиатын, оны мір сруіні жекелік дегейін тсіндіруді масат етеді.

леуметтік педагогтарды ксіби дайындау тжырымдамасы. Жалпы тжырымдамалар ылыми білімді дамыту формалары ретінде бірнеше ерекшеліктерге ие. Е алдымен белгілі бір алымны дниетанымды жеке станымын білдіреді. Сондай-а, ол теорияны растыруды алашы сатысы саналады. Осындай дниетанымды станымдар мен діснамалы нсауларнегізінде кейбір пн аясындаы бастапы теориялы категориялар бірігуі нтижесінде діснамалы тжырымдар пайда болады. Мндай бірігу негізінен оларды арасындаы ажетті байланыстарды айындау негізінде жзеге асырылады. Мндай процедураны толы дегейде жзеге асыру тбінде концепцияны теорияа айналуына септігін тигізеді.

леуметтік педагогика ылымындаы леуметтендіру принциптері трбие принциптерімен тыыз байланыста арастырылады. Осы тста педагогикалы трбие принциптері мен М. А. Галагузованы леуметтік педагогикалы принциптер трысындаы кзарастары жаын келеді.

Соларды біразын арастырып крейік:

леуметтендірудегі трбиені халытыы принципі. аза халы бала трбиелеу мселесіне ерекше мн берiп, балаларды оны тек ата-анасы ана емес, бкіл ауыл болып трбиелегендiгi белгiлi. Сондытан ата дстріні бірі – дниеге келген балаа бкіл ауыл, тума-туысандар болып кіл блу болып табылады. Азан шаырып атын ойаннан ер жетіп отау тіккенге дейінгі бала міріні рбір белесі мен асан асуы туыстар тарапынан атаусыз, ескерусіз алан емес. Бала міріне байланысты отбасында болатын уаныштарды барлыын адірменді асаалдар мен игі жасылар балаа деген жасы тілегін айтып, а батасын беріп, й иелеріні уанышын бліскен. Міне, сондытан да бала трбиесі брыны аза ауылында бір й адамдарыны тілек-талабы мен мдделеріні дегейінен асып тсіп, оамды, леуметтік сипата ие болан.

леуметтендiрудi мдениетке байланыстылыы принципі. Трбиені мдениетке байланыстылыы аидасын алаш немiс педагогы А. Дистерверг ендірді. Ол бала

трбиесінде оны мір срген жері мен уаытын, мдениет жне болашата мір сруге тиісті болатын жері ескерілуі керек деді.

леуметтендiрудегi жеке-даралылы принципi. Мнда рбiр индивид дене жаынан жне интеллектуалды ммкiндiгi бойынша айталанбайтын тла ретiнде арастырылады. Сондытан, оларды трбиелеу немесе мiрлiк рекеттерге бейiмдеу ызметiнi мазмнды жне уаытты аспектiлерi ртрлi болып келедi, соан сйкес соы алынатын нтижесi де бiр-бiрiнен ерекшеленедi.

Ол адамны гендік ерекшелігіне, тланы мірлік масаттары мен станан позицияларына да байланысты болады.

1.леуметтік трбие тланы оам талабына сай етіп алыптастыруды кздегендіктен, ол трбие рдісімен сабатасып жзеге асырылады. Сондытан леуметтендіру рдісі де наты задылытара баынып, принциптерге сйенеді.

2.леуметтік педагогика ылымыны негізгі принциптері адам трбиесін жзеге асыруда басшылыа алынатын трбие принциптерімен тыыз байланыста болады.

3.леуметтендіру принциптері леуметтік педагог ызметін тиімді йымдастыруды шарттарын амтамасыз етеді.